NEDEN DÖNÜŞTÜRÜCÜ OLMAK

NEDEN DÖNÜŞTÜRÜCÜ OLMAK 

Prof.Dr. SAİT YILMAZ
26 Ekim 2018 


     Mesele, sadece görmek değil, anlamaktır da. Anlayamıyorsunuz. Sizi bekleyen tehlikeleri ve kaçırmakta olduğunuz fırsatları göremiyor, görseniz de hayata anlam veremiyor, kimin yaptığını bilmiyor, geleceğinizi öngöremiyor sunuz. Dinlediğiniz haberin, okuduğunuz metnin içindeki saklı bilgileri süzemiyor, sembollerle yetiniyorsunuz. Mutsuzsunuz; hayatınızı gün gün yaşıyor, öngöremediğiniz için yol ayırımlarını kaçırıyorsunuz. 

     Hayatınız boyunca büyük ölçüde başarısız olacaksınız, başarılı olduklarınız ise öngörülemeyen tesadüflerin ya da kalıcı olmayan gayretlerin sonucu olacak. Çünkü başarılı olmak için temel eksiklerinizi giderecek bir eğitiminiz olmadı, daha da ötesi bunun farkında bile değilseniz. Peki, nedir eksikleriniz? 

Sıralayalım; 

 - Hafıza yetersizliği. 

 - Beyni etkin kullanamamak. 

- Durum farkındalığı. 

 - Nasıl düşüneceğini bilmemek. 

 - Bilgiyi süzme ve anlama. 

 Kaba sabalığınızın, gazete bile okumaktan sıkılmanız nedeni; üst beyninizin hala büyük ölçüde boş olması yani entelektüel zafiyetiniz. Başarılı olmak için neden dönüştürücü olmalı, hayatınızın inisiyatifini elinize almalı, geminizi doğru yönetmelisiniz. 

Ne demek istiyoruz? 
Tek tek anlatalım. 

 Hafıza Yetersizliği. 

    Her şey algı ile başlar. Algı, insanları çevreye bağlayan, dünyayı nasıl algıladığımızı ilişkin bir süreçtir. Gözlemci edindiği bilgilere kendi varsayımları ve önceki bilgileri çerçevesinde yaklaşır. Genellikle ne beklediğimize göre algılama eğilimindeyizdir. Çabuk akıl yürütürüz ama değişikliğe direniriz. Yeni bilgiler kafamızda yarattığımız mevcut imajın içine atılır1. 

    Olayları aynı şekilde algılamaya başladığımızda farklı perspektiflere karşı doğal bir direniş gösteririz. 

 Üç Tür Hafıza Depolaması vardır2; 

(1) Duyusal bilgi deposu. 
(2) Kısa dönemli hafıza. 
(3) Uzun dönemli hafıza. 

Gelen bilgileri kısa ve uzun dönemli hafızamız içinde organize ederiz. 

 - Duyusal bilgi deposunda, duyu organlarımız tarafından alınan imajların küçük parçaları vardır. Örneğin görsel bir imaj, saniyenin çeyreği kadar bir sürede tutulur. 

- Kısa dönemli hafıza, bilgiyi birkaç saniyeden birkaç dakikaya zaman içinde tutar. Duyunun verdiği bilgiyi açıklamaya çalışır. Bu bir cümle ise kelimeleri şekillendirmek için hala sesleri kaydediyordur. 

Bu sonraki süreç için geçici bir kayıttır ve kapasitemiz sınırlıdır. Örneğin bir insanla konuşurken 20 isim sıralarsanız ve tekrar etmesini isterseniz ancak 5 ya da 6’sını sayabilecektir3. 


- Kısa dönemli hafızadan bazı bilgiler uzun dönemli olana gider. Duyular ile başlayan bilgiler artık seçilmiş, işlenmiş ve hafızaya seçilen gelmiştir. Duyusal ve kısa süre hafızada kullanılmayanlar artık kayıptır ve onlara dönme imkânı yoktur. Uzun süreli hafızanın yer aldığı beyin bir bilgisayar çip’i gibidir. 

Şu an bu cümleyi okurken bile beyninizde fiziksel değişiklikler olur ve yeni devreler oluşur. Birkaç saniye içinde oluşan yeni devreler dünyayı nasıl düşündüğünüzü değiştiren yeni ağlar kurar. Hafıza, hayat boyunca edindiğiniz tecrübe ve düşünceleri kaydeder. Bu büyük bilgi bankası sürekli yenilenen bir mekanizmadır. Bir problemi düşünmeye başladığınızda aynı zihinsel devreler ve düşünme yolları aktive olur ve her düşündüğünüzde yenilenen bilgi ile daha güçlenir. Bazen bilginin organize olamadığı zihinsel oyuklar da vardır. Bunlar bizim farklı açıları neden göremediğimizin temelini oluşturur. Yani başkalarının gördüğü bir şeyi biz göremiyoruzdur. Örneğin usta satranç oyuncuları 5-10 saniyede tahtadaki 20-25 parçayı algılarken, sıradan bir oyuncu ancak 5-6 parçaya odaklanmıştır4. 

Bir bilginin öğrenilmesi veya hafızaya katılması için üç yol vardır; mevcut bilgiler (ezber), benzeşim ve hatırlama vasıtası (önceden belirlenmiş kodlar, örneğin bir öğrenci hatırlamak için ilk harfleri kodlamış olabilir)5. Çalışan hafızayı artırmanın yolu bilgiyi yapılandırmak, ilgi kurmaktır. Bunun için de beynimizi etkin kullanmalıyız. 

 Beyni etkin kullanmak.. 

Beynimiz, alt (R-Komleks), orta (Limbik sistem /duygusal beyin) ve üst (Neo-Korteks /mantıklı düşünen beyin) olmak üzere üç bölümden oluşur. Dıştan gelen algılar önce alt beyni harekete geçirir. Alt beyin, korunma/savunmayı düşünen (ham düşünce) bir başka deyişle geri vitestir. Bu beyin bütün hayvanlarda da vardır onlardaki bu güce ‘içgüdü’ denir. Çünkü genelde acele düşünmenin sonucudur ve tepkisi olumsuzdur. Yani olumsuz kişiliklerin tepkisi olan kin, nefret, intikam, düşmanlık gibi tepkiler buradan beslenir; kişiyi sevgi, şefkat, sabır, erdemlilik vb. gibi değerlerden uzaklaştırır. Orta yani duygusal beyin /Limbik sistem beynin yüzde yirmisini oluşturur. Bilinçaltı da denilen bu bölgede dıştan gelen algıya karşı verilecek tepki duygusaldır. Neo Korteks (mantıklı düşünen) üst beyin, tüm beynin yüzde yetmişlik bölümüdür. Üst beynini işlevsel kılmayan kişi, insan suretinde “hayvan” konumuna düşer. 

 Beynimiz; 

(1) Yaşamın ve türün sürdürülmesine, 
(2) Tehlikeyi yakalamaya, 
(3) Denge (bozulduğunda) sistemi tekrar dengeye döndürmeye (stres tepkisi) programlanmıştır6. 

Sevgiye, saygıya ve şefkate dayalı bir yaşam sürmemiş olanlarda orta beyin sorunlu olduğundan alt ve üst beyin bağlantısı zayıf olabilir. Bağlantı sorunları algılama hatalarına yol açar, örneğin ihtiyaçlarımızı ve isteklerimizi karıştırırız. Üst beyini daha çok kullandıkça daha az savunmacı, daha az duygusal ve daha çok mantıklı olur, stresimiz de azalır. İnsan beyninin diğer canlılardan farkı, üst beynin gelişmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Alt beyin daha çok otomatik fonksiyonları denetler. Üst beyin ise, daha çok entelektüel işlevlidir. Bilgiler burada kaydolunur, değerlendirme burada yapılır, davranışlar buradan idare edilir. Alt beyini hem vücudumuzu hem de genetik bilgilerimizle birlikte gelen sezgisel bilgileri oluşturuyor. Üst beyin bunun pek bir bilincinde değildir. 

 İnsan dış dünya ile iletişimini beş duyusu ile sağlar. Dıştan duyularla alınan algılar beyne girince, motor/zek. çalışmaya başlar. Dıştan gelen algıların yüzde sekseni görme duyusuyla elde edilir. Geri kalan yüzde yirmilik algının büyük çoğunluğu işitme yoluyla gerçekleşir. Beyindeki sinir bağları, kullanım sıklığı arttıkça güçlenir yani bilgi hatırlanır. 100 milyarın üzerinde nöron (sinir) hücresi bulunan bir beyinde sağ ve sol lob aracılığıyla öğrenilen her bilgi (veri) nöronlarda korunmaktadır. Beyin içinde her nöron ahtapotun kolları gibi birbirine bilgi geçiren bir ağ sistemi içindedir. Öğrenilen her yeni bilgi ile hafıza ilişkileri kuruldukça beynimizde çok geniş bir örgü meydana gelmektedir. Öğrenme ve hafıza gücünü kullanarak beyin hücreleri arasında ağ (networking) kuran insanların beyni daha gelişmiştir. Çünkü bu insanlar her iki beyin lobunu birlikte kullanmakta; beyin hücreleri arasında sistemli, düzenli ve yaygın bir ağ bulunmaktadır. 

 Durum Farkındalığı. 

Ünlü Amerikalı aktör Robert Mitchum, “Hayatınızın yüzde doksanı uykuda geçer, önemli olan geri kalanında yeterince uyanık olmaktır” demişti7. Durum farkındalığı, mevcut 
tehditleri, önümüze çıkan ya da çıkması muhtemel fırsatları belirlememize yardımcı olur. Durum farkındalığının üç aşaması; 

- Kritik bilginin farkına varmak, 

- Onun anlamını kavramak, 

- Gelecekteki statüsüne ilişkin sonuç/sonuçlar çıkarmak, olarak sıralanabilir. 

Durum farkındalığı, bir beden kabiliyeti olmaktan çok kafa işidir. Algılama ve bilgi toplamadan sonra akıl yürütmenin üçüncü halkası, sezgilerine güvenmektir. Bazı kişiler normal olarak anlaşılması zor tehlike sinyallerini ya da fırsatları daha kurnazca algılar. Ancak, yapılan anketler pek çok kişi önceden bunları sezdiği halde önemsemediğini göstermiştir. Durum farkındalığı disiplini, siz meşgul ve aklınız başka yerde iken bile hislerinize ve çevreden olanlara duyarsız kalmamanızı gerektirir. Çeşitli gelişmelerin gözden kaçmaması için, kişilere meşgulken bile izleyici olması öğretilmelidir. 

 Durum farkındalığının beş seviyesi vardır8; tedbirsiz durum, gevşek farkındalık, odaklı farkındalık, yüksek alarm ve koma’dır. Durum farkındalığı, kişisel güvenliği konusunda paranoyak ya da takıntılı bir şekilde endişeli olmak değildir. İnsanlar uzun süre bir tehlike durumuna odaklanmış (üçüncü seviye) şekilde davranamaz. 

Durum farkındalığı için doğru seviyeye karar vermek önemlidir. Vücudumuz ve aklımız genellikle gevşek bir ortamda olmak ister. İnsan vücudu sürekli stres altında yaşayacak şekilde dizayn edilmemiştir. Bu yüzden, genellikle stres ve yorgunluktan uzak olan gevşek farkındalık tercih edilmelidir. Bir yandan hayatın tadını çıkarırken diğer yandan etkili bir seviyede kişisel güvenliğiniz bu seviyede sağlanabilir. 

 Çevremizde binlerce tehdit ve fırsat bulunmakta ama bunların hepsine birden odaklanmamız mümkün değildir. Bu da bizi ‘kritik düşünme’ yeteneğini kullanma yönünde ne kadar hazır olduğumuz sorusuna götürmektedir. Durum farkındalığı için kritik (eleştirel) düşünme ‘bilgiye ulaşma’ ile başlar. Bir bilginin gerekli unsurları şunlardır; doğruluk, netlik (anlaşılabilirlik), detay yeterliliği, (duruma) uygunluk, derinlik (durumun karmaşıklığını karşılama), genişlik (duruma ilişkin başka giriş noktaları sağlaması), mantığa uygunluk. 

Mevcut hareket tarzları içinden birinin seçilmesi yani ‘karar verme’ kritik düşünmenin diğer önemli bir safhasıdır. Kritik düşünme, size durum farkındalığı ve karar verme için mental kontrol ve disiplin sağlar. 

 Nasıl düşüneceğini bilmemek. 


Bugün de modern dünyanın çelişkisi algılarımızı yöneten arka plan içinden gerçekleri nasıl yorumladığımızdır. Hayatta başarılı olacağımız, üstünlük sağlayacağımız bir düşünce sistemi kurmayı hedefliyoruz. Bunun için farkındalık ve anlayış gerekir. Anlayış, bilgininin organize hali veya elde edilen ve bir araya getirilen bilgilerden çıkan sonucun kavranması veya anlaşılmasıdır. Anlama’nın manası; açıkça karakterini, doğasını veya mana inceliğini kavramaktır. En çok ihtiyaç artık eleştirel düşünme yetenekleri üzerine yoğunlaşıyor9. Eleştirel düşünme; varsayımları gözden geçirmek, saklı değerleri fark etmek, kanıtları kıymetlendirmek ve sonuçları değerlendirmek suretiyle yapılan zihni faaliyettir. Kanıta ihtiyaç duyulan, görünüşteki karışıklıkların analizini yaparken ve sorular sorarken haklı olmaktan ziyade en iyi açıklamayı bulmakla ilgilendiğimiz düşünce şeklidir. 

İnsan beyni önce sahneyi öğrenir, sonra alt kümelere bölerek öğrenmeyi geliştirir, buna jargonda “güçlendirilmiş öğrenme” denir. Günümüzde yapay zekâ algoritmaları için ‘güçlendirilmiş öğrenme’ temel parçadır. Her değişim trendi kendi parçalarına ve işleyiş tarzına sahiptir. Böylece bir şeyin olmasına neden olur ve bu neden-etki ilişkisi olarak bilinir. Bu işleyiş geleceği belirler, güç ve görünürlükte ya büyümeye ya da yok olmaya gider. Bilgiden yola çıkarak kavrayış ya da anlayışa ulaşmak için genellikle şu adımlardan geçmek gerekir; 

(1) Düşün, 
(2) Algıla/sezinle, 
(3) İlgi kur, 
(4) Birleştir, 
(5) Sentez et, 
(6) Anlamayı yarat/yakala. 

