KARDEŞLİK ve GÜVENLİK ÜZERİNDEN PAKİSTAN’I OKUMAK, BÖLÜM 5

KARDEŞLİK ve GÜVENLİK ÜZERİNDEN PAKİSTAN’I OKUMAK, BÖLÜM 5

Afgan Mültecilerin Pakistan’a Ekonomik Etkisi,

İran Devrimi ve İran-Irak Savaşı nedeniyle, İran, mülteciler konusunda uluslararası toplumun desteğini almamıştır. 1980’lerde, Pakistan’daki Afgan mültecilere yardım etmek üzere yüksek miktarlarda bağış yapılmıştır. BMMYK, 1979-1997 yılları arasında Pakistan’daki Afgan mültecilere 1 milyar dolar harcarken, İran’daki Afgan mültecilere 150 milyon dolar harcamıştır. Pakistan’a mülteciler konusunda diğer BM örgütleri, diğer devletlerin, uluslararası hükümet-dışı örgütlerin, yiyecek, su, sağlık hizmetleri, eğitim alanında yardımları olmuştur (BMMYK, 2001).

BMMYK’nın 2019 yılına ait Pakistan’a ait bütçesi 99 milyon 201 bin 669 dolar 
olarak belirlenmiştir; bu bütçenin 73 milyon doları mülteci programına, 558 bin 
doları devletsiz programına ve 25 milyon 627 bin doları yeniden bütünleştirme 
(reintegration) programına ayrılmıştır (UNHCR, 2019e). 2018 yılında BMMYK, 99,2 milyon dolarlık bütçe hazırlamıştır, bunun %43’ü fonlanmış; devletler ve yardım kuruluşları, 42 milyon 457 bin 894 dolar katkıda bulunmuşlardır. 

Bu bütçeye katkıda bulunana ülkeler: Japonya, AB, Danimarka, Kanada, Avusturalya, İtalya, Norveç, Almanya, Lüksemburg, ABD, v.b. Aşağıda BMMYK’nın hazırladığı grafikte bütçe ve harcamalar arasındaki fark açıkça görülmektedir. 

Pakistan, uluslararası desteğe bağımlıdır; destek verenler, IMF, Dünya Bankası, AB, ABD, Suudi Arabistan’dır. Buna rağmen eğitim ve sağlık konusundaki gelişmeler yetersizdir. Gelen yardımların, seçkinlerin eline geçtiği, halkın eline geçmediği belirtilmektedir (BTI, 2018, s.37). 

Afgan mültecilerin, Pakistan’a maliyeti net değildir. Eyaletler ve Sınır Bölgeleri 
Bakanı Abdul Kadir Beluç, Pakistan’ın geçen otuz yılda Afgan mültecilere 200 milyar dolardan fazla para harcadığını ve Pakistan’ın mültecilere daha fazla ev sahipliği yapamayacağını belirtmiştir (The Express Tribune, 2013). Pakistan Başbakanı İmran Han, Pakistan’ın ABD yanında terörle mücadelesi kapsamında, 123 milyar dolar kaybı olduğunu belirtmiştir (Hürriyet, 19.11.2018). Bakan Beluç, ülkedeki asayiş durumu gereğince bütün mültecilerin kayıtlı olmalarının gerekli olduğunu düşünmektedir, "Uluslararası toplum mültecilerin halini unuttu. Afgan mültecilerin bakımı için 2012'de bize 600 milyon dolar vadedilmişti ancak Pakistan'a 100 milyon dolar bile verilmedi. Pakistan'da kayıtlı ve kayıt dışı olarak toplam 3 milyon Afgan mülteci bulunuyor" demiştir (Haberler, 2014). Afgan mültecilerin Pakistan’a maliyetinin günlük bir milyon dolar olduğu da ileri sürülmektedir; bunun yarısının BM yarısının da Pakistan hükümeti tarafından karşılandığı belirtilmektedir. Bu yük, Pakistan’ın eğitim, sağlık ve altyapı faaliyetlerini etkilemektedir. Pakistan sınırdan girişleri engellemek için batı sınırında seksen bin ordu mensubunu görevlendirmiştir. 2002-2016 yılları arasındaki 14 yıllık teröre karşı savaş sürecinde, Pakistan yaklaşık 107 
milyar dolar kaybetmiştir. Terörizm, 2001 yılından beri Pakistan’ın insan kaynağını sömürmektedir. FYKB, terör eylemlerinden çok olumsuz etkilenmiştir. Halkın büyük bölümü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Diğer bölgelerle karşılaştırıldığında eğitim oranı düşüktür; kadınların eğitim almadıkları görülmektedir. Karaçi, Pakistan bütçesinin %60’ını üreten bir şehirdir. Ancak 11 Eylül’den sonra bir terör bölgesine dönüşmüştür (Mohammad, 2016). Pakistan Yıllık Ekonomik Araştırmasına göre, Eylül 2001 itibariyle Pakistan hükümetinin Afganistan savaşı kaynaklı ve terörizmle ilgili ekonomik kayıplarının 123 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir (CRSS, 2018b). 

