KAMU EKONOMİSİ POLİTİKALARININ OLUŞUMUNDA BASKI GRUPLARININ ROLÜ VE TÜRKİYE’NİN GÖRÜNÜMÜ BÖLÜM 3

KAMU EKONOMİSİ POLİTİKALARININ OLUŞUMUNDA BASKI GRUPLARININ ROLÜ VE TÜRKİYE’NİN GÖRÜNÜMÜ  BÖLÜM 3

Katılımcı ve çoğulcu bir demokratik sistemde baskı gruplarını; iş çevreleri, çiftçiler, esnaflar ile dar gelirliler ve sabit ücretliler şeklinde ayırmak mümkündür. Türkiye’de uygulanan vergi politikalarında baskı gruplarının vergi düzenlemeleri ile ilgili isteklerini bir ölçüye kadar hükümetlere kabul ettirebildikleri ve hükümetlerin baskı gruplarına karşı çıkmalarının ise istisnai bir durum olduğu görülmüştür. Ancak baskı grubu türünden oluşumların yönlendirici olma şansı; geniş tabanlı oluşları, sektörel durumları, mali yönden güçlü olmaları ve teşkilatını iyi organize etmelerine göre değişebilmektedir. Ülkemiz örneklerine bakıldığında iş çevreleri ve tarım kesimi, vergi hususunda dar ve sabit gelirliler ile ücretlilere göre daha etkin bir baskı grubu görüntüsü sergilemektedirler. 
(Kumrulu,1988: 193- 235).

Baskı gruplarının vergi politikalarındaki etkisi kendini ‘vergi istisna ve muafiyetleri’ konusunda da hissettirmektedir. Çeşitli isimler altında gündeme gelen muafiyet ve istisnaların kapsamının genişlemesi, vergi yükünün dağılımını ve kayıt dışı ekonominin boyutlarını da etkilemektedir. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde sermaye birikimini teşvik etmek amacıyla uygulanan muafiyet ve istisnalar kayıtdışı ekonominin genişlemesine neden olabilmekte, 
sermaye kesimlerinin birikimlerini kayıtdışına çıkarmaya çalışmalarına göz yumulması ise vergi muafiyet ve istisnalarından yararlanamayan kesimlerde de “daha az vergi ödeyebilirim düşüncesiyle” vergi kaçırma eğilimini arttırabilmektedir (Büyükkuşoğlu ve Çetinkaya, 2005: 3-27). 

Şekil 1: Türkiye’de Dolaylı ve Doğrudan Vergilerin Toplam Vergi Hasılatındaki Payları(%) 

Erişim Adresi: http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_3.xls.htm, 
Erişim Tarihi: 11 Temmuz 2009 

Türkiye’de çıkar gruplarının yasama ve yürütme organları üzerinde baskı kurarak vergilerin dağılımında meydana getirdikleri etki Şekil 1’de değerlendirilmiştir. Şekil 1’de görüleceği gibi, Türkiye’de vergi hasılatının büyük bir kısmı dolaylı vergilerden elde edilmektedir. Türkiye’de dolaylı vergilerin toplam veri gelirleri içindeki payı 2008 yılı itibariyle %65’lere yaklaşırken, dolaysız vergilerin oranı ise %35’ler seviyesinde kalmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ise durum bunun tam 
tersine olup doğrudan vergilerin payı, tüm vergi gelirleri içinde %65’lere yaklaşmakta dolaylı vergilerin payı ise %35’lerde kalmaktadır(OECD, 2008: 22-24). Dolaylı vergiler mali illüzyon özelliğinden dolayı doğrudan vergilere nazaran daha kolay toplanabilen vergilerdir. Ancak doğrudan vergilere göre daha adaletsiz bir yapı gösterirler. Zira dolaysız vergiler tüketim üzerinden alınarak dar ve sabit gelirlerinin alım güçlerini olumsuz yönde etkilediklerinden toplumsal dengelerin bozulmasına yol açabilmektedirler. Baskı gruplarının, kamu 
ekonomisi karar birimlerinin üzerinde oluşturmaya çalıştıkları lobi faaliyetleri ve çıkar sağlama çabaları, gelir vergisi tahsilatını güçleştirdiğinden devletin vergi hasılatı büyük ölçüde dolaylı vergilere yönelmekte ve bunun neticesinde de mali yükün büyük bir kısmı sabit ve dar gelirlilerin üzerinde kalmaktadır. Türkiye’de vergi hasılatının dolaylı vergilerden sağlanmaya çalışılması, vergi gelirlerinin yetersiz kalmasına ve kamu harcamalarının finansmanında sorunlar yaşanmasına yol açmaktadır. Kamu gelirlerinin kamu harcamalarını karşılayamaması, baskı gruplarının vergi muafiyet ve istisnası gibi uygulamalarla vergi ödevinin dışına çıkmaya çalışmaları, popülist politikaların sosyal ve ekonomik yaşamda yoğun bir şekilde uygulanması, politik mübadele 
sürecinin kamu ekonomisine hakim olması ve kamu harcamalarının borçlanma benzeri vergi dışı kaynaklardan sağlanmaya çalışılması gibi etkenler, Türk kamu maliyesinde ‘mali disiplini’ bozucu bir etki yaratmaktadır (Gökalp ve Avcı, 2002). 

