Askeriyenin Birinci Dünya Harbi Yayınları
*D. Mehmet Doğan
Savaşı askerler yaptı, kitabını başkaları yazdı! Kısaca anlatmak gerekirse, olan budur... Bugün üzerinden bir asır geçmiş olan 1. Dünya Savaşı ile ilgili
yüzlerce, belki binlerce kitap yazılmıştır. İlmî kitaplar, araştırma-inceleme eserleri, edebî eserler…
Bu toplam içinde askerlere, yani savaşın asıl tarafı olanlara ait kaç kitap vardır?
Çok fazla değil ve tesbiti de kolay değil. “Cihet-i askeriye” demek olan bir kurumun bünyesinde, Genelkurmay çatısı altında bulunan bir Daire’nin
yayınladığı kitaplar kesin olarak askerlere mal edilebilir. Bu birimin adı Harp Tarihi Başkanlığı, şimdiki adıyla, Genelkurmay Askerî Tarih ve
Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı.
Bu Daire bir hayli kitap yayınlamış. Başta Atatürk kitapları. 77 Atatürk kitabı… İçinde çizgi romanlar bile var!
Birinci Dünya Savaşı ile ilgili kitapların sayısı 2013 kataloğuna göre, 54 adet! Bunlardan üç tanesi Cumhuriyet öncesi ve eski harfli. 1931’de yayınlanan
bir kitaptan sonra uzun bir ara var (36 sene).
1967’de yeniden bu konuda kitaplar yayınlanmaya başlanıyor. İlk yıl “Birinci Dünya Harbi Serisi”nde üç kitap birden neşrediliyor. Ertesi yıl
boş geçiyor. 1969 ve 1970’de birer kitap çıkıyor. 1976’ya kadar boşluk var. 1976’da 1 kitap çıkıyor, ertesi sene boş. 1978’de 3, 1979’da 2, 1980’de bir
eser yayınlanıyor, 1985’e kadar yayın yok. 1985 ve 1986’da birer kitap çıkarılıyor. 1990’a kadar ara ve bu yıl 1 kitaptan sonra 2 yıl daha boş. 1993’de
3 kitapla âdeta hamle yapılıyor. 1994 ve 1995’te yayın yok. 1996’da 3 kitap, 1997’de iki kitaptan sonra 1998 boş geçiyor. 1999 ve 2000’de birer kitap
yayınlanıyor. 2001’de yayın yapılmıyor, 2002’de iki kitap, 2003-2004 boş, 2005’te tek kitap.
Her ne hikmetse, 2006 rekor yılı: 10 kitap birden! Bundan sonraki yıllar: 2007’de 3, 2008’de yok, 2009’da 4, 2010’da yok, 2011’de 1 ve 2012’de
3 kitap...
Yayın yapılmayan yıllar nasıl bir tesadüfse, darbe ve müdahale sonrasına rastlıyor! 1971’den sonra 1976’ya kadar yayın yok, 1980’den sonraki
beş yıl kitap yayınlanmıyor. 28 Şubat’tan sonra da bir hayli yıl boş geçiyor.
Neden peki? Bu sıralarda Askeriye ideolojik tahkimat için yayın yapıyor. Atatürkçülük kitaplarına hız veriliyor.
ATASE’nin yayın dizileri arasında “Çanakkale Harbi Serisi”ni de unutmamak gerekiyor. Hatta bu serinin ilk kitabı daha erken bir tarihte, 1957’de
yayınlanmış. Toplam 23 kitap var bu seride. Bunlardan 7’si Birinci Dünya Harbi dizisinde de yer alıyor.
Böyle bir taramaya neden ihtiyaç hissettik? Kütüphanemizde uzun süredir okunmaya bekleyen şu kitaptan ötürü: Birinci Dünya Harbi’nde
Türk Harbi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Siyasî ve Askerî Hazırlıkları ve Harbe Girişi.1
Bu bir başlangıç kitabı esasen. 1970 yılında yayınlanan bu kitabın Önsöz’ünden “Tarih Yazarı Uzman Emekli Tuğgeneral Cemal Akbay tarafından yazıldığını, Harp Tarihi Başkanlığı’nın yetkili komisyonlarınca incelendiğini” öğreniyoruz.