Trump iktidara gelince Afganistan’la ilgili politika değişikliğine gitmiş ve Pakistan’ın Taliban ve diğer terör örgütleri için güvenli bölge olmasına daha fazla izin vermeyeceklerini açıklamıştır. Nükleer silahların terör örgütlerinin eline geçmesini istemediklerini belirtmiştir. Trump, eğer Pakistan müttefikimiz olarak kalmak istiyorsa, ABD’nin bu amacında yanında olmalıdır diyerek tehdit de etmiştir (CRSS, 2018b). 


Afganistan’ın Sovyetler tarafından işgali ardından Pakistan; ABD ve Suudi 
Arabistan’ın yardımıyla Afganları ülkelerinde kurulan yeni hükümete karşı eğitmiş, barındırmış ve onlara gerekli teçhizatı sağlamıştır. Afgan mültecilerin, Pakistan’a ekonomik olarak katkıda bulunduklarını ileri düren görüşler de bulunmaktadır. Afgan mülteciler, bağımsız olarak hareket etmişler, yerleşim yapılmayan alanlara evlerini ve köylerini inşa etmişlerdir. Pakistan’ın verimsiz, bakımsız yerlerinde küçük şehirler inşa etmişlerdir; toprakları ekip biçmişlerdir. Afgan mülteciler ucuz işgücü yaratmış ve Pakistan’ın kalkınmasında işlevsel bir rol üstlenmişlerdir. Ancak karşılığında hukuki çalışma haklarını alamamışlardır. Başka ülkelere ve Afganistan’a giden Afganlar bile Pakistan’da kalan ailelerine para göndererek Pakistan ekonomisini canlandırmaktadırlar. HP ve Belucistan’da pek çok işyeri Afganlara aittir; bu işyerleri Güney Kore ve Çin’den giysi ithal etmektedir. Afgan mülteciler için uluslararası toplumun sağladığı paralar, yerel halkın hayatını iyileştirmektedir. BMMYK, diğer yardım kuruluşları, Norveç Mülteci Konseyi, İsveç Uluslararası Kalkınma Ajansı; Afgan mülteciler için Pakistan’a yıllık 150 milyon dolar ödemektedirler. Bu kaynağın harcanması konusunda ciddi eleştiriler bulunmaktadır (Ahmadzai, 2016). 

BMMYK’nın 2004 yılında hazırladığı “Mülteci Toplulukların Ev Sahibi Ülkelere Ekonomik ve Sosyal Etkileri” başlıklı araştırmasına göre mültecilerin bir ülkede bulunmasının bazı olumlu yanları bulunmaktadır. Mülteciler ucuz işgücü sağlamakta ve yerel esnafın ürün satışını arttırmakta ve tarımsal üretimin artmasına katkıda bulunmaktadırlar. 

Ayrıca yerel halk, uluslararası toplumun yaptığı okullardan, tıbbi yardımlardan ve sosyal faaliyetlerden yararlanabilmektedirler (Baloch ve diğerleri, 2017, s.91).