Türk kamu maliyesinde mali disiplini bozucu önemli bir etken de seçim dönemlerinde yapılan aşırı kamu harcamalarından kaynaklanmaktadır. Zaman zaman yaşanan siyasal istikrarsızlık ve hükümetlerin genelde kısa ömürlü oluşları, siyasal partileri ‘oy avcılığına’ itmekte ve oy kaygısı yaşayan iktidarların yürüttüğü popülist politikalar neticesinde kamu harcamalarında artışlar yaşanmaktadır. Kamu maliyesindeki bu genişleyici durum ise seçim sonrasında 
gerçekleşen fiyat artışları ile birlikte refah azalmasına ve istikrarsızlıklara neden olmakta, söz konusu bu istikrarsızlığın, hükümetler tarafından ‘kemer sıkma’ politikasıyla aşılmaya çalışılması ise canlanmaya başlayan ekonomi üzerinde ‘soğuk duş’ etkisi yaratarak ekonomideki kırılganlıkların büsbütün derinleşmesi ne neden olmaktadır (Efe, 1999: 70-77). 

Baskı(çıkar) gruplarının Türk kamu ekonomisindeki önemli bir etkisi de bütçe 
uygulamalarında gerçekleşmektedir. Bütçe kanununun TBMM tarafından onaylanarak yürürlüğe girmesi, baskı gruplarının ilgisini de yasama faaliyetlerine yöneltmektedir. Baskı gruplarının mecliste gündemine gelen bir bütçe tasarısı sırasında en etkili oldukları süreç, bütçenin komisyonda görüşülme safhasıdır. Öyle ki; bütçe tasarısı meclis komisyonunda görüşülürken, milletvekillerinin gider arttırıcı veya gelir azaltıcı önerilerde bulunabilme yetkileri sınırlandırıl  madığından, baskı grupları bu aşamada milletvekillerini etkileyecek lobi faaliyetlerini uygulamaya koyabilmektedirler. Ancak baskı gruplarının bütçe görüşmeleri sırasındaki faaliyetleri komisyon sürecinde yürütülen lobi çalışmalarından ibaret olmayıp, çıkar grupları komisyon görüşmeleri sırasında isteklerine uygun değişikliklerin gerçekleştirilmesini sağlayamamışlarsa, bu 
kez de meclis genel kurulunda, kendilerine yakın olan milletvekillerini kullanarak, bütçe tasarısının aleyhinde faaliyetler yürütebilmektedirler (Dülger, 1999: 104-116). 

Tüm bunlardan hareketle Türkiye’de vergiler, kamu harcamaları ve bütçe süreci üzerinde etkin olan baskı(çıkar) gruplarının kamu maliyesi ile ilgili faaliyetleri sonucunda bozulan mali disiplinin doğal olarak borçlanma faaliyetlerine hız kazandırdığı böylece ülkenin kaynaklarının verimli ekonomik alanların yerine, borç faizi ödemelerine aktarıldığı anlaşılmaktadır. Bu durum Şekil 2’de görülmektedir. Grafik 2’den Türkiye’de faiz harcamalarının 1995’li yıllardan itibaren konsolide bütçe harcamaları içindeki payının hızla artış gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu harcama türü önceki yıllarda personel ve yatırım harcamalarının gerisinde iken 1994 sonrası sıkça yaşanan iç ve dış kökenli 
iktisadi ve mali krizlerin de etkisiyle artan kamu kesimi borçlanma gereği, beraberinde faiz yükünün de sürekli bir şekilde artmasına neden olmuştur. Böylece olağandışı bir gelir türü olan borçlanma ülkemizde adeta olağan bir gelir haline dönüştürmüştür. Devletin aşırı borçlanmasında; baskı ve çıkar grubu türünden unsurların istisna ve muafiyet gibi uygulamalarla vergi ödevlerinden 
kurtulmaya çalışmaları ve siyasal karar birimlerinin yürüttüğü popülist politikaların da etkileri olmuş, bu süreçte kamu yatırım harcamaları ve personel harcamalarının toplam konsolide bütçe içindeki payı hızla erirken, sabit ve dar gelirlilerin hem alım gücü azalmış hem de üzerindeki vergi yükünü artırıcı bir durum ortaya çıkmıştır. Ayrıca, yatırım harcamaları yerine borç faizleri için kullanılan kaynakların ülkenin kalkınma sürecinde de sekteye uğratıcı etkiler oluşturduğunu söylemek mümkündür. 