Tarih Yazarı Uzman Emekli Tuğgeneral Cemal Akbay’ın başka bir eserine ve hayatı ile ilgili bilgiye rastlıyamadık. Ancak Aykırı Haber sitesinde, Ünal İnanç’a ait olduğu anlaşılan şu not dikkatimizi çekti. “1958 yılının sonlarıydı. Sivil Savunma Teşkilatı, Seferberlik Dairesi adıyla İçişleri Bakanlığında yeni kuruluyordu. Rahmetli eniştem Tuğgeneral Cemal Akbay da bu teşkilatın başındaydı. Tunalı Caddesindeki tiyatronun bulunduğu bina Seferberlik Dairesiydi. Dönemin İçişleri Bakanı Dr. Namık Gedik’i orada tanıdım.”
Buradan, Cemal Akbay’ın emeklilikten sonra “Tarih Yazarı Uzman” olarak Harp Tarihi Dairesinde çalıştığını ve işte bu görevdeyken bu kitabı
yazdığını tahmin edebiliriz.
Kitabın Giriş’inde Birinci Dünya Harbi’nden önce dünyanın siyasî durumu özetleniyor. Fahir Armaoğlu’nun Siyasî Tarih Dersleri, General Fahri
Belen’in Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Yusuf Hikmet Bayur’un Türk İnkılâbı Tarihi’nin muhtelif ciltlerinin kaynak olarak kullanıldığı anlaşılıyor.
1.Dünya Savaşında Türk Harbi. 1. C. Osmanlı İmparatorluğu’nun Siyasî ve Askerî Hazırlıkları ve Harbe Girişi. Genel Kurmay Basımevi, Ankara 1970
Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmî Yayınları Serisi no. 3
Kitabın 1. Bölümünde Osmanlı Devleti’nin Siyasî Durumu ele alınıyor. 1878-1914 dönemini kapsayan bu bölümde, önce dış siyasî durum, sonra Osmanlı Devleti’nin harbe girişi ve nihayet iç siyasî durum üzerinde duruluyor. Bu bölümde başta Yusuf Hikmet Bayur’un İnkılâp tarihi olmak üzere Fahir Armaoğlu ve Fahri Belen’in kitaplarına dayanılıyor. Ek olarak Nihat Erim’in Devletarası Hukuk ve Siyasî Tarih Metinleri, Cemil Bilsel’in
Lozan’ı ile Talat ve Cemal paşaların hatıraları zikrediliyor. Kitabı asıl farklı kılan, bu bölümden itibaren kullanılan Genelkurmay’a ait arşiv belgeleridir.
İlk belgeler ilgi çekici. 8/9 ağustos 1914 gecesi, Alman Askerî Heyeti başkanı Enver Paşa’nın müsadesi olduğunu bildirerek Çanakkale’de Müstahkem
Mevkiler Kumandanı Veber Paşa’ya şifre ile, Göben ve Breslav’ın Çanakkale Boğazı’na gireceğini, yardımcı olunmasını bildiriyor. Fakat nöbetçi
yüzbaşı buna mani oluyor. Başkomutan Vekili Enver Paşa bunun üzerine şu emri veriyor: “Almanya hükümetinin Göben ve Breslav isimli harp
gemilerinin düşmanla muharebeye tutuşmuş olması muhtemeldir. Adı geçen gemiler Bogaz’a sığınırlarsa, gemilerine müsaade ve kabul ediniz”
deniliyor. Ayrıca, yabancı gemilerin Boğaz’dan çıkmaları mayın hatlarının bozulduğu öne sürülerek yasaklanıyor, geçidin açık bulundurulması, Göben
ve Breslav hakkında devletler hukukuna göre işlem yapılması ve başka devletlere ait harp gemilerinin Boğaz’a zorla girmek istemeleri halinde karşı
konulması bildiriliyor. (sf. 62-63)
2. Bölümün başlığı: “İmparatorluğun ve komşularının coğrafî ve stratejik durumu, İmparatorluğun harp gücü, İtilaf devletlerinin Osmanlı cephelerine
ayırdığı silahlı kuvvetler.” Bu bölümün “Sosyal durum” alt bölümünden aktaracağımız satırlar yazarın konuyu kavrayışı hakkında bir fikir verebilir:
“Sosyal durum itibarıyla Osmanlı İmparatorluğundaki hak şu sınıflara ayrılıyordu:
-Hanedana mensup olanlar;
-Ağalar, beyler ve memleket ileri gelenleri;
-Devlet memurları (subay, sivil memur, öğretmen);
-Tüccarlar ve sanatçılar;
-Esnaf ve sanatkârlar;
-Köylü ve amele.