Pakistan’da kabilelere ve ailelere dayanan feodal bir sistem görülmektedir; ülkeye gelen yardımlar toprak ağalarının eline geçmektedir. Toprak ağaları hem paranın hem de iktidarın sahibi olmaktadırlar. Paranın ülke içinde yardıma ihtiyacı olanlara harcanmadığı belirtilmektedir. Pakistan yasaları, Afgan göçmenlere, sığınmacı ve mülteci statüsü tanımamaktadır. Ülkenin bu konuda hukuki bir düzenlemesi bulunmamaktadır. Pakistan bu konuda BMMYK’nın kararlarını kabul etmektedir. 

Mültecilerin, yasal olarak çalışmalarını sağlayacak bir düzenleme bulunmamaktadır. 
Ancak bunu yasaklayan da bir düzenleme bulunmamaktadır. Pek çok göçmen günlük işlerde çalışmaktadırlar. Yerli halkın onları bir anlamda sömürdüğü bilinmektedir; ya çok az ücret almakta ya da ücretlerini alamamaktadırlar (US Department of State, 2018).

Bunun yanında, mültecilerin ülke ekonomisine olumsuz etkileri de bulunmaktadır. Yiyecek, barınma, sağlık, eğitim, altyapı, ulaşım taleplerini arttırarak, bu mal ve hizmetlerin fiyatlarını arttırmaktadırlar. BMMYK’nın 1997 ve 2004 yılına ait çalışmalarına göre, mülteciler eğitim düzeylerinin ve mesleki yeterliklerinin az olması nedeniyle mesleki basamakların en altında yer almaktadırlar. Düşük vasıflı işgücü olan mülteciler niteliksiz işlerde, istihdam edilmektedirler. Bunun sonucu olarak genel olarak ülkede işsizlik artmakta ve ücretler düşmektedir (Baloch ve diğerleri, 2017, s.91). 

Afganistan’ın Sovyetler tarafından işgalinin ardından, Pakistan’ın kabile bölgelerinde Afganlar afyonu eroine dönüştürmek için evlerinde laboratuvarlar yapmışlardır. Eroin günlük kullanılan bir ürüne dönüşmüştür; açıktan, gizlenmeden satılan ucuz bir meta olmuştur. Bazı işadamları ve kaçakçılar, fakir çiftçileri üretim için teşvik etmişlerdir. 

Önceleri iç tüketim için yapılan üretim ardından Pakistan’ın uluslararası pazarlara açılmasını sağlamıştır. 1979’dan önce Pakistan’da eroin bağımlısı bulunmazken, Maqbool’a göre uyuşturucu bağımlılarının sayısı yaklaşık olarak dört milyona ulaşmıştır. Uyuşturucu ile bağlantılı organize suçlar da arttırmıştır. Ülke ekonomisi de olumsuz etkilenmektedir; uyuşturucu kazancı, ülkede aklanmaktadır; böylelikle, enflasyon artmaktadır. Afyon ve koka üretilen toprakta başka ürün yetişmemektedir, erozyon görülmektedir. Çiftçiler daha fazla ürün elde etmek için çok fazla kimyasal kullanmaktadırlar; daha sonra bu topraklarda başka ürün yetişmemektedir. Uyuşturucu üreticileri, afyon ve kokayı eroine ve kokaine dönüştürmek için kimyasal kullanmakta ve nehirler kirlenmektedir (Maqbool, 2014, s.112-118). 

Pakistan’a Afganların gelmesiyle uyuşturucu bağımlılarının sayısı artmıştır. 1980’lerde Pakistan’da eroin kullananların sayısı önemsiz denecek kadar azdı; 1983’te bu sayı 100 bine çıktı ve daha sonra 1,3 milyona yükseldi. Borthakur’a göre Pakistan’da toplamda 3 milyon uyuşturucu bağımlısı bulunmaktadır. Afganistan’daki savaş nedeniyle, büyük miktarlarda hafif silah Pakistan’a girmiştir. Pakhtunlar büyük ölçüde kanunsuz (mal, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı) işlerden sorumlu tutulmaktadırlar. Afganistan, Pakistan ve hatta Ortadoğu’da etkili olan etnik-ticari bir şebeke kurmuşlardır. Bu durum Pakistan’ın suç örgütleriyle boğuşmasına ve ülkenin her anlamda savunmasız kalmasına neden olmuştur. HP Ulaşım Bakanı Muştak Gani, HP bölgesinde % 80 oranında Afgan yaşadığını ve bunların cinayet, fidye için adam kaçırma gibi eylemlere karıştıklarını belirtmiştir. Bu insanları izlemenin ve tutuklamanın da zor olduğunu, mülteciler arasında saklandıklarını ve kaybolduklarını 
anlatmıştır (Borthakur, 2017,s.495).