Grafik 2: Personel, Yatırım ve Faiz Harcamalarının Konsolide Bütçe İçindeki Payları(%) 

Sonuç 

Sosyal bir varlık olan insanın günlük yaşamının büyük bir kısmında topluluk halinde hareket ettiği bilinmektedir. Ancak her topluluğu bir grup olarak kabul etmek doğru değildir. Ortak amaçları olan ve bu amaçlara ulaşmak yönünde çaba gösteren bir topluluğu ifade eden gruplar basın, medya, kampanya, lobicilik, toplantı vb. araçları kullanarak siyasal mekanizma üzerinde 
yarattıkları etki ile hedeflerine ulaşmaya çalışmaktadırlar. 

Toplumsal ihtiyaçlar ile siyasal karar mekanizmaları arasında bir nevi ‘süzgeç’ işlevi de gören baskı grupları, iktisadi analize dahil edildiklerinde adeta rant kollayan oluşumlar haline dönüşebilmektedirler. Baskı gruplarına yönelik algılamanın bu yönde gelişmesinde etkili olan Kamu Tercihi Okulu veya Anayasal İktisat Yaklaşımının ortaya koyduğu argümanlar ve siyasal mübadele mekanizmasını ele alan görüşler, piyasa ekonomisi içinde mutlak surette faydasını gözeten bireyin kamu ekonomisi içinde de buna ulaşma arzusunda olacağını ortaya koymaktadır. Siyasal mübadele sürecinin önemli aktörleri durumunda olan parlamenterlerin oy maksimizasyonu, ortalama seçmenin fayda maksimizasyonu, bürokratların bütçe maksimizasyonu ve nihayet baskı gruplarının da rant maksimizasyonu peşinde olmalarının, kamu ekonomisinin 
etkinliğine gölge düşürdüğünü belirten anayasal iktisat yaklaşımı, bu durumun önüne geçmek amacıyla, yönetenlerin anayasal normlarla sınırlandırılması gerekliliğine vurgu yapmışlardır. 

Aynı şekilde siyasal karar alma mekanizmasında yaşanan yozlaşmaların, uygulanan popülist politikaların ve toplumsal etkisi güçlü olan baskı gruplarının kamu ekonomisi karar birimleriyle olan ‘yakın’ ilişkilerinin, Türk kamu ekonomisinin etkinliğine de zarar verdiği anlaşılmaktadır. Türkiye’deki baskı gruplarının, Türk kamu ekonomisi içindeki etkinliğini anlayabilmek amacıyla kamu maliyesinin dört önemli aracı durumunda olan vergi, harcama, bütçe 
ve borçlanma unsurları ele alınarak yapılan durum analizi, baskı gruplarının kamu maliyesi içindeki etkisinin kamu ekonomik dengelerinde ve toplumsal adalet anlayışında olumsuz etkiler yaratabildikleri, buna karşın sivil toplum olma vasıflarıyla bu oluşumların demokratikleşme sürecine katkılarının da olabileceği görülmektedir 