Ağalar, eşraf sömürücü ve hükmedici; aydınlar azınlıkta idi. Halk cahil, hangi tarafa gideceğini kestirmekten uzak, ileri akımlara ilgisizdi…Halk yukarıda da belirtildiği üzere, cehalet içinde, taassuba ve asılsız uydurma şeylere bağlı idi. Aydınların çoğu da yetişme tarzına göre muhafazakârdı. Az sayıda yenilik tarfdarı vardı. Layik düşünce henüz memlekete girme-mişti.” (sf.154-155)
Bu kısa iktibas, yazarın “sosyal durum” kavrayışını ortaya koyuyor. “Sınıf” tasnifindeki keyfilik, yanında “tüccarlar ve sanatçılar”, “esnaf ve sanatkârlar” ayırımı şaşırtıcı. “Tüccarlar, esnaf ve sanatkâr” demek yeterli olabilirdi. Hele sanatçı ile sanatkârın farkını anlamak mümkün değli!
Halkın cehaleti, aydınların muhafazakârlığı layik düşüncenin memlekete girmeyişi… Birinci Dünya Harbi ile ilgili bir kitapta, başarısızlığın belli başlı
sebebi olarak zikredilmiş olabilir. Fakat daha sonra “Büyük çoğunluğu meydana getiren köylü itaat, zorluğa ve sıkıntıya dayanma kaabiliyeti bakımından
İmparatorluğun ve cesareti ile ordunun dayanağı idi” denilmesinden, bu durumun bir zaaf olmadığı çıkarılabilir.
Kiutabın 3. Bölümü “Sefer planları seferberlik ve yığınak planları ile uygulamaları” bışlağını taşıyor. Son (4.) bölüm “Birinci Dünya Harbinde
rol oynayan başlıca Osmanlı devlet adamlarının kişilikleri”ne ayrılmış. Bu bölümdeki bilgilerin dönemin genel kaynaklarından derlendiği anlaşılıyor.
Nihayet ekler bölümünde alnan elçisi şu belgelere yer veriliyor: Vangeyhaym’ın Enver Paşa ile yaptığı görüşmelere ait Alman Dışişleri Bakanlığına çektiği iki telgrafın sureti, Genelkurmaş 2. Yarbaşkanı Hafız Hakkı Bey’in Bulgaristan dönüşü verdiği rapor, Cihad-ı Ekber Hattı Hümayunu, Cihad-ı Mukaddes fetvaları, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Deniz Kuvvetleri, Birinci Dünya Harbi’nde Rus Karadeniz filosu, Başkomutanlık Vekaletine doğrudan doğruya bağlı olan birlik ve makamlar, Enver Paşa’nın orduyu islahına dair beyannamesi, Alman Islah Heyeti şeması, Alman Islah Heyeti Sözleşmesi, Birinci Dünya Harbi’nde ilk plan, Boğazları zaptetmek için Rusya’nın Birinci Dünya Harbinden evvelki hazırlığı.
Burada Seri’de yer alan kitapların listesini veriyoruz. Bu listeye bakarak şunu söyleyebiliriz. Harp Tarihi Dairesi, Genelkurmay içinde süreklilik arzeden
bir birim olmakla beraber, yönetiminin sürekli değişmesi, devamlı bir araştırmacı-yazar kadrosuna sahip olmaması ve süreklilik arzeden bir
yayın siyasetine sahip olunmaması yüzünden istikrarlı bir neşriyat yapılamamıştır. Ortaya konulan eserler de kitabı hazırlayanın gücü nisbetinde
başarılı olabilmiştir.