Sonuç

Pakistan, çok etnili, çok mezhepli bir ülkedir; Afganistan’da yaşananlardan birebir etkilenmiştir. Pakistan’ın siyasal tarihi, darbelerle ve yozlaşmış hükümetlerle anılmaktadır. Kuruluşundan beri etkili olan İslamlaşma siyaseti ülkeyi sadece birleştiren değil aynı zamanda ayrıştıran bir olgu olmuştur. Ülkedeki Hristiyanlar, Hindular, Şiiler ve Ahmediler ciddi sorunlar ve ayrımcılıkla karşı karşıyadırlar. Ülkede pek çok etnik grubun yaşaması ve Afgan göçünün etkisiyle farklı siyasal nüfuz alanları bulunmaktadır. Pakistan, Afganistan’dan göç edenlere ev sahipliği yapmıştır. Sovyet işgali ardından Afgan mültecilere kucak açmıştır. Günümüzde 1,4 milyonu kayıtlı, 1-1,5 milyonu kayıt dışı olmak üzere yaklaşık üç milyon Afgan, Pakistan’da yaşamaktadır. Pakistan, 1951 Cenevre Sözleşmesi’ni ve bu sözleşmenin eki niteliğindeki 1967 New York protokolünü imzalamamıştır. Mülteci statüsü tanınması için gerekli hukuki düzenlemelere sahip değildir. Pakistan’ın göç politikasına 1946 yılına ait Yabancılar Kanunu hukuki bir zemin sunmaktadır. Pakistan, Birleşmiş Milletler (BM) ile anlaşarak, uluslararası mali destek kapsamında, Afgan mülteciler için temel 
hizmetleri sunmuştur.

Afganistan devletinin güçsüzlüğü, sınırları denetleyememesi, sonlanmayan iç 
çatışmalar ve yaşanan terör eylemleri Pakistan’ı olumsuz etkilemiştir. İnsan ve 
uyuşturucu kaçakçılığı yanında her gruba göre tanımlanan farklı İslam modelleri 
ve mezhepsel çatışma, iki ülkenin de siyasal ve sosyal sorunlarını arttırmıştır. 
Afganistan’da devlet otoritesindeki çöküş, Pakistan’da benzer sonuçların görülmesine yol açmıştır. Suni sınırlarla ayrılmış Peştunlar birlikte hareket etmeye başlamışlardır. 

Pakistan’ın kontrol edemediği Federal Yönetilen Kabileler Bölgesi’nde bu durum 
tam olarak vücut bulmuş; bölge, terör örgütlerinin ve hükümet-karşıtı eylemleri 
düzenleyen örgütlerin buluşma noktası olmuştur.