Kişi örümcek hissi denen şeye sahip olabilir. Bir düşünce ya da faaliyeti temel parçalarına ayırarak onun anlamını veya işlevini tam olarak anlamaya çalışmalıdır. Elde edilen bilgiler en sonunda bize avantaj sağlayacak ‘anlama’ya dönüşür ve anlamayı kullanarak düşünür, plan yapar, hızlı karar verir ve rakiplerimizden daha iyi oluruz. 

Mesele büyüme ve yok olmanın arkasındaki nedenleri anlayabilmektedir. Yaşamda genellikle bütün parçalar birbiri ile ilişkilidir ve bu ilişki etkileri doğurur. Bazen küçük bir neden bütün sistemi etkiler ve nihai sonucu belirler. Nasıl düşüneceğini bilmek, yüksek seviyede bilişsel bir süreçtir. İnsanlar yaşadıkları hayatın inisiyatifini ele geçirmek için gerekli şartları hazırlamalıdır. Bunun için de durumun doğru tespiti ile koşulların uygun şekilde düzenlenmesi gereklidir. Çok kötümser olursak, kabiliyetlerimizi pasif duruma sokarız, inisiyatifi kaybederiz. Çok iyimser olursak, fazla atılganlık ta aynı sonucu verir. Peki, hayatınızın inisiyatifi elinizde mi? İnisiyatif bize aynı zamanda altı çeşit izlenebilirliğin kapısını açar; tempo (akış), hız (sürükleme gücü), karar, anlayış, pozisyon (siber ve fiziksel), manevra özgürlüğü. Bunu başarmanın yolu düşüncede üstün olmaktır. 

 Bilgiyi süzme ve anlama.. 

Genellikle bilginin dört yüzü vardır; açık, kapalı, katkılı, bilinmeyen. Bilgi ve haber (enformasyon) ya da başka bir deyişle, bir şeyin “nasıl’ını bilmek”, “ne’yini bilmekten” ayrılabilir. Bilgilendirme (enformasyon) özgül ve pratik olanı anlatmak, anlama ise işlenmiş ya da düşünce ile sistemleştirilmiş olanı tanımlamak için kullanılabilir. Başkabir deyişle, haber (enformasyon) “çiğ”, anlama ise “pişmiş” veriler olarak değerlendirilebilir10. Risk ve belirsizlik ortamında veri, bilgi ve anlayış arasındaki ilişkiyi iyi bilmek gereklidir. Sadece veriye dayalı bir karar, riski artırır. Veri’den bilgiye, ondan da anlayışa geçmek gerekir ve bu zaman alır, bu zamanın optimum kullanılması ile risk ve belirsizliğin derecesi arasında bir orantı vardır. Veri, sağlanan geri beslemeler ve teyitler ile bilgiye, bilgi ise sentez edilerek anlayışa dönüşür. 

Şekil: Anlayış Piramidi 

Kaynak: Joachim Biermann, Louis de Chantal, Reinert Korsnes, Jean Rohmer, Çagatay Ündeger, From Unstructured To Structured Information In Military Intelligence, NATO RTO Task Group, 2005, 3-5. 

Anlama, doğruluğu kanıtlanmış bilgi kapasitesi ile harekete geçme imkânı verir, dünyaya nasıl bakacağımızı söyler, problemi çözmek için öngörü ve kanı kazandırır. Anlama, bilgininin organize hali veya elde edilen ve bir araya getirilen bilgilerden çıkan sonucun kavranması veya anlaşılması dır11. 

   Buradaki anlama’nın manası; açıkça karakterini, doğasını veya mana inceliğini kavramaktır. Michael Polanyi, üç tür anlama olduğunu açıklamakta dır 12; 

Açık, sözsüz ve kapalı. Açık anlamada, detayları ile açıklama yapılır, imaya gerek kalmaz, kayıt edilebildiği için “resmi anlama” olarak da adlandırılır. Sözsüz anlama, ima edilen ve sözsüz mevcut olan yani ifade edilemeyen anlama’dır. Gayri resmi, tecrübesel ve edinilmesi veya paylaşılması zor bir anlama’dır. Örneğin bir nesneyi nasıl tutacağımızı biliriz ama onu nasıl bildiğimizi açıklayamayız. Kapalı anlama ise ifade edilebilen ama olmayan, genellikle geçmişteki düşüncelerimiz, sosyal ilişkilerimiz dâhilinde ki düşüncelerimizdir. 

Anlamayı Geliştirmek bize problemi tanımlamada durum farkındalığı kazandırır. Durum farkındalığı, bizim ne olduğunu anlamamıza yardım eder, ama genellikle niçin olduğunu söylemez. Özetleyecek olursak anlama iki şekilde formüle edilir13; 

Durum farkındalığı + Analiz = Anlama (Öngörü) 

Anlama + Hüküm = Sezgi (Tedbir) 


Durum farkındalığı ve analiz arasındaki fark, analizin derinliği ve hükümlerimizin etkili bir şekilde uygulanması için ‘kavrama’nın derinliğidir. 

İnsanlar “nasıl düşünmek” hakkında düşünmeli, nasıl plan yapacağı, uygulayacağı, değerlendireceği ve farkındalık yaratacağı konusunda öncekilerden farklı yani yeni bir anlayış geliştirmelidir. Sorun; doğru ve işe yarar yani karar vermeye ve harekete geçmeye faydalı bilgiye ulaşmaktır. Sürekli ve hızla değişen bir ortamda yeni kararlar almak, planlar yapmak, faaliyetlerimizi revize etmek zorundayızdır. Başarılı olanlar hayat ile ilgili pek çok pratik geliştirmişler ve bu onların üstün yanlarıdır. İyi eğitilmiş, yaratıcı ve akıllıdırlar. Çabuk öğrenir ve öğrendiklerini birlikte çalıştıkları ile paylaşırlar. 

 Sonuç; Neden dönüştürücü olmak.. 

Hayatınızın en önemli hedeflerinden birisi, şartları ve sonuçları etkilemek için “neden dönüştürücü” olmaktır. Bunun için, entelektüel süreçlere sahip olmak kadar, yaşamı ve durumu doğru anlamak gereklidir. Yaşlandıkça kendiniz için daha az soruna yol açıyorsunuz çünkü yaşamayı bilgi yerine tecrübe ile öğreniyor yani uyum sağlıyorsunuz. Hayatınızda ne zaman çok kötü bir duruma düşerseniz, faturayı geçmişte verdiğiniz kötü bir karara kesiyorsunuz, şimdi bu duruma düşmeden verdiğiniz önemli kararları gözden geçirin. Hayatınızı gün gün yaşamak yerine, geleceğinizi öngörülebilir hale getirmek için en azından gerçek olmayan yol ayırımları yapın. Entelektüel kişi, toplumda genellikle yanlış anlaşıldığı gibi, “her şeyi bilen” insan değil; yeni bilgiler ve tartışmalara açık olan, yaratıcı akıl isteyen işlere yakın olan kişidir. 

Öğrenme, eğitim ve akademik çalışma ile bilgi ya da yetenek kazanılması ve sonrasında davranış eğilimlerinin tecrübe ile değiştirilmesidir. Entelektüel, ortaya çıkan etkive sonuçların sebeplerini arayarak, bunların içinde nelerin doğru nelerin yanlış gittiğini düşünür. Böylece olasılıklar ve fırsatları şekillendirecek yöntemleri bulabilir “neden dönüştürücü” hale gelebiliriz. Hayat, aslında sizin açık bıraktığınız kapılardan giren pek çok felaketin arka arkaya gelmesidir, örneğin kör olan aşkın gözü değil, seninkidir. Bu yüzden yalnız, ümitsiz ve dolayısıyla savunmasız hissedersiniz. Artık yeniden düşünmek, hayat haritanıza yeni bir yön vermek, neden dönüştürücü olmak zamanıdır. Bunun için de entelektüel olmakla işe başlayın, hafızanızı aktif tutun, üst beyninizi kullanmayı, kritik bilgiyi süzmeyi ve nasıl düşünmeniz gerektiğini öğrenin.. 

DİPNOTLAR;

1 Jerome S. Bruner, Leo Postman, On the Perception of Incongruity; A Paradigm, in Jerome S.Bruner and D.Kraut (Eds.), Perception and Personality: A Symposium, Greenwood Press, (New York, 1968), 23. 
2 Peter H. Lindsay, Donald A. Norman, Human Information Processing, Academic Press, (New York, 1977). 
3 George Johnson, In the Palaces of Memory: How We Build the Worlds Inside Our Heads, Vintage Books, (1992), xi. 
4 Adriaen De Groot, Thought and Choice in Chess, Mouton, (The Hague,1965). Herbert A. Simon, How Big Is a Chunk? Science, Vol. 183 (1974), 487. 
5 Francis S. Bellezza, Mnemonic Devices: Classification, Characteristics, and Criteria, Ohio University, (Ohio, 1980), 24. 
6 Sedat Şenermen, Tarihsel Uygulamalarla Akıl Tutulması Kitlenme, Nergiz Yayınları, (İstanbul, 2017), 38. 
7 Robert Mitchum, The Big Sleep, (1978). 
8 Scott Stewart, A Practical Guide to Situational Awareness, Stratfor, (March 14, 2012). 
9 James Jay Carafona, If You Want Good Leaders, Make Sure They're Good Thinkers, Davis Institute for 
National Security and Foreign Policy, (December 1, 2015). 
10 Peter Burke, Bilginin Toplumsal Tarihi, Çev. M.Tuncay, (İstanbul, 2001), 12. 
11 Wayne Michael Hall, Gary Citrenbaum, Intelligence Collection How to Plan and Execute Intelligence Collection in Complex Environments, Praeger, (California, 2012), 155. 
12 Michael Polanyi, The Tacit Dimension, Anchor, (Garden City, 1967). 
13 UK MOD, Joint Doctrine Publication 04 (JDP 04; Understanding), (Swindom UK, December 2010). 


***

İKİNCİ ABD OPERASYONU SONRASI IRAKIN EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ VE ABD’NİN IRAKA İLİŞKİN EKONOMİK PLANLARI BÖLÜM 2

İKİNCİ ABD OPERASYONU SONRASI IRAKIN EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ VE ABD’NİN IRAKA İLİŞKİN EKONOMİK PLANLARI BÖLÜM 2

BMGK'nin 1284 sayılı Kararı ile Irak'ın petrol ihracatına getirilen sınırlamanın kaldırılması, petrol üretim kapasitesinin artırılması amacıyla önemli kaynak ayrılması ve petrol fiyatlarının önceki yıllara göre yükselmesi, 2000’li yılların başında Irak'ın ithalatının artmasına neden olmuştur. Irak’ın 2000 ithalatının bir önceki yıla göre yüzde 38 artarak 11,1 milyar dolara yükseldiği ve 2001 ithalatının 11 milyar dolar düzeyinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu değerlerde 2002 yılında düşüş görülmüş; bu yıl tahmini olarak ithalat 13 milyar dolar, ihracat ise 7.8 milyar dolar gerçekleşmiştir. 2003 öncesi verilere göre, Irak’ın ithal ettiği başlıca ürünler temel gıda maddeleri, dayanıklı tüketim malları, ilaç ve tıbbi malzeme ve cihazlar, ulaşım araçları ve yedek parçaları, demiryolu malzemeleri, makineler, elektrik malzemeleri ve teçhizat, içme suyu ve kanalizasyon sistemlerinin yenilenmesinde kullanılan malzeme ve teçhizat, tarımsal alet ve makineler, iş makineleri, telekomünikasyon malzemeleri, eğitim araç, gereç ve malzemeleri, petrol üretiminde kullanılan malzeme ve teçhizattır (Tablo 5). İthalatta ilk sıraları alan ülkeler, Fransa, Avustralya, İtalya, Almanya, Çin ve Rusya’dır (Tablo 4). Irak 2000’lerin başında dış ticarette önemli gelişmeler kaydetmiştir. Irak ile Suudi Arabistan arasındaki Arar sınır kapısı 2001 yılının Ocak ayında açılmıştır. Yine 2001 yılında Suriye ve Mısır’la Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmış ve Dubai’ye günde iki kez gemi seferlerine başlanmıştır. Avusturya ise Bağdat’taki Ticaret Müşavirliğini yeniden açmıştır. 

Tablo 5 Irak’ın Başlıca İthalat Maddeleri 

Kaynak: ITC-Interactive Trade Map 

Tablo 6 Irak’ın Başlıca İhracat Maddeleri HS MADDELER Değeri (1000 $) 

Kaynak: ITC-Interactive Trade Map 

3. ABD'nin Irak'a İlişkin Ekonomik Hesapları 

ABD’nin uluslararası çatışmalarının altında yatan en temel faktörün ekonomik nedenler olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır. Bu nedenle, ABD’nin dış politika hedeflerinin temellerinin anlaşılabilmesi için ekonomik nedenlere dikkati çekmek gereklidir. Ulusal güvenlik politikalarının ekonomik sonuçlarının iki temel dayanağı olduğu ileri sürülmektedir. Birincisi askeri araçların ekonomik etki yapmak üzere kullanılması, ikincisi ise, ekonomik araçların askeri araçları tamamlar bir biçimde veya onların yerine kullanılmasıdır. Birinci nedende araştırılması gereken askeri araştırma ve geliştirme çalışmalarının ticari açıdan değer yaratacak hareketlenmeyi nasıl sağlayacağının ortaya konmasıdır. Askeri gruplar, hava ulaşımı, lojistik, mühendislik ve tıbbi hizmetlerin, acil yardım, ekonomik kalkınma veya ulus inşa etmek için kullanılması ilk olarak akla gelen araştırmalardır. ABD askeri üretimi ve ihracat politikaları, diğer ülkelerin tehlikeli silahları üretmesini durdurmak için kullanılması, ABD istihbaratının ekonomik amaçlarla kullanılması gibi hususlar da bu konu kapsamında düşünülmüştür (KÖNİ, 2005 : 400). 

Bütün bunlar dikkate alındığı zaman ABD’nin Irak’a saldırısındaki temel amacın, savaş süresince ve sonrasında ekonomik olarak kendisine bazı çıkarlar sağlayacak ortamı yaratmak olduğu ifade edilebilir. 
Savaş sırasındaki harcamalar, özellikle silah ve diğer savaş araçları başta olmak üzere savaş ekonomisinin gelişmesinde önemli bir faktördür. Öte yandan savaşla birlikte ve sonrasında savaşın tahrip ettiği alanların yeniden inşası da ekonomik açıdan inşaat ve ilişkili sektörler için önemli bir ekonomik yarar vaat etmektedir. 