Kaynakça 

Abadan, Nermin (1959), “Devlet İdaresinde Menfaat Gruplarının Rolü”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, No: 1, 233-248, 
Abay, Ali Rıza (2004), “Sivil Toplum ve Demokrasi Bağlamında Sivil Dayanışma ve Sivil Toplum Örgütleri”, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, 25-26 Kasım 2004, Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Eskişehir, 271-281 
Aktan, Coşkun Can (1993), “Politikada Rant Kollama”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 26, Sayı: 4, 119-136 
Aktan, Coşkun Can (1994), Temiz Toplum ve Temiz Siyaset, T Yayınları, İzmir 
Aktan, Coşkun Can (2001), “Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma” içinde Yolsuzlukla Mücadele Stratejileri, 
Editör: Coşkun Can Aktan, Hak-İş Yayınları, Ankara 
Aktan, Coşkun Can, Hakan Ay ve Hilmi Çoban (2007), “Siyasal Karar Alma Sürecinde Çıkar Grupları” içinde 
Modern Politik İktisat: Kamu Tercihi, Editörler: Coşkun Can Aktan ve Dilek Dileyici, Seçkin Yayınları, Ankara Akyıldız, Hüseyin (2006), “Freud’çu, Liberal ve Marksist Kişilik Kuramlarının Türevi Olarak Toplum, İktisat ve Siyaset Teorileri”, Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 11, 1-23 
Aslan, Seyfettin ve Cengiz Gül (2004), “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Baskı Grupları”, Cumhuriyet 
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, 85-100 
Ay, Hakan (1996), “Vergi Politikalarının Uygulanmasında Ekonomik Çıkar Gruplarının Rolü –Türkiye Örneği-“, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 
Buchanan, James M. (1987), “The Constitution of Economic Policy”, The American Economic Review, Volume: 77, No: 3, 243-250 
Buchanan, James M. (2003), “The Constitutional Way of Thinking”, Supreme Court Economic Review, Volume: 10, 143-155 
Büyükkuşoğlu, Burak ve Murat Çetinkaya (2005), “Kayıtdışı Sektörün Rekabet Politikasına Etkisi”, Rekabet Dergisi, Sayı: 24, 3-27 
Çakın, Akın (2008), “Yasa Yapma Süreci ve Sosyal Kontrol(Şeffaflık ve Katılım)”, Yasama Dergisi, Sayı: 9, Mayıs- Haziran- Temmuz- Ağustos, 57-73 
Çelebi, A. Kemal (2000), Kamu Ekonomisi Analizi: Kamu Ekonomisinin Büyüklüğü Sorunu, Emek Matbaası, Manisa 
Çelik, Abdullah ve Şuayip Aykanat (2006), “Sivil Toplum Örgütlerinin Siyasal İktidarı Etkileme Yöntemleri”, 
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, 215-226 
Çevikbaş, Rafet (2006), “Yönetimde Etik ve Yozlaşma”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 1, 265-289 
Dinçkol, Abdullah (2004b), “Siyasal Sistem Kuramı Çerçevesinde Kamu Yönetimi Alt Sistemi(Kamu Yönetimi Temek Kanunu Tasarısı)”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 6, 61-93 
Dinçkol, Bihterin (2004a), “Çoğunluk Tiranisine Karşı Bir Çözüm Yolu: Tocqueville’in Siyasal Kuramı”, 
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, 149-163 
Dura, Yahya Can (2006), “Mülkiyet-Verimlilik İlişkisi: Uygulamalı(Ampirik Çalışmalar)”, Erciyes Üniversitesi 
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 26, Ocak-Haziran 2006, Erişim Adresi: 
http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi26/cdura.pdf, Erişim Tarihi: 12 Temmuz 2009 
Dülger, Cumhur (1999), “Bütçe Sürecinde Baskı Grupları”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 
Efe, Ahmet (1999), “Türk Ekonomisinin Anayasal İktisat Açısından Analizi”, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 
Erdoğan Tosun, Gülgün (2005), “Birleştirici Demokrasi Devlet-Sivil Toplum İlişkisinin Yeniden Yapılandırılması için Bir Analiz Aracı Olabilir mi?” içinde Sivil Toplum ve Demokrasi, Editör: Lütfi Sunar, Kaknüs Yayınları, İstanbul 
Fedayi, Cemal (2007), “Siyasal Sistem ve Kamu Örgütleri”, Kamu Hukuku Arşivi, Mart, 45-56, Erişim Adresi: 
http://www.akader.info/KHUKA/index.htm, Erişim Tarihi: 08 Temmuz 2009 
Gelir İdaresi Başkanlığı (2009), Genel Bütçe Vergi Gelirleri Tahsilatının Yüzde Dağılımı, Erişim Adresi: 
http://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_3.xls.htm, Erişim Tarihi: 11 Temmuz 2009 