Pakistan, 11 Eylül olayları ardından ABD’nin teröre karşı savaşının bir parçası olmuş, daha önce desteklediği mücahitlere bu sefer cephe almak zorunda kalmıştır. Afganistan’da kurulan Taliban hükümetini tanıyan bir ülke olan Pakistan, günümüzde kabul etmese de bu örgütlenmeyi desteklediği için eleştirilmektedir. Pakistan, ülkedeki mülteci nüfusla güçlenen devlet karşıtı örgütlerin hedefi olmuştur ve olmaya da devam etmektedir. ABD, insansız hava araçları ile yaptığı saldırılarıyla masum Pakistanlıları da hedef almaktadır. Pakistan’daki çarpık, yozlaşmış sistem, mafya ve toprak ağalarının hem ekonomi hem de siyasetteki gücünü pekiştirmekte, eşitlikçi, şeffaf bir siyasal ortamın kurulmasına izin vermemektedir. Ülke siyasal, sosyo-ekonomik, etnik, dini, mezhepsel sorunlarla boğuşmaktadır. İç ve dış siyaset ile eğitim sisteminin ve medyanın etkisiyle, halk, Batı ve İslam arasında sıkışmıştır ve yönünü bulamamaktadır. Pakistan eski İstihbarat Şefi Hamit Gül’ün belirttiği gibi ülkede mültecilere ve Pakistan halkına yardım amaçlı çalışan dış destekli yardım kuruluşları, yabancı istihbarat örgütlerinin uzantıları gibi çalışmaktadırlar ve emperyalist güçlerin aracıdırlar (TRT, 30.07.2006). İyi niyetli ve yardım amacı taşıyan pek çok faaliyet başka ülkelerin stratejik emellerine hizmet etmektedir. 

Benzer şekilde başka ülkelerden (özellikle ABD ve Suudi Arabistan) gelen yardımlar, Pakistan siyasetinin para veren ülkenin çıkarlarına göre yönlendirilmesine neden olmaktadır. 

Pakistan’ın bitmeyen dışarıdan borç ve yardım alma durumu, başkalarının çıkarlarına göre karar almasına neden olmaktadır. ABD’nin Pakistan politikası, Afganistan politikasının bir uzantısıdır. Sovyet işgali ardından, Pakistan, Suudi Arabistan ve ABD, Afgan mücahitlerini desteklemişlerdir. 11 Eylül ardından ise Pakistan, ABD’nin teröre karşı savaşına destek vermiştir. Obama döneminde AfPak politikasının bir parçası olmuş; Trump döneminde ise AfPakIndia politikası ile dışlanmış, ABD’nin parasını harcayıp teröre destek veren bir ülke olarak nitelendirilmiştir. Başbakan İmran Han’ın dediği gibi ABD tarafından “günah keçisi” ilan edilen Pakistan artık başkasının savaşında yer almak istememektedir ve sadece Pakistan halkının müttefiki olacağını duyurmuştur (TRTworld, 07.01.2019). Bunu gerçekleştirip gerçekleştiremeyeceği ise asıl meseledir.

Pakistan Başbakanı İmran Han, ülkenin ana sorununun mafya olduğunu belirtmiştir. 

Afgan cihadı ülkede kalaşnikof kültürünün yerleşmesine neden olmuştur. Pakistan, öncelikle Afgan mültecilere “kardeşlik ve İslam” adına kucak açmış ancak mülteciler, devlet dışı örgütlerce kullanılmış, silah, uyuşturucu, insan kaçakçılığı yanında organize suçlara bulaşmışlardır. Günümüzde, Pakistan’da yerli ve yabancı kökenli pek çok devlet-karşıtı örgüt faaliyet halindedir. Bu örgütler, Afgan mültecileri kendi çıkarları için kullanmaktadırlar. Pakistan’da kurumlar yozlaşmıştır; mültecilere gelen yardım paralarının bile siyasal elitler ve toprak ağaları tarafından kullanıldığı belirtilmektedir. 

Pakistan’da eğitim, sağlık ve temel ihtiyaçlar konusunda ciddi sorunlar vardır. Yoksulluk sınırı altında yaşayanların oranı yüksektir; Bertelsmann Stiftung’un hazırladığı rapora göre, ülke nüfusunun %36,9’u yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Pakistan’da nüfusun binde 2’lik kısmı, ülke varlığının %40’ına sahiptir. Düşük büyüme oranı ve hayat standartları, görülmektedir. UNICEF’in 2017 yılının ilk yarısını değerlendirdiği raporuna göre, Pakistan’da yarısı çocuk olmak üzere 3,2 milyon kişi insani yardıma ihtiyaç duymaktadır. Dünya Gıda Programı’nın Ocak 2018’de yayımlanan Gıda Güvenliği Bülteni’nde Pakistan’da 2017 yılında nüfusun %18’inin yetersiz beslendiği belirtilmiştir. Bu bağlamda Pakistan’ın yerli halkının çözümlenemeyen büyük sosyal ve ekonomik sorunları olduğu bir gerçektir. 