4. ABD'nin Irak'tan Çıkış Senaryoları 

Irak ekonomisindeki hakim güç olan enerji kaynaklarını hesaba katmazsak, makro senaryo; “ABD Irak'tan çıkacaktır” şeklinde belirlenebilir. 
Buradaki çıkış noktası şu şekilde ifade edilebilir; ABD’nin Irak’ta bulunmasının nedeni bölgede siyasi istikrarın sağlanması amacını taşımaktadır. Ancak bilindiği gibi, işgale ilişkin diğer yorumlar büyük ölçüde ABD’nin bu bölgedeki petrol kaynaklarını kontrol etmek amacında olduğu yönündedir. Eğer bu olanaktan söz etmezsek, ABD’nin bu ülkeden çıkmasına yönelik görüşler geliştirmek anlamlı hale gelmektedir. Ancak bu durumda ABD’nin hiçbir ekonomik çıkar gözetmeksizin buradan ayrılmasını düşünmek de çok akılcı olmayacaktır. Bu durumda ana senaryo; ABD’nin Irak’dan çıkacağı ve çıkarken de kendisine ekonomik olanaklar yaratarak bunu yapacağı şeklinde olabilir. Burada ABD Irak üzerinden kendisine yeni ekonomik olanaklar yaratırken, Irak da, çöken ekonomisini yeniden ayağa kaldırmak için yıllarca uğraş verecektir. 

Bölgede güçlü bir Irak ihtimali de böylece uzun yıllar ertelenmiş olacaktır. 

ABD’nin Irak'dan çıkacağı varsayıma yönelik olarak geliştirilebilecek mikro senaryolar aşağıdaki şekildedir. 

Senaryo 1. ABD, Irak ekonomisini bir daha düzelemeyecek duruma getirerek çıkabilir. Bu mikro senaryo kapsamında : 

• ABD tarafından Irak ekonomisinin yapı taşları olan üretim birimleri (fabrikalar, sanayi işletmeleri ve ticaret birimleri) çökertilecektir. 
• Öte yandan ekonominin işleyişine olanak sağlayan, ulaşım ağları, enerji tesisleri, elektrik santralleri, doğal gaz hatları, petrol aktarım tesislerinin tahrip edilmesi sonrasında hem üretimin, hem de ticaretin önü tamamen kesilecektir. 

Şu an Irak’da görünen durum bu tanımlamadan çok farklı değildir. ABD ekonomik birimleri fark gözetmeksizin büyük ölçüde tahrip etmiş durumdadır. Bu senaryo ise, mevcut durumda kalanların da tamamen yok edilmesi üzerine geliştirilebilir. Bu mikro senaryo bağlamında; Eğer ABD Irak’dan çıkarsa büyük ihtimalle kalan ekonomik birimler de tamamen tahrip edilecektir. 

Senaryo 2. Bu ekonomik çöküşten yarar sağlamak isteyecek olan ABD çöken Irak ekonomisini tekrar iyileştirmek için kendi olanaklarını kullanabileceği bir ortam yaratabilir. 
Irak ekonomisini düzeltme yollarının ABD için ne tür getirisi olacağına bakıldığında şu olasılıklar kaşımıza çıkmaktadır: 

• Öncelikle yenilenecek ortamların yeni mimarı kendisi olacaktır. Tamamen tahrip edilen şehirlerin yeniden inşası için harekete geçecek olan ABD’nin inşaat ve yan sanayiden önemli bir çıkar sağlayacağı son derece açıktır. 
• ABD müttefiklerini Irak’ın yeniden inşasında bu olanaktan yararlandırarak, aynı zamanda dolaylı çıkar da sağlayacaktır. 
• Komşu devletlere sunacağı bazı olanaklarla onların üzerinde ilave bir kontrol sağlayacaktır. Örneğin bazı işleri taşeron olarak yaptırabileceği gibi, geçici işgücünü buralardan sağlanmayı da tercih edecektir. 

Senaryo 3. ABD, Irak ekonomisini İsrail ile birlikte ortaklaşa onarma girişiminde bulunabilir. ABD’nin İsrail’le bu tür bir işbirliğini gerektiren nedenler ve bunun ABD ve İsrail’e sağlayacağı olası avantajlar şunlardır: 

• Öncelikle, ABD’nin Orta Doğu’daki en önemli müttefiki İsrail buradan mutlaka bir pay almak isteyecektir. ABD her zamanki klasik fonksiyonunu yerine getirerek dışarıya bu dayanışma ve koruyuculuk mesajını yineleyecektir. ABD destekli bir İsrail daha güçlü bir imaja sahip olacaktır. 
• Diğer taraftan ABD’nin İsrail’e sağlayacağı bu olanak karşılıklı işbirliğini ekonomik katkı ile de kuvvetlendirecek yeni bir unsur olacaktır. 
• Bu yolla bölge ülkelerine ve bölgedeki etkin güçlere yeni bir mesaj daha verilmiş olacaktır. 
• Bölgede hem siyasi hem de ekonomik olarak güçlü bir İsrail bölgenin gelecek stratejilerinin birinci aktörü olmaya devam edecektir. 
• Böyle bir gelişme bölgedeki diğer ülkelerin rahatsız olmalarına neden olacaktır. 

Senaryo 4. ABD çöken ekonomiyi düzeltmek için stratejik öneme sahip silah sektörünü devreye sokabilir. 

• ABD’nin Irak ekonomisini yeniden yapılandırmak için silah sektörünü kullanmasının ABD için kısa dönemde olumlu, uzun dönemde ise olumsuz sonuçları olabilecektir. ABD Irak’a bu yolla yaptığı desteğin karşılığında bu bölgede kontrolü elinde tutmaya ve bunu silah sektörünü kontrol ederek yapmaya devam edebilir. Ancak bölge ülkelerinin bu tür bir gelişmeden rahatsızlık duymaları kaçınılmazdır. Bu gerçek bölgede sürekli bir risk unsuru yaratacak faktör olacaktır. 
• Irak ekonomisinin yeniden canlandırılmasının bir yolu olarak Irak’ın silah üretimi konusunda faaliyetlerini sürdürmesi sağlanabilir. Silah sektörünün canlanması kısa dönemde buradan çıkar sağlayacak Irak ekonomisi için de fayda sağlayabilir ve Irak bundan hoşnut kalabilir. Ancak orta ve uzun dönemde yukarıda bahsettiğimiz bu girişim bölgede dengeleri sarsacaktır. 
• Aynı şekilde Orta Doğu’nun geleceği ve bölgedeki dengeler açısından gelişmiş bir silah sektörüne sahip Irak bölgede sıkıntı ve istikrarsızlık yaratabilir. Bu olasılık sözü edilen gerekçelerle bölge ülkeleri tarafından dikkatle izlenecektir. 

Senaryo 5. Uyuşturucu trafiğinde; PKK, İran, Pakistan, Afganistan duraklarından biri yer değiştirip Irak bu duraklardan biri ve hatta en başlıcası olabilir. 

Böyle bir girişim; Irak, ABD ve Orta Doğu için bazı getiriler sağlayacağı gibi, sakıncaları da beraberinde getirecektir. Bunlar; 
• Irak bu trafikten yararlanarak örtülü büyük bir ekonomik çıkar sağlayacaktır. Böylece savaş sonrası ekonomisini düzeltebilecek ve şehirlerini çok daha ucuza yeniden inşa edecektir. 
• ABD kontrolünün devam ettiği bir ülkenin bu tür bir ticari trafikte yer alması ABD’nin bu sektör üzerinde de kontrolünü sağlaması anlamına gelmektedir. 
• Bu durum uyuşturucu ticaretinden ciddi ekonomik yarar sağlayan diğer bölge ülkeleri tarafından hoş karşılanmayacaktır. 
• Bölgedeki terörist örgütlerin bu kanalla besleniyor olmaları, bu durumdan zarar gören ülkelerin (örneğin Türkiye) bu trafikte önder olacak bir ülke ile ilişkilerini olumsuz olarak etkileyecektir. 
• Öte yandan bu yolla ekonomik güç elde eden bir ülke olarak Irak, hiçbir zaman gerçek ekonomik performansını kullanmayacak ve kontrol edilen ülke konumundan hiç bir 
zaman kurtulamayacaktır. Bu da ABD’nin arzuladığı bir sonuç olacaktır. 

Senaryo 6. Çöken Irak ekonomisinin telafisi için ABD, Arap Orta Doğusundan Suriye ve Iran gibi ülkeleri Irak’ı yeniden yapılandırmak için birer aracı olarak kullanabilir. 

Irak’ın yeniden yapılandırılmasında doğrudan ya da dolaylı rol verilecek bölge ülkeleri Iran ve Suriye için bu durumun kısa ve uzun vadelerde avantaj ve dezavantajları ve ayrıca ABD için olası sonuçları sözkonusu olacaktır. Bunlar; 
• Irak ekonomisinin inşası için ABD’nin bölge ülkelerine vereceği ihaleler bu ülkelerin bu durumdan sağlayacakları çıkar nedeniyle kısa vadede ABD kontrolünde bir Arap bölgesi ortaya çıkaracaktır. 
• Bu gelişmenin olumlu tarafı; yeniden yapılanmada yakın ülkelerin katkılarının Irak için olumlu ekonomik sonuçlar ortaya çıkarması ve bu ülkelerin de bu durumdan önemli bir yarar sağlamalarıdır. 
• Öte yandan yeniden yapılanmada sadece bu ülkelerle sınırlı bir girişim, ABD’nin sadece bu ülkeleri aracı olarak kullanması bölgedeki diğer ülkeleri rahatsız edecektir. 

Senaryo 7. Irak Ekonomisini çökerten ABD; 

Orta Doğu coğrafyası ile tarihi bağları bulunan ve halen bu coğrafyada yer alan bazı ülkelerden maksimum ekonomik fayda elde etmeyi amaçlayan ve AB bağlamında ABD ile iyi ilişkiler kurmanın faydalı olacağını düşünen, bölge dışından Almanya, Fransa ve İngiltere'yi çöken Irak ekonomisini tamir etmek üzere destekçi dış güçler olarak yanına çekmek isteyebilir. 

Bu olasılığın gerçekleşmesinin ABD, Fransa ve İngiltere için kısa ve uzun vadelerde doğuracağı sonuçları şu şekilde sıralamak olanaklıdır. 
• Tarih boyunca bu bölgede bir şekilde var olmak isteyen AB ülkeleri ile birlikte bu bölgeyi yeniden yapılandırmak isteyen ABD, bu ülkelerin geçmiş yılardaki emellerini yeniden gündeme getirmiş olacaktır. 
• Orta Doğu ülkeleri bu gelişmeden rahatsız olacak ve bu konudaki tepkilerini muhtemelen ciddi olarak belirteceklerdir. 
• Bu durumdan fayda sağlayacak olanlar doğal olarak kendisine rol verilen Fransa ve İngiltere olacaktır. Bu hem ekonomik çıkar, hem de bölgede yeni bir hakim güç pozisyonu sağlamak şeklinde olacaktır. 

5. Senaryoların Olası Sonuçları 

Mikro senaryoların gerçekleşmesi halinde karşılaşılacak olası sonuçları aşağıdaki gibi sıralamak olanaklıdır: 
1. ABD tarafından çökertilen Irak ekonomisi tekrar ABD önderliğinde inşa edilmeye başlayıncaya kadar Irak halkı ekonomik açıdan büyük bir çıkmazda olacaktır. Bu çıkmaz beraberinde bir halk hareketini de getirebilir. 
2. ABD Irak ekonomisinin merkezini Bağdat'dan Kuzey Irak'a kaydırabilir. Böylece Kuzey Irak ekonomik açıdan öncelikli olur. Ekonomik açıdan güçlü bir Kuzey Irak ise, siyasi olarak Irak'ın Sünni ve Şii Arap kesimleri üzerindeki hakimiyetini geliştirir. Nüfustaki çoğunluklarına karşı, azınlık teşkil eden Kürtler nezdinde siyasi ve ekonomik açılardan baskı altına alınacak Sünni ve Şii Araplar ile Kürtler arasında Irak genelinde sıcak çatışmalar yaşanabilir. Ayrıca güçlenen Kuzey Irak Kürtlerinin İran'da yerleşik Kürtlere ve Türkiye'de süre gelen ayrılıkçı Kürt hareketine olası desteği ve bunun getireceği olası olumsuzluklar da değerlendirilmelidir. 
3. Çöken ekonomi yine ABD'nin mali gücü ile inşa edilirse ekonomideki tüm sektörlerin denetimi ABD'ye geçer. Böylelikle ekonomik öncelik ABD'de olur. Yani ABD, hem Irak özelinde hem de Orta Doğu genelinde dengeleri belirleyici bir dış güç olmaya devam eder. Bu durum, Batılı bir dış gücün denetimine dinsel ve siyasal denenlerle hep soğuk baka gelmiş olan Orta Doğulu devletleri ve Irak'ı iç karışıklığa sürükleyebilir. 
4. Irak Orta Doğu genelinde uzun dönemde başa çıkılamayacak bir silah gücüne dönüşebilir. Bu durum istikrarsız Orta Doğu'yu iyice istikrarsızlaştırabilir. 
5. Uyuşturucu trafiğinin merkezinin Irak'a kayması, Irak'ı kontrolsüz bir güce dönüştürebilir. 
6. Irak ekonomisini onarmak için İsrail ile işbirliği geliştirecek olan ABD, İsrail'i sadece Filistin sorunu üzerinde güçlendirmekle kalmayacak, aynı zamanda Irak üzerinde de söz sahibi olacak bir konuma taşıyacaktır. İsrail'in Arap Orta Doğusu üzerinde bu denli etki genişletmesinin özellikle Filistin-İsrail bağlamındaki olası olumsuz sonuçları değerlendirilmelidir. 
7. Irak ekonomisini yeniden yapılandırmak için ABD'nin Suriye ve İran gibi devletleri devreye sokması ve görüntüde de olsa birer aracı gibi kullanması Orta Doğu dengelerini bozabilir. 
8. Irak ekonomisini İngiltere, Fransa ve Almanya desteği ile yeniden imar çabasına giren bir ABD, dış güçlerin hakimiyetini tekrar bu coğrafyaya çekmiş olacaktır. Sömürge olma türünden bir acı tecrübesi bulunan Orta Doğu devletlerinin bu üç ülkenin tekrar Orta Doğu coğrafyasına girmeleri karşısında alacağı tavır ve olası olumsuz yansımalar da değerlendirilmelidir. 