Birinci Dünya Harbi Serisi kitapları:
Harb-i Umumî Tarihi Hermann Stegemann, Çev.Mehmet Nihad 1334 (1918)
Türkiye’de Beş Sene Liman von Sanders 1337 (1921)
Yıldırım (1. bs. Osmanlıca) Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet 1337 (1921)
Büyük Harb’in Baytarî Tarihine Methal-Merkez Cildinin Netayic-i İlmiye
Faslı Harp Tarihi Encümeni 1931
Birinci Dünya Harbi, Avrupa Cepheleri, Makedonya Cephesi, C 7, Ks. 3 Fazıl Karlıdağ-Kâni Ciner 1967
Birinci Dünya Harbi, Avrupa Cepheleri, Galiçya Cephesi, C 7, Ks. 1 Cihat Akçakayalıoğlu 1967
Birinci Dünya Harbi, Avrupa Cepheleri, Romanya Cephesi, C 7, Ks. 2 Fikri Güleç 1967
Birinci Dünya Harbi, Türk Hava Harekâtı, C 9 İhsan Göymen 1969
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Siyasi ve Askerî Hazırlıkları ve Harbe Girişi, C 1 Cemal Akbay 1970 (1. bs.) 1991 (2. bs.)
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Deniz Harekâtı, C 8 Saim Besbelli 1976
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı, 1914-1918, C 6 Şükrü Erkal 1978
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Çanakkale Cephesi (Amfibi Harekâtı) V. Cilt, II. Kitap Remzi Yiğitgüden Muhterem Saral Reşat Hallı 1978
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi, 2’nci Ordu Harekâtı 1916 - 1918, C 2, Ks. 2 Fikri Güleç 1978
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Sina - Filistin Cephesi, Harbin Başlangıcından İkinci Gazze Muharebeleri Sonuna Kadar, C 4, Ks. 1Yahya
Okçu Hilmi Üstünsoy 1979
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Irak - İran Cephesi, (1914 - 1918), C 3, Ks. 1 Nezihi Fırat Behzat Balkış 1979
Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Çanakkale Cephesi Harekâtı (Haziran 1915 -Ocak 1916)
V. Cilt, III. Kitap) İrfan Tekşüt Necati Ökse 1980 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, Birinci Dünya Harbi, İdari
Faaliyetler ve Lojistik, C 10 Necmi Koral Remzi Önal Nusret Baycan Selahattin Kızılırmak Rauf Atakan 1985
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Sina - Filistin Cephesi, İkinci Gazze Muharebesi Sonundan Mondros Mütarekesi’ne Kadar Yapılan
Harekât (21 Nisan 1917 - 30 Ekim 1918), C 4, Ks. 2 Kamil Önalp Hilmi Üstünsoy 1986
Sarıkamış Harekâtı (12 - 24 Aralık 1914) Nikolkski Çev.Nazmi Türkçe Sadeleştiren: Ersel Kaya 1990 (2. bs.)
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Kafkas Cephesi, III. Ordu Harekâtı, C 2, Birinci Kitap Naci Kır Hakkı Altınbilek 1993
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Kafkas Cephesi, III. Ordu Harekâtı, C 2, İkinci Kitap Naci Kır Hakkı Altınbilek 1993
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Çanakkale Cephesi Harekâtı (Haziran 1914 -25 Nisan 1915) V. Cilt, I. Kitap Muhterem Saral Alpaslan Orhon Şükrü Erkal 1993
Birinci Dünya Harbi’nde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri (1914 - 1918) Muammer Demirel 1996
Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması (1918) Nâsır Yüceer 1996 (1. bs.) 2002 (2. bs.)
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Avrupa Cepheleri (Özet) Gülhan Barlas 1996
Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi Kemal Arı 1997
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Çanakkale Cephesi Harekâtı V. Cilt, 1., 2., 3. Kitapların Özetlenmiş Tarihi Şükrü Erkal 1997 (1. bs.) 2002 (2. bs.)
Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Cephelerinde Beyannamelerle Psikolojik Harp Sadık Sarısaman 1999
Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermenilerin Türklere Yaptığı Katliamfotoğraflar Arşiv Şube Müdürlüğü 2000
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi İran-Irak Cephesi 1914-1918, C 3, ks. 2 Necati Ökse 2002
Yıldırım Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet Yay.Haz.Selim Turhan Özden Çalhan
Nurcan Fidan Alev Keskin Mehmet Yavuz 2002
Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi -1935 Yılında Harp Akademisinde Verilen Konferanslar- Fevzi Çakmak Yay.Haz.Ahmet Tetik Sema Kiper
Ayşe Seven Serdar Demirtaş 2005
Irak Muharebeleri’nde 3’üncü Piyade Alayı Hatıraları Şükrü Kanatlı Yay. Haz.Fatma İilhan 2006
Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’nde Sağ Kanat Harekâtı Recep Balkan Yay.Haz.Kerime Şahiner 2006
Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas ve Irak Cephesi’nde 5’inci Seferî Kuvvetler (52’nci Tümen) Hulusi Baykoç Yay.Haz.Zekeriya Türkmen
Özlem Demireğen 2006
Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Rumeli Müfrezesi (Takviyeli 177’nci Piyade Alayı) Mustafa Erem Yay.Haz.Zekeriya Türkmen Alev Keskin
2006
Kafkas Cephesi’nde 10’uncu Kolordunun Birinci Dünya Savaşı’nın Başlangıcından Sarıkamış Muharebeleri’nin Sonuna Kadar Olan Harekâtı
Yb. Selahattin Yay.Haz.Zekeriya Türkmen Alev Kesekin Fatma İlhan 2006
1918 Yılında Türk Ordusunun Filistin ve Suriye’den Çekilişinde 3’üncü Süvari Tümeninin Harekâtı Şerif Güralp Yay.Haz.Zekeriya Türkmen Fatma İlhan 2006
Birinci Dünya Harbi’nde Bakü Yollarında 5’inci Kafkas Piyade Tümeni
Rüştü Türker Yay.Haz.Ahmet Tetik Mehmet Korkmaz 2006
Birinci Dünya Savaşı’nda Mısır Seferi Çerçevesinde Birinci Kanal Akını
Em.Alb.Muzaffer Yay.Haz.Hülya Toker 2006
Birinci Dünya Harbi’nde Azerbaycan ve Dağıstan Muharebeleri’nde 15’inci Piyade Tümeni Süleyman İzzet Yeğin Yay.Haz.Ahmet Tetik Mehmet Korkmaz 2006
Birinci Dünya Savaşı’nda 10’uncu Kolordu ve Sarıkamış Muharebeleri Hakkında Bir Konferans Yarbay Selahattin Yayıma Haz. Zekeriya Türkmen Alev Keskin 2006
Birinci Dünya Savaşı Kafkas Cephesi Hatıraları Aziz Samih İlter Yay.Haz. Zekeriya Türkmen Elmas Çelik 2007
Birinci Dünya Savaşı Kafkas Cephesi Muharebeleri Alman Yarbay Guze Çev.Hakkı Akoğuz Yay.Haz.Alev Keskin 2007
Drama’dan Sina -Filistin’e Savaş Günlüğü (1917 -1918) Yay.Haz.Sami Tengi Ahmet Tetik Sema Demirtaş Ayşe Seven 2007
Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, C I Yay.Haz.Hülya Tokar Nurcan Aslan 2009
Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, C II Yay.Haz.Hülya Toker Nurcan Aslan 2009
Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, C III Yay.Haz.Hülya Toker Nurcan Aslan 2009
Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları Metin Özata 2009
Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’nde Sağlık Hizmetleri Yay.Haz. Özlem Demireğen Alev Keskin Fatma İlhan 2011
Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi (Haziran 1914 -25 Nisan 1915) V. Cilt, I. Kitap Muhterem Saral Alpaslan Orhon Şükrü Erkal
Güncelleyen: Hülya Toker 2012
Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi (Amfibi Harekâtı) V. Cilt,
II. Kitap Remzi Yiğitgüden Muhterem Saral Reşat Hallı Güncelleyen: Özlem Demireğen 2012 Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi
(4 Haziran 1915 -9 Ocak 1916) V. Cilt, III. Kitap İrfan Tekşüt Necati Ökse Güncelleyen: Betül Sayın 2012
***