İnsani açıdan pek çok gereksinimi olan, taciz ve hukuksuz uygulamalarla karşılaşan mülteciler, BMMYK’nın yardımıyla Afganistan’a geri dönmektedirler. Bu geri dönüşün güvenli ve onurlu olması esastır. Human Rights Watch’a göre, BMMYK’nın zorla ve para vererek insanları Afganistan’a geri göndermesi etik değildir. Afgan topraklarının önemli bir bölümünün Taliban denetimi altında olması gidilen bölgenin güvenliğinin olmadığını göstermektedir. Geri dönenler, ekonomik ve siyasal sorunlarla karşı karşıya kalmaktadırlar; pek çoğu bıraktıkları evlerine dönememekte Afganistan içinde yer değiştirmek zorunda kalmaktadırlar. Bu durum sağlık ve eğitim imkânların dan yararlanmalarına da engel olmaktadır. Geri dönenlerin önemli bir bölümü daha önce Afganistan’ı hiç görmemiş, Pakistan’da doğmuş ve büyümüştür. Bazıları yeni bir dil öğrenmek zorunda kalmışlardır. Yaşanan güvenlik sorunları, Afganların, Pakistan’daki terörün baş sorumlusu olarak nitelendirilmelerine neden olmuştur.

Pakistan’daki Afgan mültecilerin ülkelerine geri gönderilmesinin, Pakistan’ın 
sorunlarının çözümü anlamına gelip gelmediği konusu tartışmalıdır. Masum, 
zavallı, yardıma muhtaç Afgan mültecilerin Pakistan’da tacize, kötü muameleye 
uğraması ile mültecilerin terör örgütü militanlarına dönüşmeleri, mültecilerin bu 
ülkedeki geleceği açısından ikilem yaratmaktadır. Bu konuda temel mesele, Pakistan devletinin güçsüzlüğü ve kurumlarının yozlaşmasıdır. Diğer yandan, bugün şikâyet edilen, Pakistan devleti karşısında faaliyet gösteren ve devleti yıkmaya çalışan grupların daha önce Pakistan hükümeti ve güvenlik kuvvetlerince desteklendikleri unutulmamalıdır. Bugün gelinen süreçte, Afganistan’ın hâlâ istikrarsız bir ülke olması nedeniyle geri dönüşlerin onurlu ve güvenli olmadığı yönünde eleştiriler gelmektedir. 

Bunun önemli bir sonucu olarak geri dönüşlerin durdurulması ise Pakistan’daki 
sorunların devam etmesine yol açacaktır. Pakistan’da yaşanan çoklu sorun girdabı ise mültecilerin geri gönderilmesiyle çözüme ulaşacak bir yapıda değildir. Ülkede etnik, dini ve mezhepsel gruplaşmalar ve karşıtlıklar çözüme muhtaçtır. Ciddi bir güvenlik sorunu bulunmaktadır. Ülkede güç sahibi olan toprak ağalarının, mafyanın, güvenlik güçlerinin farklı çıkarları ve buna uygun olarak kendi ajandaları bulunmaktadır.

Kaynaklar

AA. (07.08.2018). Pakistan’da İmran Han dönemi ne getirecek? Pakistan’da İmran Han dönemi ne getirecek? 
https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/pakistan-da-imran-han-donemi-ne-getirecek/1224673 

Ahmed, Waseem. (2017). The Fate of Durable Solutions in Protracted Refugee 
Situations: The Odyssey of Afghan Refugees in Pakistan. Seattle Journal for 
Social Justice 15(3), 591-661.

Ahmedzai, Aziz. (15..09.2016). How Refugees Changed the Afghan-Pakistan 
Dynamic. The Diplomat.https://thediplomat.com/2016/09/how-refugees-
changed-the-afghan-pakistan-dynamic/

AmnestyInternational.(2019).Pakistan2017/2018. https://www.amnesty.org/en/
countries/asia-and-the-pacific/pakistan/report-pakistan/

Asylum Research Center (18.06.2018). Pakistan: Country 
Report. https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/
rwmain?page=search&docid=5b333c994&skip=0&query=pakistan 

Baloch, Amdadullah ve diğerleri. (2017). The Economic Effect of Refugee 
Crises on Neighbouring Host Countries: Empirical Evidence from Pakistan. 
International Migration 55 (6), 90-106.