Sonuç Yerine 

Bu çalışmada, Irak ekonomisindeki hakim güç olan enerji kaynakları ana gösterge olmaktan çıkarılırsa, ABD’nin Irak’dan çıkacağı varsayımı altında geliştirilen senaryolar tartışılmış ve bunların olası sonuçları değerlendirilmiştir. Geliştirilen senaryoların ortak noktasını; büyük ölçüde tahrip edilen Irak’ın yeniden inşasının nasıl paylaşılacağı ve ekonominin yeniden canlandırılması için hangi yolların ve yöntemlerin izleneceği oluşturmaktadır. ABD’nin Irak’ın yeniden yapılanmasının kendi kontrolü dışında gerçekleştirilmesine izin vermeyeceği düşünülürse, senaryolar Irak’ın ABD’nin inisiyatifi ve kontrolünde yeniden inşası üzerine geliştirilmiştir. Ancak bunun gerçekleştirilmesi sırasında ABD’nin kimlere pay vereceği ve sonrasında ortaya çıkacak durumun Irak’ı kontrolünde ne kadar etken olacağı sorusu önem taşımaktadır. 

ABD müdahalesi, Orta Doğu’da yeni stratejilerin oluşturulmasını beraberinde getirmekle birlikte, bundan sonra verilecek kararlar da Orta Doğu’daki dengeleri 
etkileyebilecektir. Irak’a siyasi istikrarı sağlamak üzere müdahale eden ABD, bu amacına bir şekilde ulaşmış gibi görünse de Irak ekonomisini ciddi şekilde tahribata uğratmış ve en önemlisi de sosyal istikrarı sağlayamamış durumdadır. Bu aşamada ortak düşünce şudur ki; ABD mevcut tabloya göre ileride kendisine çıkar sağlayacak en uygun çözümün arayışı içindedir. Kamunun bütün tepkisiine rağmen müdahalede ısrarcı olan ABD’nin bu bölgedeki stratejik hedeflerinin yanısıra, ekonomik kazanç elde etmeden çıkmayacağı düşünülebilir. 

Kaynakça 

• ITC - Interactive Trade Map, 2004 
• KÖNİ, Hasan (2005), “Ekonomik Güvenlik, Uluslararası İlişkiler ve Türkiye”, Uluslararası Çatışma Alanları ve Türkiye’nin Güvenliği, Gamze Güngörmüş Kona 
(Ed.), İstanbul : IQ Yayınları. 
• ÖZCAN, Gencer (2004), “Doksanlı Yıllar Boyunca ABD’nin Orta Doğu’da Değişen Konumu”, Fulya Atacan (Ed.), Değişen Toplumlar Değişmeyen Siyaset: Ortadoğu, İstanbul : Bağlam Yayınları. 
• ÖZTÜRK, Osman Metin (2005), “ABD, Büyük Orta Doğu Projesi ve Türkiye”, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Yorum Mart Ayı Bülteni. 
• STANSFIELD, Gareth R.V., “Çarpışan Milliyetçilikler ve Irak Devletinin Çöküşü”, Fulya Atacan (Ed.), Değişen Toplumlar Değişmeyen Siyaset: Ortadoğu, İstanbul : Bağlam Yayınları. 
• The Economist Intelligence Unit, 2003 Country Report (Iraq) 
• The World Factbook 2003, CIA 


***

İKİNCİ ABD OPERASYONU SONRASI IRAKIN EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ VE ABD’NİN IRAKA İLİŞKİN EKONOMİK PLANLARI BÖLÜM 1

İKİNCİ ABD OPERASYONU SONRASI IRAKIN EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ VE ABD’NİN IRAKA İLİŞKİN EKONOMİK PLANLARI BÖLÜM 1

Dr. Gamze Güngörmüş Kona
10 Eylül – 2006
İstanbul-Turkey 
gamzekona@gmail.com 
AKADEMİK BAKIŞ 
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi 
ISSN:1694 – 528X Sayı:  
AKADEMİK BAKIŞ 


Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi 
ISSN:1694 – 528X Sayı: 10 Eylül – 2006 
İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi – Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü Celalabat – KIRGIZİSTAN 

Giriş 

Bilindiği gibi ABD’nin Irak’a müdahalesi siyasi istikrarı sağlama amacı taşımaktadır. Bugüne kadar yaşanan gelişmeler, ABD’nin amacına rejimi değiştirerek bir ölçüde ulaştığının ancak hem siyasal hem de sosyal açılardan istikrarın sağlanamadığının birer göstergesidir. ABD müdahale sonrasında hızlı bir siyasi yapılanma ve devlet inşası çabası girmiştir. Bazı görüşlere göre, ABD Irak’ta işleyebilir bir demokrasi yaratma ve sürdürme hususlarında başarılı olduğunda, bunu tarihsel eğilimlere karşı gerçekleştirmiş olacağı, ancak başarısız olduğunda ise, Irak halkını Baas şiddeti ve belirsizliğinden daha şiddet dolu ve belirsiz bir siyasi geleceğe mahkum edeceği yönündedir. (STANSFIELD, 2004 : 190) 

Tarihsel sürece bakıldığında, ABD’nin geçtiğimiz on yılda uyguladığı bölgesel politikalarla Orta Doğu’yu kendi öncelikleri doğrultusunda yeniden düzenlemeye çalıştığı görülecektir. (ÖZCAN, 2004 : 349) ABD’nin bölgeyi kendi çıkarları doğrultusunda son düzenleme teşebbüsü ikinci Irak müdahalesi olmuştur. Ancak, ABD’nin ikinci Irak müdahalesi sonrasında bölgede yeni sorunlarla karşı karşıya kalınmıştır. Stratejistler, ABD’nin Irak işgali sonrası tutumunun ne olacağını ve bunun getireceği olası sonuçları tartışmaktadır. Bilindiği gibi, ABD’nin Irak ile ilgili planlarında siyasi hedeflerin yanısıra Irak’ın sahip olduğu petrol rezervleri ve bunun getirdiği ekonomik büyüklük de önem taşımaktadır. Hatta, ABD-Irak denkleminden petrolü çıkardığımız zaman sonuç neredeyse anlamsızlaşmaktadır. Zira, ABD için Irak’ın ekonomik olarak varlığının öncelikle petrole odaklı olduğu öne sürülmektedir. Amerikan toplumunu dahi ikiye bölen bu kadar tartışmalı bir müdahalenin arkasında petrol gibi büyük bir 
ekonomik itici faktör olduğu bilinse de, bu müdahaleyi tek bir itici faktör çerçevesinde açıklamak yanlış ve eksik olacaktır. İşgalin sonrasındaki beliren yeni tabloda, halkın tutumu ve talebinin, müdahalenin amaçları ile çok fazla örtüşmediği görülmektedir. Bu nedenle, artık ABD petrolü temel almadan yeni stratejiler geliştirmek durumundadır. 

Öte yandan müdahalenin savaş yolu ile gerçekleşmesi, savaşın ve sonrasının getirdiği yeni koşullar, sadece ABD’nin değil, bölgedeki diğer ülkelerin de bu bölge ile ilgili yeni stratejiler geliştirmelerine neden olmuştur. 

Bu denklemde sorgulanması gereken şudur; işgalin tamamlanması sonrasında petrolden doğrudan yararlanamayacak bir ABD bu durumdan ne tür bir ekonomik çıkar sağlayabilir ve bu çıkarı verimli kılabilmek için ne tür stratejiler uygulayabilir? Bu makalenin konusunu ABD’nin Irak’ı işgali sonrasında ortaya çıkması muhtemel yeni durumlar oluşturmaktadır. Bu ana başlık çerçevesinde makalenin odak noktasını ABD’nin Irak’la ilgili olası senaryolarının ekonomik açıdan değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Bu amaçla, makalede öncelikle, Irak ekonomisinin genel görünümü incelenerek, petrol dışındaki ekonomik varlığı araştırılmıştır. Ardından, ABD’nin Irak’tan çıkış senaryoları ve bunların olası sonuçları ekonomik perspektiften değerlendirilmiştir. 

1. Irak Ekonomisinin Genel Görünümü 

Irak, % 40’ı 0-14 yaşındaki çocuk ve gençlerden oluşan 25 milyonluk bir nüfusa sahiptir. Etnik dağılımına bakıldığında nüfusun; %80’i Arap, %15’i Kürt ve %5’i Türkmen’lerden oluştuğu görülmektedir (Tablo 1). Irak, Osmanlı yönetimi sonrasında İngiliz manda yönetimi altına girmiş, 1932 yılında bağımsızlığına kavuşmuş ve 1958 yılında da cumhuriyet ilan edilmiştir. Ülke, 1979 yılından ABD işgaline kadar geçen sürede Saddam Hüseyin’in önderliğini yaptığı Baas Partisi tarafından yönetilmiştir. Saddam Hüseyin’in iktidarı ele geçirmesinden sonra Irak, 1980-88 yılları arasında İran’la savaşmış, 1990 yılının Ağustos ayında ise Kuveyt’i işgal etmiştir. Bu işgal Birleşmiş Milletler tarafından çok sert bir şekilde karşılanmış ve ABD önderliğinde Ocak-Şubat 1991 tarihinde gerçekleştirilen müdahale ile Irak Kuveyt’ten çekilmek 
zorunda bırakılmıştır. Ayrıca, bu dönemde 661 sayılı BM Güvenlik Konseyi kararıyla ambargo uygulanmaya başlanmıştır. 1997 yılında yürürlüğe giren bu ambargo “BM Petrol Karşılığı Gıda, İlaç ve İnsani İhtiyaç Maddeleri Programı (MOU)” kapsamında uygulanmıştır (The World Factbook 2003, Central Information Agency-CIA-). ABD’nin Irak’a saldırısından sonra, Saddam Hüseyin dönemi sona ermiş ve ekonomik durum savaş ortamının getirdiği koşullara göre şekillenmiştir. Koalisyon güçlerinin hala varlıklarını devam ettirdiği ve yeni bir rejim yerleştirilmeye çalışılan mevcut ortamda henüz işleyen bir ekonomiden söz etmek olanaklı değildir. 

Tablo 1 Irak - Temel Sosyal Göstergeler 

Kaynak : The World Factbook 2003, CIA 

The Economist Intelligence Unit, December 2003 Country Report. 

Bilindiği gibi, Irak ekonomisi petrole dayanmaktadır. 2003 öncesini değerlendirdiğimiz zaman ülkenin döviz gelirlerinin yüzde 95’inin petrolden sağlandığı görülmektedir. 1980’li yıllarda Petrolden elde edilen gelirlerin neredeyse tamamı sekiz yıl süren savaşın finansmanı için kullanılmıştır. Bu dönemde aynı zamanda petrol ihracat olanakları da büyük ölçüde kısıtlanmıştır. 

İran ile yapılan savaşın Irak ekonomisine olan maliyeti yaklaşık 100 milyar dolar civarında olmuştur. 1988 yılında savaş sona erdiği zaman petrol gelirleri ülkenin yeniden imarı için önemli bir kaynak oluşturmuş ve dış ticaret hacminde önemli bir artış gözlenmiştir. Ancak bu dönemde Kuveyt’in işgal edilmesi sonrasında BM müdahalesi ve ambargo kararı Irak ekonomisini ciddi olarak etkilemiştir. Savaş ortamı Irak’ın savunma harcamalarını arttırmıştır. Askeri harcamaların milli gelire oranı 1991 yılında yüzde 75’e kadar yükselmiştir. 2001-2002 yıllarında, global ekonomideki yavaşlama ve petrol fiyatlarındaki düşüş nedeniyle milli gelirde de bir azalma söz konusu olmuştur (The World Factbook 2003, CIA). 2003 sonrası ekonomideki göstergelerle ilgili tahminlerde önemli yanılma payı olsa da temel göstergelerin tamamında önemli bir gerileme ve 
ekonomide ciddi bir tahribat olduğu açıktır. 

Savaş yılları boyunca, Irak savunma harcamalarını karşılamak için önemli miktarlarda dış borçlanmaya gitmiştir. Ülkenin dış borç stoku 2001 yılında 62 milyar dolara, 2002’de ise 120 milyar dolara ulaşmıştır. Irak’ın harcama kalemlerinde en önemli yeri tutan savunma harcamaları 2002 tahmini rakamlarına göre 1.3 milyar dolar düzeyinde olmuştur (The Economist Intelligence Unit-EIU-, 2003). 

Tablo 2. Irak Ekonomisinin Temel Göstergeleri 

Kaynak: The Economist Intelligence Unit, December 2001-2003 Country Report. 

a EIU tahmini b Güncel. 
Irak ekonomisi uygulanan ambargonun hafifletilmesi sonrasında hızlı bir büyüme sürecine girmiştir. Sağlıklı verilere ulaşılamamakla birlikte, GSMH’nın 1999 yılında %18, 2000 yılında %4 büyüdüğü ve ardından 2001 yılında %6, 2002 yılında ise %3 küçüldüğü tahmin edilmektedir (EIU; 2003). Bu gelişmeler sonucunda, GSYİH’nın 2000 yılında 31,8 milyar dolara ulaştığı, 2001 yılında %6 oranında daralarak 28,5 milyar dolar olarak gerçekleştiği, 2002’de ise 27.6 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. 
Irak ekonomisindeki büyümeye paralel olarak enflasyon oranının da istikrarlı bir şekilde düştüğü görülmektedir. 1998 yılında %90 olan enflasyon oranı, 1999 yılında %80’e, 2000 yılında %70’e ve 2001 yılında ise %60’a düştüğü tahmin edilmektedir. Ancak enflasyon oranı 2002 yılında tekrar %70’e yükselmiştir (EIU; 2003). ABD saldırısı öncesi Irak ekonomisinde yaşanan diğer bir olumlu gelişme ise, özel sektörün giderek daha aktif hale gelmesi olmuştur. Saddam Hüseyin 2000 yılı başlarında, özel sektör firmalarının, sanayi yatırımları yapmaları için teşvik edilmesi için önemli kararlar alınmasını sağlamıştır. Bu gelişmeler, uzun yıllardır sosyalist ekonomik politikalar uygulayan ve sanayi tesislerinin çok büyük bölümünün kamuya ait olduğu Irak'ta daha liberal bir ekonomikdüzene geçiş için adımlar olarak değerlendirilmiştir. ABD işgali ile birlikte ekonomide bu tür radikal dönüşümler de askıya alınmış durumdadır. 