BMMYK. (2001). Dünya Mültecilerinin Durumu 2000: İnsani Yardımın Elli Yılı. Ankara. 

Borthakur, Anchita. (2017). Afghan Refugees: The Impact on Pakistan. Asian 
Affairs 48(3), 488-509.

CNN (03.12.2018). Trump requests Pakistan’s help on Afghan peace after Twitter tirade.

CRRS-Center for Research and Security Studies (2018a). Quarterly Security Report 2018. 

CRSS- Center for Research and Security Studies (2018b). Beyond Boundaries II. Pakistan - Afganistan Track 1.5 II: Connecting People Building Peace Promoting Cooperation

CRRS-Center for Research and Security Studies (2018c). FATA Tribes: Finally Out of Colonial Clutches? Past, Present and Future.

Çolakoğlu, S. (2007). Dış Politka Yapım Sürecinde Din Faktörünün Etkisi: Pakistan Örneği. İ.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 36.

Daily Times (07.01.2018). Terrorism makes numerous refugees unwilling to leave Pakistan. 

https://dailytimes.com.pk/175673/terrorism-makes-numerous-refugees-
unwilling-leave-pakistan/

EOSA-European Asylum Report Office (2018). EASO Country of Origin: 
Information Report Pakistan Security Situation. 

Haberler.com. (23.12.2014). Pakistan’daki Afgan Mülteciler. https://www.haberler.com/pakistan-daki-afgan-multeciler-6801633-haberi/ 

Haberler.com (14.01.2016). Pakistan'dan 3,8 Milyon Afgan Mülteci Gönüllü Geri 
Döndü. https://www.haberler.com/pakistan-dan-3-8-milyon-afgan-multeci-
gonullu-geri-8062803-haberi/ 

Hürriyet. (19.11.2018). Trump’tan Pakistan’a: Artık Milyarlarca dolar 
harcamayacağız. 

IAGCI. (2015). Country Information and Guidance Pakistan: Security and 
Humanitarian Situation. 

https://www.gov.uk/government/publications/pakistan-country-policy-and-
information-notes.

Kaçmaz, M. (24.10.2018). Pakistan’da bulunan Etnik temelli hareketler. https://
www.ilimvemedeniyet.com/pakistanda-bulunan-etnik-temelli-hareketler.html

Karaca, S. (2014). 5 Yıllık Serüvende Karar Anı-I: Afgan Sığınmacılar. https://avaz.org.tr/wpcontent/uploads/2017/11/Afgan_Siginmacilar_Sema_KARACA_2014.PDF.pdf 

Koç, İsmet (2017). Afganistan’ın Sosyo-Demografik ve Ekonomik Yapısı ve Dış Göç Süreci. Türkiye’de Afganistan Uyruklu Uluslararası Koruma Başvurusu ve Statüsü Sahipleri Üzerine Analiz: Türkiye’ye Geliş Sebepleri, Türkiye’de Kalışları, Gelecek Planları ve Amaçları. Hacettepe Üniversitesi Yayınları

Los Angeles Times (06.04.2018). Even if born and raised in Pakistan, Afghan 
refugees are deported to Afghanistan, a land they've never known. http://www.
latimes.com/world/la-fg-afghanistan-refugees-2018-story.html

Magbool, Tehmina (2014). Drug Trafficking: A non-traditional Security Threat 
to National Security of Pakistan. Institute for Strategic Studies, Research and 
Analysis (ISSRA) Papers.

Milliyet (2015). 2015 Uluslararası uyuşturucu kullanımı ve kaçakçılığı ile mücadele. 
http://www.milliyet.com.tr/2015-uluslararasi-uyusturucu-pembenar-detay-
genelsaglik-2079616/

Mohammad, I. (2016). Instability in Afghanistan: Implications for Pakistan. 
Journal of Political Science & Public Affairs 4(3), 1-6. 