2. Enerji Dışında Irak Ekonomisinin Yapısı 

Bilindiği gibi Irak ekonomisinin önemli bir ayağı petrol gelirlerine dayalıdır. ABD müdahalesi öncesi ülkenin döviz gelirlerinin yüzde 95’i petrolden sağlanmakta idi. Öte yandan Irak’ın en büyük giderleri savunma harcamalarından oluşmakta dır. Uzun yıllardır savaş ortamında olan ülkede petrolden elde edilen gelirler büyük ölçüde savaş harcamalarının finansmanı için kullanılmıştır. ABD işgalinin de çok ciddi bir maliyet yarattığı bilinmektedir. Ekonominin önemli gelir kaynağının petrolden sağlanması diğer alanların ihmal edilmesine ve son derece yavaş gelişmesine neden olmuştur. Ekonominin petrol dışında varlığına bakıldığında, petrolden tamamen bağımsız düşünemediğimiz sanayi ve ardından tarım kesimi değerlendirilebilir olarak karşımıza çıkmaktadır. Savaş sonrası sağlıklı veriler elde edilemediği için, buradaki değerlendirmeler savaşın hemen öncesini içermektedir. Bu bölümde mevcut sektörler; sanayi, tarım, enerji, ulaşım alt gruplarında ele alınmakta ve bu sektörlerin dış ticaret göstergeleri değerlendirilmektedir. Burada petrol dışındaki sektörlerin varlığına odaklanılmakla birlikte; enerji sektörü elektrik, doğalgaz ve bunların içerisindeki payının görülmesi amacıyla da petrol alt sektörü olarak ele alınmıştır. 

2.1. Sanayi 

Irak’ta savaş öncesinde gelişmiş sektörler olarak; petrol, kimya, tekstil, inşaat malzemeleri ve işlenmiş gıda sanayii varlık göstermektedir. Irak’ta sanayi tesislerinin büyük bir kısmı kamuya ait olmakla birlikte, savaş öncesinde özel kesim yatırım için teşvik edilmiştir. Körfez krizi sonrası zarar gören sanayi tesisleri, petro-kimya, rafineri, tarım makineleri, kimya, demir-çelik, gıda, ilaç, elektrikli, makine, inşaat malzemeleri ve tekstil başta olmak üzere, yedek parça, yarı mamul ve hammadde sağlanamaması nedeniyle çok düşük kapasitelerle çalıştırılabilmiş ve tesislerin bir kısmı da hammadde sıkıntısı nedeniyle kapatılmıştır. Savaş öncesinde kapatılan tesislerin açılması ve işletilmesi konusunda BM Petrol Karşılığı Gıda, İlaç ve İnsani İhtiyaç Maddeleri Programı (MOU) sonrası, daha çok kaynak ayrılmıştır. Irak savaşı sonrasında ise sanayi tesislerinde körfez krizinden çok daha fazla bir tahribatın olduğu tahmin edilmektedir. Şu anda tahrip edilen bu tesislerin yeniden yapılandırılması ve işler duruma getirilmesi hem çok ciddi bir maliyet, hem de oldukça uzun bir zaman gerektirmektedir. 

2.2.Enerji 

Elektrik Enerjisi: Körfez Savaşı sırasında Irak’ın elektrik şebekesinin yüzde 90’ı yok edilmiştir. 1992 yılı başlarında 20 adet olan güç istasyonlarının yüzde 75’i tekrar işler hale getirilmiştir. 2001 yılı rakamlarına göre Irak 36.01 milyar kwh elektrik üretmiştir. Aynı yılın tüketimi ise 26,4 milyar kwh olarak gerçekleşmiştir. Enerjinin yaklaşık değerlerle yüzde 55’i ulaşımda, yüzde 35-40’ı sanayide, yüzde 10’i ise konutlarda kullanılmaktadır (EIU, 2003). 2003 öncesinde Irak, Çin, İsveç, Fransa ve Rusya orijinli şirketlerle elektrik üretim istasyonları inşa etmek üzere anlaşmalar yapmıştır. 

Petrol: Irak 113.8 milyar varil petrol rezervi ile Suudi Arabistan’dan sonra en büyük petrol rezervine sahiptir. Kuveyt savaşı ile birlikte petrol üretimi önemli ölçüde düşmüştür. Üretim 1997 yılında BM Petrol Karşılığı Gıda, İlaç ve İnsani İhtiyaç Maddeleri Programının (MOU) yürürlüğe girmesiyle birlikte artmaya başlamış ve 1998 yılında günlük 2,11 milyon varile, 1999 yılında ise 2,52 milyon varile yükselmiştir. 2001 yılı tahmini verilerine göre günlük petrol üretimi 2,45 milyon varile ulaşmış petrol tüketimi ise yine 2001 yılı tahmini verilerine göre, 460.000/gün varil iç tüketimde kullanılmıştır. Bu dönemde yapılan hesaplara göre, petrol üretim kapasitesinin, ülkeye uygulanan ambargonun tamamen kalkmasından itibaren 4 ile 7 yıl arasında günlük 6 milyon varile çıkarılması planlanmıştır. Bu dönemde, BM Kararları dışında da ihracat yapılmaktadır. Sözkonusu Kararlar dışında Ürdün'e karayolu üzerinden 100 bin varil/gün, Suriye'ye 30-40 bin varil/gün ve Basra Denizinden 50-60 bin varil/gün Petrol ihracatı gerçekleştirildiği tahmin edilmektedir (EIU, 2003). 

Doğalgaz: Irak sahip olduğu doğal gaz rezervi ile dünyada onuncu sırada gelmektedir. Irak 2002 tahmini verilerine göre 3,15 trilyon kübik feet doğal gaz rezervine sahiptir. Fakat aylık olarak ancak 300 milyon kübik feet doğal gaz üretiminde bulunmaktadır. Irak’da yine 2003 verilerine göre 1.360 km doğal gaz boru hattına sahiptir. Irak yönetimi, Birleşmiş Milletlerin ambargoyu kaldırmasın dan itibaren üretimi artırmayı ve ihtiyaç fazlasını ihraç etmeyi planlamıştır. 1997 yılında Irak, 4,2 milyar dolar tutarındaki doğal gaz projelerine yatırım yapmak üzere uluslararası şirketlere davette bulunmuştur. Bu şirketler genellikle Irak’a uygulanmakta olan yaptırımların kaldırılması yönünde çabalarda bulunan Fransa, Çin ve Rusya Federasyonu gibi ülkelere mensuptur. Yönetimin tavrı bu şirketlerin imtiyazlar yoluyla ödüllendirilmesi şeklindedir. Türkiye ile Irak arasında 1997 Mayıs ayında Mansuriye sahasının geliştirilmesi ve çıkarılacak doğal gazın bir boru hattıyla Türkiye'ye naklini öngören bir protokol imzalanmıştır. 

2.3. Tarım 

Irak’ın topraklarının %12’si ekilebilir araziden oluşmaktadır. Orta Doğu Ülkelerine göre önemli bir tarımsal potansiyeli olan Irak tarımsal alanlarında buğday, arpa, pirinç, pamuk, hurma ve çeşitli sebze üretimi yapılmaktadır. Savaş sonrası uygulanan ambargo nedeniyle, tarım üretiminde hayati öneme haiz gübre, tarımsal ilaçlar ve çeşitli tarım aletleri ithalatı gerçekleştirilemediği için, üretim olumsuz etkilenmektedir. Bu nedenle buğday, un, kuru gıdalar, yağ, çay ve pirinç gibi temel gıda ihtiyacının büyük bir bölümü ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Ülke topraklarının %9’u mera konumundadır. Meralarda sığır ve koyun besiciliği de yapılmaktadır (EIU, 2003). 

BMGK’nın 1 Mart ve 29 Mart 2000 tarihli kararlarına göre, “gıda sektörü”,”eğitim malzeme ve techizatı”, “ Tarım Sektörü ” ve “Sağlık Sektörü”, başlıklı listelerde yer alan çok sayıdaki ürünün Irak’a ihracatında uygulanan BMYK’dan onay alma zorunluluğu kaldırılmıştır. Petrol Karşılığı Gıda, İlaç ve İnsani İhtiyaç Maddeleri Programı kapsamında gıda sektörünün rehabilitasyonu amacıyla ayrılan kaynaklar da artırılmıştır. Ancak, ABD işgali sonrasında bu uygulamanın günümüze yansıyan etkisini tam olarak gözlemlemek olanaklı değildir. 

2.4. Ulaşım 

Irak’ın 2003 savaş öncesinde oldukça gelişmiş ulaşım ağına sahip olduğu bilinmektedir. Bu dönemdeki verilere göre, karayolu uzunluğu yaklaşık 45.550 km civarında olduğu tahmin edilmekte ve oldukça iyi bir karayolu altyapısına sahip bulunmaktaydı. Yine 2003 yılı verilerine göre, ülkenin 1.963 km. demiryolu ağı bulunmaktadır. 1015 km olan denizyolu ile ulaşım için ise üç liman bulunmaktadır. Son savaştaki tahribat tam olarak bilinmemekle birlikte havaalanı sayısının yaklaşık 150 tane olduğu tahmin edilmektedir. Ham petrol için 4.350 km, petrol ürünleri için 725 km ve doğal gaz için de 1.360 km boru hattı bulunmaktadır (The World Factbook 2003). 

2.5. Dış Ticaret 

Irak’ın dış ticareti içinde petrolün payı 1950’lerden bu yana giderek artmıştır. Petrol gelirlerinin önemli tutarlara ulaşması diğer ihraç kalemlerinin ihmal edilmesine neden olmuştur. Petrol ihracatı ve dünya petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar Irak’ın ödemeler dengesinin temel değişkenleridir. 1990 yılında uygulamaya konan ambargo sonrası sadece ham petrol ihracatına izin verilmektedir. 1980’lerin sonlarında Irak’ın ihracatının %95’ini petrol oluşturduğu için ambargo Irak’ın ihracat yapısında fazla bir değişikliğe neden olmamıştır. Irak’ın ithalat ürünleri de çok daha fazla çeşitlilik göstermektedir. Irak’ın yerli üretimi sınırlı olduğu için ihtiyaçlarının büyük bir kısmını ithalat yoluyla karşılamaktadır. Ancak ithalatın BM Yaptırımlar Komitesi tarafından onaya tabi olmasından dolayı ithalat miktar ve çeşitliliği büyük ölçüde sınırlanmıştır. 1997 yılında ambargonun hafifletilmesinden sonra Irak’ın dış ticaret hacmi hızla artmaya başlamıştır. Dış ticaret hacmi 1999 yılında 19,5 milyar dolar olmuş, 2000 yılında 31,7 milyar dolara yükselmiş, 2001 yılında 27,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dış ticaret dengesi sürekli Irak lehine fazla vermektedir. 1999 yılında 5,9 milyar dolar olan dış ticaret fazlasının, 2000 yılında 9,5 milyar dolar, 2001 yılında 5,5 milyar dolar, 2002’de ise 5.2 milyar dolar olarak gerçekleştiği tahmin edilmektedir (Tablo 3). 

Tablo 3 Irak’ın Dış Ticaret Göstergeleri (Milyar $-2002) 

Kaynak: The Economist Intelligence Unit, December 2001-2003 Country Report. a EIU tahmini 

Tablo 4 Irak’ın Dış Ticaretinde Başlıca Ülkeler (2002) 

Kaynak: The Economist Intelligence Unit, December 2001-2003 Country Report. a Tahmini 

Yıllar itibariyle ihracattaki artış ithalattaki artışın üzerinde gerçekleşmiştir. 

İhracat 1999 yılında 12,7 milyar dolar iken, 2000 yılında yaklaşık % 66 artarak 20,6 milyar dolara yükselmiştir. 2001 yılı ihracat miktarının 16,5 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Irak’ın ihracatının büyük bir bölümü (tahminen yüzde 95’i) ham petrolden oluşmaktadır (Tablo 7). Petrol ihracatından elde edilen gelirlerin yüzde 33’ü ABD işgaline kadar Birleşmiş Milletler Tazminatlar Fonu ve idari giderleri için kesilmiştir. Irak’ın ihracat yaptığı ülkelerin başında ABD, İtalya, Fransa, İspanya ve Hollanda gelmektedir (Tablo 4). Bu ülkelere ait firmalar Irak’tan ham petrolü alıp, petrol ithal eden ülkelere satmaktadır. 

2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,

***

ABD’NİN IRAK’TAN MUHTEMEL ÇIKIŞ SENARYOLARI VE BÖLGEDE MEYDANA GETİREBİLECEĞİ SONUÇLARIN

ABD’NİN IRAK’TAN MUHTEMEL ÇIKIŞ SENARYOLARI VE BÖLGEDE MEYDANA GETİREBİLECEĞİ SONUÇLARIN, U/A HARP VE HAREKÂT HUKUKU AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 

Yazan: Mu.Yzb. Adem ARAS 



ABD’nin Irak’tan çıkış senaryoları çeşitli açılardan zaman boyutu ile değerlendirilebilirse de, hukuken bu senaryolardaki zaman boyutundan çok şekil boyutu önem kazanmaktadır. Bu kapsamda konuya Uluslararası Hukuk, Harp ve Harekât Hukuku ve Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı ile ilgili kısa bilgiler vererek başlamak istiyorum. 

1. Uluslararası Hukuk 

Uluslararası Hukuk egemen devletlerin karşılıklı rızaları ile oluşur. Uluslararası Hukuku oluşturan kaynaklar asli ve yardımcı kaynaklar olarak ikiye ayrılmaktadır. Asli kaynakları; uluslararası anlaşmalar, örf ve adet kuralları ve hukukun genel ilkeleri; yardımcı kaynakları ise, mahkeme kararları, doktrin ve hakkaniyet ve nısfet oluşturmaktadır. Uluslararası Hukukun etkinlik açısından iç hukuka nazaran bazı zayıf yönleri mevcuttur. İç hukukta egemenlik yetkisini kullanan devlet otoritesi, kanun koyucu yasama organı, mecburi yargı ve uluslararası kolluk gibi zorlayıcı bir kuvvetin olmaması Uluslararası Hukukun İç 
Hukuka nazaran zayıf yönlerini oluşturmaktadır. 

2. Harp ve Harekât Hukuku 

Harp ve Harekât Hukuku, silahlı çatışmaya başvurmanın meşruluğu (jus ad bellum) ve silahlı çatışma esnasında uyulması gereken kurallar (jus in bello) olarak iki başlıkta incelenebilir. BM sisteminde saldırı savaşlarının yasaklanması ile birlikte, silahlı çatışma ancak BM şartında belirlenen istisnalar dâhilinde hukuki olabilmektedir. Silahlı çatışma esnasında uyulması gereken kuralları düzenleyen silahlı çatışma hukuku ise çatışma esnasında şiddet kullanımını sınırlayan Uluslararası Hukukun bir dalıdır. 20’nci yy. başlarına kadar örf ve adet hukuku olarak uygulanan kuralların, bu tarihten itibaren yazılı hâle 
getirilmesi ile oluşan SÇH, çatışma sonrasında taraflar arasında kalıcı 
bir barışın tesis edilebilmesi için gerekli ortamı hazırlamak üzere düzenlemeler içermektedir. Silahlı Çatışma Hukuku, ihtilafın askerî gerekler ile insani gerekler arasında bir denge kurularak azami derecede insanileştirilmesini amaçlamakta dır. 

Silahlı Çatışma Hukuku kuvvet kullanmanın meşruluğu (jus ad bellum) konusu ile ilgilenmez. Her ne sebeple olursa olsun silahlı çatışmanın başlaması ile devreye girer ve bu çatışmanın etkilerini mümkün olduğunca azaltmak ve insani hâle getirmek için bazı düzenlemeler ortaya koyar. Silahlı Çatışma Hukuku birçok konuda düzenlemeler içermekle birlikte, Cenevre Hukuku olarak da tanımlanan bu kuralları 12 Ağustos 1949 tarihli Kara ve Deniz Harbinde Hasta ve Yaralılar ile Kazazedelerin Durumlarının İyileştirilmesi, Harp Esirlerine 
Yapılacak Muamele ve Harp Zamanında Sivillerin Korunmasına dair dört 
Sözleşme ile 8 Haziran 1977 tarihli Uluslararası Silahlı Çatışma Kurbanları ile Uluslararası Olmayan Silahlı Çatışmaların Kurbanlarının Korunmasına Dair Ek Protokoller oluşturmaktadır. 

3. Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı 

Kuvvet kullanma ile ilgili hukuksal ilkeler sürekli bir devinim ve değişim içinde olmakla beraber BM Antlaşması’nda çizilen çerçevenin hukuksal yapının temelini oluşturduğu, üzerinde mutabık olunan bir gerçektir. Uluslararası politikada yönlendirici konumundaki devletlerin özellikle ABD’nin bile kuvvet kullanımlarını bazen bu kurallara uymasa da BM sistemine uydurmaya gayret göstermesi bu yargının bir ispatıdır. 

BM Sözleşmesinin 2’nci madde 4’üncü fıkrası ilke olarak bir üye devletin, herhangi başka bir devletin toprak bütünlüğüne ve siyasi bağımsızlığına karşı kuvvet kullanmasını veya BM amaçları ile bağdaşmayan diğer herhangi bir tarzda tehdit veya kuvvet kullanımını açıkça yasaklamıştır. Üye devletler kuvvet kullanmaya ilişkin yetkilerinden Güvenlik Konseyi lehine feragat etmişlerdir. 

BM sözleşmesi çerçevesinde kuvvet kullanımına yalnız iki durumda müsaade edilmiştir: 

. Güvenlik Konseyi kararı ile (Madde 39, 41, 42) 
. Meşru müdafaa çerçevesinde (madde 51) 

BM Sözleşmesi kuvvet kullanımını sınırlandırmasına rağmen, Uluslararası Hukukta bu konuyla ilgili yeni yorum ve gelişmeler söz konusudur. 

a. BM Kararı ile Kuvvet Kullanma 

BM kararı ile kuvvet kullanımı Güvenlik Konseyi’nin yetkisindedir. 
Barışın tehdidi, bozulması ve bir saldırının tespiti durumunda Güvenlik 
Konseyi kuvvet kullanımı da dâhil olmak üzere zorlayıcı tedbirler uygulanmasına karar verebilir. 

BM’nin barış için birlik kararı doğrultusunda istisnai hâllerde Genel Kurul da kuvvet kullanımı dâhil olmak üzere zorlayıcı tedbir kararı alabilmektedir. 

b. Meşru Müdafaa 

Meşru müdafaa BM Sözleşmesi’nin 51’inci maddesinde düzenlenmiştir. Münferit olabileceği gibi müşterek (kolektif) olarak da kullanılabilen bir haktır. Bir müdahalenin meşru müdafaa sayılabilmesi için silahlı bir saldırının varlığı, bu saldırıyı defetmek için kuvvet kullanımına gereklilik ve kullanılan kuvvette orantılılık ile bu hakkın BM Güvenlik Konseyi gerekli tedbirleri alana kadar kullanılması gerekir. 

(1) Erken Meşru Müdafaa 

Erken meşru müdafaa, potansiyel bir tehlikeye karşı girişilen bir harekât değildir. Başlamış bir saldırı henüz hedefine ulaşmadan müdahale etmek, yani saldırgandan hızlı davranmaktır. 

(2) Önleyici Meşru Müdafaa 

Uluslararası Hukukta meşru müdafaa kavramına eklenen yeni bir yorumdur. Çok yakın bir gelecekte hedef devletin hayati ve millî menfaatlerine yönelik ağır sonuçlar doğurabilecek bir silahlı saldırı ihtimali olabilir. Barışçı bir çözüm yolu yoksa ve başka da bir seçenek kalmamışsa; silahlı saldırı başlamamış bile olsa meşru müdafaa amacıyla kuvvet kullanılabileceği ileri sürülmektedir. Önleyici 
(preemptive) meşru müdafaa olarak adlandırılan bu durum, uygulayan devletin amacı açısından öznel olabileceği için, Uluslararası Hukukun henüz kabul görmüş bir ilkesi değildir. 

c. İnsani Amaçlarla Müdahale 

Birleşmiş Milletler GK kararı olmadan insani amaçlarla askerî müdahale kavramı NATO’nun Kosova operasyonu sonrasında ortaya çıkmıştır. “Koruma yükümlülüğü” olarak da adlandırılmaktadır. İnsani amaçlarla müdahale insanların yaşamasını temin ve can güvenliğinin korunması sorumluluğu demektir. 

 Güvenlik Konseyi’nin aldığı zorlayıcı tedbirler durumu kontrol altına almayı veya sorunu çözmeyi başaramayabilir. İlgili devlet bu konuda aciz ve/veya isteksiz kalabilir. Güvenlik Konseyi kuvvet kullanma kararı alamayabilir. Bu durumda devletler topluluğunun diğer üyeleri insani amaçlarla bir müdahalede bulunabilir. Bu yorum Uluslararası Hukuk açısından genel kabul görmüş bir ilke değildir. Böyle bir durumun meşruiyeti ancak zımnen kabul görmesi ile olabilir. Kosova operasyonu bu duruma en güzel örnektir. 

4. ABD’nin Irak’a Müdahalesi 

Irak’ın silahsızlanma programının BM bünyesinde oluşturulan denetim birimleri aracılığıyla uluslararası bir denetime tabi tutulmasında 1998 yılından beri bir ilerlemenin sağlanamaması, sonuçta, 8 Kasım 2002 tarihinde kabul edilen 1441 (2002) sayılı GK kararıyla bu denetimin yeniden canlanmasına yol açtı. ABD ve İngiltere, Konsey kararının Irak’a karşı kuvvet kullanma niteliğinde zorlayıcı tedbirlerin de uygulanabilmesi olanağını verdiğini savunurken; Fransa, Rusya ve o dönemde Konsey üyesi olan Almanya, öncelikle 687 (1991) sayılı kararda ve daha sonraki Konsey kararlarında belirtilen uluslararası denetim faaliyetinin sonuçlarının kesin bir şekilde görülmesine yönelik bir politikayı savunuyor ve tartışılan Konsey karar tasarısının da bu çerçevede bir yetki vermesinde ısrar ediyorlardı. 
ABD ve İngiltere’nin “gerekli tüm araçları kullanma” konusunda yetki verilmesi önerisi konseyde kabul görmemiş 1441 (2002) sayılı karar metninde mutabık kalınmıştır. 

Bu kararın sondan bir önceki paragrafında, Irak’ın, süregelen bir biçimde yükümlülüklerini ihlal etmesi nedeniyle ciddi sonuçlarla karşılaşacağı konusunda, Konsey tarafından defalarca uyarıldığına, bir kez daha dikkat çekiliyordu. 
Bu paragraf, ABD ve İngiltere tarafından, Irak’a karşı kuvvet kullanma 
yolunu açan bir yetki dayanağı olarak yorumlanmış, ancak bu yorum tarzı Güvenlik Konseyi’nde ve uluslararası toplumda kabul görmemiştir. 
Konsey önündeki bu durumun netleşmesiyle ABD, İngiltere, İspanya ve Portekiz’in Azor Adalarında yaptıkları zirve toplantısı sonrasında, başta ABD olmak üzere, bu devletlerin “egemen yetkileri”ne dayanarak gerekli zorlayıcı tedbirlere başvuracakları belirtilmiş ve ABD ile İngiltere 20 Mart 2003 tarihinde, Irak’a karşı askerî harekâtı başlatmışlardır. 

Bu hâliyle ABD ve koalisyon güçlerinin Irak’a karşı kuvvet kullanmalarını BM şartı istisnaları kapsamında meşru bir temele dayandırmak mümkün gözükmemektedir. İlk olarak olayda Irak’a karşı kuvvet kullanılmasına ilişkin başta BM Güvenlik Konseyi olmak üzere BM’nin hiçbir organı karar almamıştır. İkinci olarak olayda meşru müdafaa şartları da mevcut değildir. Çünkü Irak, ABD ve koalisyon güçlerine karşı herhangi bir saldırıda bulunmamıştır. Ayrıca konuya Irak’ın elinde kitle imha silahlarının 

bulunduğu iddiası açısından bakacak olursak da, Uluslararası Hukukta muhtemel bir saldırıya karşı meşru müdafaa hakkının kullanıldığı iddiasıyla kuvvet kullanılması kabul edilmemiştir. 

Konuya ABD ve koalisyon güçlerinin Irak halkını özgürleştirme iddiaları açısından baktığımızda da operasyonu hukuki açıdan meşru bir temele dayandırmak mümkün değildir. Bugün yürürlükteki Uluslararası Hukukta bir devlet içerisinde gerçekleşen insan hakları ihlallerine yönelik olarak diğer devletlerin insani müdahalede bulunabileceğine ilişkin genel kabul gören herhangi bir kural bulunmamaktadır. 
Silahlı Çatışma Hukuku açısından bu müdahale incelendiğinde, hukuki meşruluğu bir yana, işgalin fiilen başladığı 20 Mart 2003’ten itibaren, ABD’nin taraf olduğu Cenevre Sözleşmelerine uyma zorunluluğu vardır. Bu kapsamda savaş dışı kalanlar ile harp esirleri ve sivillere muamele konusunda sözleşmelerle kabul edilen insani standartlara uyma yükümlülüğü vardır. Ancak tüm dünya kamuoyunun gözleri önünde cereyan ettiği gibi ABD’nin bu sözleşmelere uyduğu söylenemez. ABD’nin UCM statüsünü Irak’a müdahalesi öncesinde 31 Aralık 2000 tarihinde, Bill Clinton döneminde imzalaması, sonrasında ise 6 Mayıs 2002 tarihinde Bush yönetimi esnasında geri çekmesi; BM Güvenlik Konseyi’nden 1422 sayılı kararı çıkartarak, ABD vatandaşı barış gücü askerleri ve personelinin geçici olarak yargı kapsamı dışında tutulmasının sağlanması ve ABD vatandaşları nın UCM’ye iade/teslim edilmesinin önlenmesine hizmet eden ve dokunulmazlık veya madde 98 antlaşmaları olarak da adlandırılan iki taraflı uluslararası antlaşmalar yapması, silahlı çatışma hukukuna saygı derecesini göstermektedir. 

5. ABD’nin Irak’tan Çıkış Senaryoları 

ABD, uluslararası kamuoyunun büyük çoğunluğu tarafından başlangıçta hukuka aykırı bulunan Irak’ı işgalini, BM sistemindeki etkinliği sayesinde 1483 sayılı kararı 

çıkartarak tanıtmış, 1511 sayılı karar ile işgal dönemi ile ilgili düzenlemeleri yapmış ve nihayet 1546 sayılı karar ile de işgali BM nezdinde hukuki hâle getirmiştir. Bundan sonraki süreçte de faaliyetlerini hukuki zeminde sürdürme eğilimi beklenmelidir. Bu kapsamda söz konusu senaryoları Uluslararası Harp ve Harekât Hukuku açısından şu şekilde değerlendirebiliriz. 

a. Birinci Senaryo (ABD 2005 Yılı Sonuna Kadar Irak’tan Çıkmaz) 

BM Güvenlik Konseyi’nde alınan 1546 sayılı kararın müzakereleri sırasında yetki devrinin yapılacağı Irak'ta, işgal sona ererken, egemenlik tam ve eksiksiz olarak yeniden Iraklılarca tesis edilirken, kendi yapılarını güvenlik sebebiyle oluşturamayan bir devlet nasıl olacak da çok uluslu güçle birlikte yaşayacak?" sorusu en önemli sorun olarak ortaya çıkmıştır. 
Sonunda, Irak Geçici Hükümet Başkanı İyad Allavi ve ABD Dışişleri Bakanı Colin Powell bu konuda uzlaştıklarını açıklayan ayrı ayrı yazılmış mektuplarını Güvenlik Konseyi üyelerine göndermişler dir. Allavi mektubunda, yetki konusunda anlaştıklarını, operasyonlarla ilgili kararların Iraklı bakanlar ve çok uluslu gücün komutanları tarafından oluşturulacak "Ulusal Güvenlik Konseyi Komitesi"nde alınacağını belirtmiştir. Powell da, düzenlenecek her operasyon öncesinde 

Iraklıların fikrinin sorulacağı konusunda söz vermiştir. Bu karar neticesinde 28 Haziran 2004 tarihinde Irak’ta yönetimi Geçici Hükümet devralmıştır. 
Bu prosedür sonucunda Uluslararası Hukuk açısından işgalin sona erdiği ve Irak’taki ABD güçlerinin yerel otoritenin daveti üzerine orada bulunan güçler hâline geldiği 

değerlendirilebilir. Yine Uluslararası Hukuk açısından ABD’nin 2005 yılı sonuna kadar kalan sürede, BM nezdinde yeni bir girişimle buradaki güçlerinin statüsünü değiştirecek veya görevi uluslararası örgütlere devredecek bir karar tasarısı çıkarması beklenmemektedir. Silahlı Çatışma Hukuku açısından ise Irak’taki durum niteliği uluslararası veya uluslararası olmayan mahiyette olsun bir silahlı çatışmadır. Bu nedenle Cenevre Sözleşmelerine taraf olan ABD güçlerinin eylemlerinin bu sözleşmelere, örf ve adet hukuku kurallarına uygun olması gerekir. Ancak ulusal ve uluslararası basından takip edilen haberler doğru ise, bu güçlerin Irak’ta sözleşme hükümlerinde ağır ihlal olarak belirlenen davranışları sergiledikleri ifade edilebilir. 

b. İkinci ve Üçüncü Senaryo (ABD 2006 Yılından İtibaren Kademeli Olarak Irak’tan Çıkar/ABD Irak’tan Çekilebilir Ancak Bölgeden Çekilmez) 
ABD’nin gerek iç ve gerekse uluslararası kamuoyu baskısı ve ülkesel çıkarları nedeniyle Irak’taki direnişin boyutları ne olursa olsun, Vietnam benzeri bir kaçışla bölgeden ayrılması uzak bir ihtimaldir. 
Bunun yerine, gerekli şartlar olgunlaştıktan sonra yetki devirleri ile kademeli olarak çekilme yönünde bir hareket daha kabul edilebilir ve hukuki gözükmekte dir. Bu kapsamda hukuka uygun bir geri çekilme için Irak içindeki görevlerini uluslararası örgütlere (NATO, Arap Ülkeleri Birliği) veya BM Barış güçlerine bırakmak için gerekli altyapıyı oluşturmaya çalışacağı değerlendirilmelidir. Bu amaca yönelik olarak kamuoyunu hazırlamak için gerekli zaman da mevcuttur. 