PIPS- PAK Institute for Peace Studies (2018). Pakistan Security Report 2017. 

Plesch, V. ve Inayat, N. (30.03.2017). Pakistan wants millions of Afghan refugees göne. It’s a humanitarian crisis waiting to happen. GlobalPost. https://www.pri.org/stories/2017-03-30/pakistan-wants-millions-afghan-refugees-gone-its-humanitarian-crisis-waiting

Sputniknews. (16.08.2018). Afganistan Talibanı Lideri Mollo Fazlullah öldürüldü. 

https://tr.sputniknews.com/ortadogu/201806151033877457-afganistan-
pakistan-taliban-molla-fazlullah-abd/

Tanwar, R. S. (26.02.2018). The Top 10 Facts about Poverty in Pakistan. https://borgenproject.org/facts-about-poverty-in-pakistan/

T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2017). Pakistan'ın Siyasi Görünümü. http://www.mfa.gov.tr/pakistan-siyasi-gorunumu.tr.mfa 

The Express Tribune (26.10.2013). Burdened Economy: Pakistan spent 200bn 
dolars to Afghab Refugees. https://tribune.com.pk/story/622518/burdened-
economy-pakistan-has-spent-200b-on-afghan-refugees/ 

The Guardian (17.10.2018). Pakistan's Imran Khan pledges citizenship for 1.5m 
Afghan refugees. 
https://www.theguardian.com/world/2018/sep/17/pakistan-imran-khan-citizenship-pledge-afghan-refugees

The Hindu (2011). Khar Blames Afghan Refugees for Rabbani’s Assasination. 
https://www.thehindu.com/news/international/Khar-blames-Afghan-refugees-
for-Rabbani%E2%80%99s-assassination/article13426260.ece

TRT. (30.07.2016). Banu Avar’la Sınırlar Arasında: Pakistan. 
https://www.youtube.com/watch?v=CZRAnT23jmY 

TRTWorld. (07.01.2019). Imran Khan: Pakistan's 'golden era' |https://www.youtube.com/watch?v=xEkI1VfRuPw

The World Today (2018). Interview: Hina Rabbani Khar. 
https://www.chathamhouse.org/system/files/publications/twt/Interview%20Hina%20Rabbani%20Khar%20.pdf 

UNHCR. 2015-2016 Solution Strategies for Afghan Refugees: Regional Overview

UNHCR. (2019a). Figures at a Glance. 
https://www.unhcr.org/figures-at-a-glance.html

UNHCR. (2019b). Pakistan. https://data2.unhcr.org/en/country/pak

UNHCR. (2019c). Global Trends Forced Diplacement in 2017. https://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/5b27be547/unhcr-global-trends-2017.html

UNHCR. (2019d). Pakistan - Afghan Refugee Info-graphic Update, Monthly 
Update (31.12. 2018). https://data2.unhcr.org/en/documents/download/67667

UNHCR.(2019e).RevisedBudgetforPakistan. http://reporting.unhcr.org/
node/2546?y=2019#year 

UNHCR.(2019f).FundingUpdate:Pakistan. http://reporting.unhcr.org/sites/
default/files/Pakistan%20Funding%20Update%2008%20January%202019.pdf 

UNHCR (2019g). Afghanistan Voluntary Repatriation Update September 2018. 
https://data2.unhcr.org/en/documents/download/66302 

US Department of State. (2018). Pakistan 2017 Human Rights Report. https://
www.state.gov/documents/organization/277535.pdf 

VOA. (18.02.2018). Afghan Refugees in Spotlight Amid Debate Over Sources of 
Unrest. https://www.voanews.com/a/afghan-refugees-in-spotlight-amid-
debate-over-sources-of-unrest/4260429.html

World Factbook. (2019a). Pakistan. https://www.cia.gov/library/publications/
the-world-factbook/geos/pk.html

Xinhuanet. (25.01.2018). Pakistani army says terrorists take shelter in Afghan 
refugee camps. 
http://www.xinhuanet.com/english/2018-01/25/c_136924831.htm

www.21yyte.org

***