ABD, Irak’ta Anayasanın hazırlanarak daimi hükümetin kurulması sonrasında, bu hükümetle yapılacak kuvvetlerin statüsü benzeri bir anlaşma ile Irak’taki güçlerini kademeli olarak geri çekebilir. Yine bu tür anlaşmalar ile Irak’ta daimi üslenmesine imkân verecek kazançlar sağlayabilir. 
Daimi hükümetin göreve başlaması ile ABD’nin buradaki etkin kontrolünün de son bulacağı değerlendirilebilir. Silahlı Çatışma Hukuku açısından ise önem arz eden husus işgalin fiilen bitiş zamanıdır. 
Bu süre içerisinde sözleşmeler tarafından korunan kişiler (siviller, savaş esirleri, savaş dışı kalanlar) bu koruma haklarından aynı şekilde yararlanacaktır. NATO’nun İstanbul zirvesinde Irak güvenlik güçlerinin eğitiminin ittifak tarafından yapılmasına yönelik karar, ABD’nin Irak’tan kademeli çekilme yönündeki faaliyet takviminin ilk adımlarından biri olarak değerlendirilebilir. 

6. Sonuç 

Bölge açısından, ABD’nin aynı gerekçeleri kullanarak terörle topyekûn mücadele kapsamında, Suriye ve İran’a yönelik müdahale çabaları olabilir. Ancak, Irak konusunda yaşananlar sonrasında uluslararası kamuoyunu ve BM’yi, bu yönde ikna etmesi ve bu müdahaleleri aynı rahatlıkla yapabilmesi mümkün gözükmemektedir. 

Irak’ın federatif yapısının ABD güçlerinin çekilmesi sonrasında gevşeyerek dağılması ve müteakiben bölgede bir Kürt devleti kurulması ihtimali ile bu kapsamda ortaya çıkması muhtemel çatışmaların hukuki statüsüne yönelik gelişmelerin, bölgede istikrarı olumsuz etkileyeceği değerlendirilebilir. 

Uluslararası hukuk gibi sürekli gelişen bir alanda bugün hukuka uygun gözükmeyen bazı şeyler, hukukun evrimi sayesinde çok kısa süre içerisinde hukuksal hâle gelebilmekte, gelişen hukuk bugünün standartlarını tamamıyla değiştirebilmektedir. ABD’nin terörle topyekûn savaş kapsamında sıklıkla başvurduğu önleyici meşru müdafaa kavramının uzun vadede bir uluslararası örf ve adet kuralı hâline gelmesi de beklenebilir. 


***

MUHTEMEL SENARYOLAR DÂHİLİNDE TÜRKİYE VE BÖLGE ÜLKELERİ İLE ABD ARASINDA İŞ BİRLİĞİNİN SÜRDÜRÜLEBİLMESI İÇİN ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER

MUHTEMEL SENARYOLAR DÂHİLİNDE TÜRKİYE VE BÖLGE ÜLKELERİ İLE ABD ARASINDA İŞ BİRLİĞİNİN SÜRDÜRÜLEBİLMESI İÇİN ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER 

Yazan: Hv.Svn.Ütğm. Hüseyin ECİK 

Irak’ın işgalinin üzerinden geçen iki yılı aşkın sürede ABD’nin birçok konuda başarısızlığa uğradığı değerlendirilmektedir. Bu süre zarfında ölen asker sayısının 1600, yaralananların ise 10 binin üzerinde olduğu söylenmektedir. Peki Irak’ta Saddam Hüseyin yönetimini kısa sürede yıkan ABD neden aynı kolaylıkla Irak’ta güvenliği sağlayamadı? Bu sorunun cevapları arasında “ABD’nin bölgeyi yeterince iyi tanıyan uzmanlardan yoksun olması” ve “bölge ülkelerini önemsememesi” de sayılmaktadır. 

Irak’ta yeni dengeler kurulurken Suriye, İran, Ürdün, Mısır, Körfez ülkeleri ve Türkiye’nin yeterince dikkate alınmadığı düşünülmektedir. Oysa Irak gibi doğal sınırlara sahip olmayan, etnik ve dinî açılardan komşu ülkeler ile kuvvetli bağlantıları ve ortak geçmişi olan bir ülkenin, üstelik büyük bir yönetim boşluğu ve istikrarsızlığın yaşandığı bir dönemde bölgesel bağlarından ayrı düşünülmemesi gerekirdi. Irak’ta direnişçilerin kuvvetlenmesini sağlayan bu yaklaşımın sonuçları şu şekilde ortaya çıktı27; 

İran’daki radikal Şiiler ile Irak Şiileri arasındaki etkileşim yoğun bir Amerikan düşmanlığına dönüştü. Devrim’den bu yana gerileme sürecinde olan İranlı radikaller, Irak’ta oluşan ortamı kendilerine fırsat bildiler. Bu sayede hem kendileri güçlendi, hem de Irak Şiilerini daha da Amerikan karşıtı yaptılar. 

Iraklı Arap milliyetçileri Suriye’deki bağları sayesinde ayakta kalmayı başardılar. Resmî düzeyde verilen sözlere karşın sınırın zayıflığı ve halklar arasındaki sempati Suriye’yi Irak’taki direniş için önemli bir unsur hâline getirdi. 

Diğer Arap ülkelerinin iş birliğini aramayan, onlarla gerçek planlarını paylaşma ihtiyacı dahi duymayan ABD’nin bu yaklaşımı bu ülkelerden Irak’a akın eden silahlı gruplar şeklinde kendisini gösterdi. Böylece Irak sınırlarından bazen milliyetçi Araplar, bazense dinci Araplar akın ettiler. Sonuçta Irak tüm bölge ülkelerindeki radikal grupların ABD ile hesaplaşma sahnesine dönüştü. 

Aslında iş birliğinin olmayışı sadece ABD’yi değil aynı zamanda bölge ülkelerini de zor durumda bırakmıştır. Irak’ın kaderini ABD’nin ellerine bırakmak hiç kimsenin işine gelmemektedir. Bölge ülkeleri Irak’taki gelişmelerin Orta Doğu’daki istikrarsızlığı daha da körükleyeceğinden ve kendi ülkelerinin toprak bütünlüğünün veya idare şekillerinin tehlikeye gireceğinden kaygı duymaktadırlar. Birinci Körfez Harekâtından çok etkilenen Türkiye Irak’ta gelişen olaylara seyirci kalmamak, oluşabilecek sonuçlara karşı ortak stratejiler belirlemek ve genel olarak Orta Doğu’da istikrarı temin etmek amacıyla savaştan hemen önce Irak’a komşu ülkeleri ilgilendiren yeni bir süreç başlatmıştır. 

Savaşı önlemek amacıyla ilk kez İstanbul’da yapılan Irak'a komşu ülkeler toplantısı, daha sonra savaşın etkilerinden bölge ülkelerini korumayı amaçlayan bir platforma dönüşmüştü. Son dönemde ise toplantılar Irak'a nasıl yardım edilebileceği ve bölgede istikrarın nasıl sağlanabileceği sorularına yanıt aramak maksadıyla yapılmaktadır. 

Irak ile sınır ya da coğrafi komşu sayılabilecek ülkeler resmen sekiz, gayriresmî oturumlarla birlikte onuncu kez bir araya gelmişlerdir. Resmi toplantılar sırasıyla; İstanbul, Riyad, Tahran, Şam, Kuveyt, iki kez Mısır ve Ürdün'de düzenlenmiştir. Gayriresmî toplantı ise; Haziran 2004'te İstanbul'da yapılan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) Dışişleri Bakanları toplantısı çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. 

İstanbul’da 30 Nisan 2005’te düzenlenen toplantıya Türkiye, Irak, İran, Suriye, Ürdün, Mısır, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Bahreyn olmak üzere toplam dokuz ülke katılmıştır. Ayrıca diğer toplantılardan farklı olarak uluslararası örgütlerden BM, AB, İslam Konferansı Örgütü ve Arap Birliği’nden de ilk defa iştirak etmişlerdir 28. Düzenlenen bu toplantıların başlıca 4 ana hedefi olduğu söylenebilir. Bu hedefler; 

1. Irak'ın kalkınmasına yardımcı olmak, 
2. Komşu ülkeleri ortak zeminde bir arada tutmak, 
3. Bölgesel istikrar bazında katkı sağlamak ve 
4. Komşu ülkelerin uluslararası platformlarda katkı yapabilmesine olanak sağlamak olarak sıralanabilir. 

Bu hedeflerin ABD’nin çıkarlarıyla da uyuştuğunu söylemek mümkündür. Öyleyse bölge ülkeleriyle ABD’yi iş birliğine sürükleyecek ortamı yaratmak için ne yapılmalıdır? Öncelikle karşılıklı güven oluşturulmalıdır. ABD Irak operasyonunun “demokratikleştirme” ve “dünya güvenliğini sağlama” amaçlarını taşıdığını söylemesine karşın Orta Doğu’da asıl sebeplerin dinî ve ekonomik olduğuna inanılmaktadır. Bunun yanında ABD bölgedeki bazı ülkeleri antidemokratik olmakla, terörü desteklemekle ve kitle imha silahları üretmekle suçlamasına karşın hedefteki ülkeler bu iddiaları kabul etmemektedirler. Tarafların Irak konusunda aynı masada oturabilmesi için birbirlerine güven 
aşılaması gerekmektedir. 

Öyleyse Irak’tan çıkış senaryoları kapsamında Türkiye ve bölge ülkeleri ile ABD arasında iş birliğinin gerekliliği düşünüldüğünde, bunun etkin ve sürdürülebilir olması için taraflar hangi konularda mutabakat sağlamalı ve tedbir almalıdır? 

Harita-4 

1. Birinci Senaryo (ABD’nin 2005 Yılı Sonuna Kadar Irak’tan Çıkmaması) Kapsamında Türkiye ve Bölge Ülkeleri İle ABD Arasında İş Birliğinin Sürdürülebilmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler 

Bugün itibariyle Irak’ta henüz güvenlik ve istikrar sağlanamamış olup etnik ve dinî dengeler de oluşturulamamıştır. Seçimlerden sonra da şiddetin devam ettiği göz önünde bulundurulacak olursa ülkede çok yakın bir gelecekte huzur ortamının sağlanması mümkün görünmemektedir. Öyleyse Amerika herhangi bir sebeple güçlerini 2005’ten sonra çekmek durumunda kalırsa geride bıraktığı Irak’ın kendi sorunlarıyla baş edebilir seviyede güçlü olmasını isteyecektir. Güçlü bir Irak ise ancak toprak bütünlüğünün korunduğu federatif bir yapıda mümkün olacaktır. ABD’nin Irak’tan çekilmek için birinci senaryoyu kullanması bölge ülkeleri açısından en olumlu sonucu doğuracaktır. Fakat alınması gereken tedbirler için elde kalan mevcut zaman çok azdır. 

 a. 8 Mart 2004 tarihinde imzalanan Anayasa ile kuzeydeki Kürtlerin önemli kazanımlar elde etmesi bölgesel dengeleri değiştirme kapasitesine sahip önemli bir gelişmeydi. Irak, İran, Suriye ve Türkiye’de yaşayan Kürtler, söz konusu Anayasayı bağımsız devlet kurma yolunda atılan ilk somut adım şeklinde algılamıştı. Geçici Anayasa ile Kuzey Irak’ta yaşayan Kürtlere geniş ölçüde bir özerklik güvencesi verilmiş ve Kürtçe, Arapça’nın yanında devletin ikinci resmî dili olmuştu. Etnik ayrıcalıkların konfederasyona zemin hazırlayacağı gerçeğinden yola çıkarak ABD’nin ve İsrail’in Kürtler üzerindeki etkisi azaltılmalı ve yeni oluşturulacak Anayasada bu tür imtiyazlar verilmemelidir. 

 b. Suriye ve İran sınırlarından sızan teröristler Irak’ta güvensiz ortamın oluşmasındaki en önemli etkenler arasında gösterilmektedir. Federatif yapının korunması için etnik ve dinî çatışmalar engellenmeli bunun için de komşu ülkeler sınır güvenliğine önem göstermeli ve Irak ile istihbarat yönünden iş birliği içinde olmalıdır. 

 c. Irak'ta yaşayan bütün toplumların ve insanların her türlü (siyasi, idari, sosyal, ekonomik, kültürel vb.) haklarının anayasal güvence altına alındığı toprak bütünlüğü ve siyasi birliği korunmuş bir Irak'ın oluşturulması kararlılığı ABD ve tüm bölge ülkelerince gösterilmelidir. 

 ç. İşgal kuvvetlerinin olmadığı bir ortamda iç güvenliğin tesisi ancak ülkenin kolluk kuvvetlerinin etkili olmasıyla sağlanabilir. Bu sebeple Irak’ın güvenlik güçlerinin kısa süre içerisinde yetiştirilmesi için komşu ülkeler yardım etmelidir. 

 d. Savaşın başlamasıyla birlikte Irak’ın yeniden yapılandırılmasıyla ilgili ihaleler yapılması planlanmış ve askerî ihaleleri dağıtma yetkisi Kellogs&Brown isimli firmaya, diğer sivil ve altyapıya yönelik ihaleleri dağıtma yetkisi de Becthel isimli firmaya verilmişti29. Sonuçta beklenildiği gibi ihalelerin çoğunu ABD’li firmalar almıştı. Amerika Irak savaşını ekonomik kaygılarından dolayı başlatmadığını ispat etmek için bu ihalelere bölge ülkelerinin iştirakini artırmalıdır. 

 e. İran Orta Doğu bölgesinde, ABD’nin Irak’ı işgalini destekleyen tek ülkeydi. İşgalden sonra Saddam’ın devrilmesi ve Sünni ağırlıklı askerî kurumunun dağıtılmasıyla İran’ın Irak’taki etkinliği artmaya başlamıştır. Cumhurbaşkanı Talabani’nin 1990’lı yıllarda Barzani’ye karşı İran’ın desteğini almış olması, Başbakan Caferi’nin Saddam döneminde İran’da sığınmacı olması ve yeni parlamentonun oluşturulmasında Şii kadrosunu belirleyen Şii lider Ayetullah Sistani’nin İran uyruklu olması, İran’ın Irak üzerinde ne kadar etkili olabileceğini 
göstermektedir30. Irak’ta dinî bir rejim kurulmasının önüne geçmek için İran-Irak ilişkileri bu yönüyle kontrol edilmelidir. 

 f. Irak’ta ocak ayında yapılan seçimlerden sonra Cumhurbaşkanlığı Kürtlere, Başbakanlık Şiilere verilmiş olup 35 bakanlıktan Şiiler 17, Kürtler 8, Sünniler 6, Hıristiyanlar da 1 bakanlık almışlardır. Federatif yapının korunması için yönetim de adil paylaşım sağlanmalı, seçimlere katılmama kararı alan Sünnilerle, göz ardı edilmeye çalışılan Türkmenlere önümüzdeki dönemlerde yönetimde 
daha etkin rol verilmelidir. 

2. İkinci Senaryo (ABD’nin 2006 Yılından İtibaren Kademeli Olarak Irak’tan Çıkması) Kapsamında Türkiye ve Bölge Ülkeleri İle ABD Arasında İş Birliğinin Sürdürülebilmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler 

ABD ikinci senaryoya göre yani 2006 yılından itibaren kademeli olarak çekilmesi durumunda Irak’ın güvenliğinin sağlanması ve yeniden yapılandırılması görevlerini BM ve NATO’ya devredebilir. Böyle bir yol izlenmesi Irak’ın federatif yapısının bozularak konfederasyona dönüşmesi olasılığını kuvvetlendirmektedir. ABD Irak’ta oluşabilecek konfederatif yapının kendisi için daha avantajlı sonuçlar yaratacağını düşünebilir. Irak’ın konfederatif yapıya dönüşmesi ihtimalinin yüksek olduğu böyle bir ortamda Türkiye ve bölge ülkelerinin ABD ile ilişkilerini 
hangi konularda geliştirmesi gerekecektir? 

 a. Konfederatif bir yapının Irak’ın kuzeyinde bir Kürt devletinin kurulmasına zemin oluşturacağı açıktır. ABD’nin yardımıyla kurulan İsrail’in Orta Doğu ülkeleri üzerine etkisi düşünüldüğünde bölge ülkelerinin yine ABD desteğiyle başka bir devletin oluşumuna müsaade etmek istemeyeceği değerlendirilmekte dir. Öyleyse bölge ülkeleri ABD’ye, Irak’ın konfederatif bir yapıya dönüşmesinin Orta Doğu’da istikrarsızlığı artıracağını anlatma yollarını aramalıdır. 

 b. İran’ın Irak Savaşı’ndan güçlenerek çıkması ve nüfuz alanını genişletiyor olması, İsrail’in karşı tedbir olarak Kuzey Irak’taki Kürtlerle iş birliği yapması ve onları bağımsızlık için teşvik etmesi sonucunu doğurdu. İsrail’in geçen yıl Kuzey Irak’ta Kürt komandolar yetiştirdiği ve onlarla birlikte Suriye ve İran sınırına istihbarat amaçlı operasyonlar düzenlediği ortaya çıkmıştı31. Daha çok İran’ın nükleer silah geliştirme çabalarını kontrol altında tutmak isteyen İsrail bununla birlikte İran ve Suriye’nin Filistin üzerindeki etkisini zayıflatmayı da planlamaktaydı. Bu durumda Türkiye ve bölge ülkeleri İsrail’in Kürtlerle olan iş birliğini engelleyici politikalar ortaya koymalı; ama bunun yanında İran’ın nükleer silah geliştirmesinin önlenmesi yönündeki faaliyetler desteklenmelidir. 

 c. Anayasanın kabulünden sonra İran’daki Kürtler 1946’da Sovyetler Birliği’nin desteğiyle kurulan ilk Kürt Devleti olan “Mahabat Cumhuriyeti”nin merkezi kabul edilen Mahabat şehrinde 50 bin kişinin katılımıyla sevinç gösterilerinde bulunmuştu. Suriye’de ise Arap ve Kürt takımlarının karşılaştığı bir futbol maçı esnasında taraftarlar arasında başlayan kavga büyüyerek bütün şehri etkisi altına almış ve birçok kişinin ölmesiyle sonuçlanmıştı. İran ve Suriye kendi topraklarında yaşayan Kürt vatandaşlarının bu tür provokasyonlardan etkilenmemesi için tedbirler almalı onların yaşam standartlarını diğer vatandaşlarıyla eşit hâle getirmelidir. 

 ç. Kerkük petrol zenginliğinden dolayı Saddam döneminde Araplaştırılmış olup günümüzde de seçim öncesinde yapılan göçlerle Kürt hâkimiyeti altına sokulmaya çalışılmaktadır. Kerkük’ün Kürtlerin egemenliğinde olması muhtemel bir Kürt devletinin oluşumunu kuvvetlendirecektir. Bunun önüne geçmek ve etnik çatışmaların oluşmasını engellemek amacıyla bölgenin yerli halkı olan Türkmenlerin hakları gözetilmeli, bugüne kadar onlara yapılan zulümler ortaya 
çıkarılmalı ve bu bölgede yapılacak seçimlerin adil olması sağlanmalıdır. 

 d. Irak Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri ve Kolluk Güçlerinin oluşumu ve yapılanmasında toplulukların nüfusuna göre temsili esas alınmalı, mahallî bazdaki mevcut silahlı unsurların varlığına son verilmelidir. 

3. Üçüncü Senaryo (2025 Yılı Ve Sonrası ABD’nin Irak’tan Çekilmesi Ancak Bölgeden Çekilmemesi) Kapsamında Türkiye Ve Bölge Ülkeleri İle ABD Arasında İş Birliğinin Sürdürülebilmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler Bush yönetimi kongrenin desteğini alır, bütçesindeki açığa bir çare bulur ve Irak’ta güvenliği tesis edebilirse askerlerini çekmek istemeyecektir. Amerika Orta Doğu’da sadece Irak’ta değil diğer bölge ülkelerinde de etkili olmak istemektedir. Bu maksatla geçtiğimiz yıllarda Büyük Orta Doğu Projesi’ni ortaya koymuştur. Ancak Büyük Orta Doğu Projesi uzun vadeli ve sabır isteyen bir projedir. Amerika Irak’ta istikrarı sağlar ve halka Saddam döneminden daha iyi şartlar sunarsa, başta İran ve Suriye müteakiben diğer bölge ülkelerinin halkları üzerindeki etkisini 
artırıp sempati toplamaya çalışacaktır. Böylelikle Irak’ta askerî güç kullanarak kurmaya çalıştığı sistemi diğer bölge ülkelerinde yumuşak güç ile yapmayı deneyecektir. 2025 yılına kadar Irak’ta kalınması durumunda Amerika, Türkiye ve bölge ülkeleri arasındaki iş birliğinin sürdürebilmesi için; 

 a. Irak petrolünün güvenli bir şekilde nakli için projeler geliştirilmelidir. 

 b. Yeniden yapılandırma çalışmalarına bölge ülkelerinin iştirakinin olduğu kalıcı barış ortamını sağlamak için Serbest Ticaret Alanı oluşturulmalıdır. 

 c. Irak’la olan ticari iş birliğinin sorunsuz yürütülebilmesi için bölgedeki tüm ülkeler ulaştırma altyapılarını gözden geçirilmeli ve özellikle Türkiye-Irak-Suudi Arabistan-Körfez Ülkeleri ana ulaştırma koridoru tekrar faal hâle getirilmelidir 32. 

 ç. Terörün mali kaynaklarının önüne geçilmesi için iş birliği yapılmalıdır. 

Sonuç 

ABD’nin hem Irak’ta kaldığı süre içerisinde, hem çekilme esnasında karşısına birtakım problemlerin çıkması muhtemeldir. Fakat önünde iki seçenek bulunmaktadır; ya bölge ülkelerinin ve küresel aktörlerin desteğini aldığı ama bununla birlikte bazı avantajlardan feragat edeceği bir senaryo dâhilinde çekilecek, ya da kimsenin desteğini almadığı bir yöntemle çekilecektir. Eğer ortak bir çalışmanın ürünü ve iş birliğinin olacağı bir senaryo tercih edilirse, karşılaşılacak olan problemlerin sayısının az ve üstesinden gelinmesinin kolay olacağı değerlendirilmektedir. 

Amerika savaşın başlangıcından bu yana Arapların tepkisini toplamıştır. Cezaevlerinde yapılan işkenceler, cinsel tacizler ve camilere yapılan baskınlar Arapları ve İslam dünyasını Amerikan aleyhtarlığına sürüklemiştir. Amerika bu imajını bölge ülkelerinin desteğini alarak düzeltebilir. 

İş birliği sağlanamazsa komşu ülkeler sınır güvenliğini önemsemeyebilir ve sonuçta Irak’a teröristlerin sızmaları kolaylaşır. 

Bölge ülkelerin dışlanması El Kaide gibi terör örgütlerini daha da  radikalleştire bilir ve ABD teröre hedef ülke olma durumundan kurtulamayabilir. Karşılıklı güven ortamının geliştirilmesi ve Orta Doğu’da istikrarın temini için, Irak’a Komşu Ülkeler Toplantıları’na ABD’nin katılımının sağlanması ve Irak’tan çekilme senaryolarının bu toplantılarda görüşülmesi daha verimli sonuçlar doğurabilir. 

Amerika Irak’a girmesi öncesinde işgal için geçerli sebepler göstermediği gerekçesiyle dünya kamuoyunun tepkisiyle karşılaşmış, başta Türkiye, Almanya ve Fransa olmak üzere birçok müttefikiyle arası bozulmuştur. BM’den karar çıkmasını beklemeden ve müttefiklerinin yoğun itirazlarına rağmen başlattığı bu operasyondan beklediği neticeyi alamamıştır. ABD bundan sonra benzeri operasyonlar düzenleyebilmek için öncelikle uluslararası hukukun kurallarına uymalı ve müttefikleriyle ilişkilerini zedeleyecek davranışlardan kaçınmalıdır. 

ABD’nin hem Irak’ta kaldığı süre içerisinde, hem çekilme esnasında hem de çekildikten sonra karşısına birtakım problemlerin çıkması doğaldır. Fakat önünde iki seçenek bulunmaktadır; ya bölge ülkelerinin ve küresel aktörlerin desteğini aldığı ama bununla birlikte bazı avantajlardan feragat edeceği bir senaryo dâhilinde çekilecek, ya da kimsenin desteğini almadığı bir yöntemle çekilecektir. Eğer ortak bir çalışmanın ürünü ve iş birliğinin olacağı bir senaryo tercih edilirse 
karşılaşılacak olan problemlerin sayısı az ve üstesinden gelinmesi kolay olacak tır. 

Bölge ülkeleri ve ABD Irak’ın toprak bütünlüğünün korunması, federal yapısının devam ettirilmesi, Anayasasında etnik ve dinî ayrımcılığın yapılmaması, Kerkük’ün statüsünün korunması ve yapılacak olan seçimlere her kesimin katılımının sağlanması konularında iş birliğini sürdürmelidir. Irak’ın yapısının konfederasyona dönüşmesinin kuzeyinde bağımsız bir Kürt devleti oluşturmaya zemin hazırlayacağı unutulmamalı ve bunun engellenmesi yönünde ortak çaba sarf edilmelidir. 

Irak’a Komşu Ülkeler Toplantıları’na ABD’nin katılımı sağlanmalı ve Irak’tan çekilme senaryoları bu toplantılarda görüşülmelidir. Amerika’ya, bölge ülkelerinin desteği alınmadan başlatacağı geri çekilmenin başarısızlıkla sonuçlanabileceği anlatılmalı ve hangi konularda destek sağlanabileceği ortaya konulmalıdır. 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI

27 Sedat Laçiner ,Irak’ta ABD’nin yaptığı 7 ölümcül hata,(Çevrimiçi) http://www.turkishweekly.net/ , 1.11.2004. 
28 Irak'a Komşu Ülkeler Bir Arada, (Çevrimiçi) www.showtv.net., 29.04.2005. 
29 DİK Raporlar, Irak’ın Yeniden Yapılandırılması – Ekonomi ve Irak’la Ticaret, 
http://www.musiad.org.tr/disIliskiler/detay.asp 
30 Hayrullah, ABD ve Irak’taki İran projesi, Elrai Elaam gazetesi, www.ntvmsnbc.com/news/ 
31 Seymour Hersh, İsrail ateşle oynuyor, www.sabah.com.tr/2004/06/22 
32 Irak'la 2.5 Milyar $'lık Ticaret, http://www.aktifhaber.com/read_news 


***