Gökalp, M. Faysal ve Mehmet Avcı (2002), “Türk Ekonomisi’nde Mali Disiplinsizlik Olgusu”, Muğla 
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 7, Erişim Adresi: 
http://www.mu.edu.tr/sbe/sbedergi/dosya/7_6.pdf, Erişim Tarihi: 14 Temmuz 2009 
Gönüllü, Müzeyyen (2001), “Grup ve Grup Yapısı”, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler 
Fakültesi Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, 191-201 
Güneş, Hüseyin Haşimi ve Cahit Aydemir (2005), “Anayasal İktisat Teorisini Doğuran Arayışlar”, Elektronik 
Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 12, Bahar, 74-86, Erişim Adresi: http://www.esosder.
com/dergi/1206HGUNES-AYDEMIR.pdf, Erişim Tarihi: 12 Temmuz 2009 
Hepaksaz, Engin (2007), “Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat Teorisi Perspektifinden Anayasal Mali Reform”, 
Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, Cilt: 44, Sayı: 514, 89-109 
Karabıçak, Mevlüt (2008), “Yerel Siyaset Ekseninde Sivil Toplum Örgütleri: Önemi ve Etkileri” içinde Yerel 
Siyaset, Okutan Yayıncılık, İstanbul 
Kayabaşı, Yeltekin (2005), “Politik Yozlaşmaya Çözüm Olarak Anayasal İktisat”, Çukurova Üniversitesi 
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana 
Keyman, Fuat (2004), Sivil Toplum, Sivil Toplum Kuruluşları ve Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sivil 
Toplum Kuruluşları Eğitim ve Araştırma Birimi, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları, No: 4, 
Erişim Adresi: http://stk.bilgi.edu.tr/docs/keyman_std_4.pdf , Erişim Tarihi: 11 Temmuz 2009 
Kongar, Emre (1999), 21. Yüzyılda Türkiye: 2000’li Yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Remzi 
Kitabevi, 19. Basım, İstanbul 
Kumrulu, Ahmet (1988), “Türkiye’de Vergi Politikası Gelişmeleri: Karar Alma Süreci ve Sapmalar”, Ankara 
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 40, Sayı: 1, 193-235 
OECD (2008), Revenue Statistics(1965-2007), OECD, Paris 
Olson, Mancur (1971), The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, Harvard 
Economic Studies: 124, Harvard University Press, Massachusetts 
Özer, M. Halis (2008), “Günümüz İtibariyle Sivil Toplum Kuruluşlarının İktisadi ve Sosyal Fonksiyonları”, 
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 26, 86-97, Erişim Adresi: http://www.esosder.
org/dergi/26086-097.pdf, Erişim Tarihi: 12 Mayıs 2009 
Sarıbay, Ali Yaşar (2007), “Türkiye’de Demokrasi ve Sivil Toplum”, içinde Türkiye’de Politik Değişim ve 
Modernleşme, Editörler: Ersin Kalaycıoğlu ve Ali Yaşar Sarıbay, Alfa Aktüel 
Savaş, Vural Fuat (1988), “İktisat Politikası Anayasası”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 5, 75-101 
Savaş, Vural Fuat (1991), “Mali Anayasanın Temel Konuları”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 8, 333-370 
Şen, Şamil (2005), “Sivil Toplumun Demokratikleşme Sürecindeki Yeri ve Kamu Yönetimine Etkisi”, Selçuk 
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 
Şentürk, Hulusi (2007), “Politik Patronaj”, Yerel Siyaset, Sayı: 24, 14-17 
Topcu, Adnan (2006), “Siyasal Karar Alma Organları Üzerinde Çıkar ve Baskı Gruplarının Etkileri”, Afyon 
Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon 
Tosun, Gülgün (2001), “Türkiye’de Devlet-Sivil Toplum İlişkisi Bağlamında Demokrasinin Pekişmesinin 
Önündeki Engellere İlişkin Kurumsal ve Pratik Bir Yaklaşım”, Ege Üniversitesi Akademik Bakış Dergisi, Cilt1, Sayı: 1, 224-243 
Tosun, Gülgün (1998), “Demokratikleşme Sürecinde Devlet-Sivil Toplum İlişkisi ve Türkiye Örneği”, Dokuz 
Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 
TÜİK (2008), İstatistik Göstergeler(1923-2007), TÜİK, Ankara 
Uğurlu, Melih (2006), “Türkiye’de Sivil Toplum-Sosyal Politika İlişkileri”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler 
Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli 
Ustakara, Fuat (2008), “Sivil Anayasa Oluşturma Sürecinde Kitle İletişim Araçlarının Kamuoyu Oluşturma 
Fonksiyonu”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 
Van Winden, Frans (1999), “On the Economic Theory of Interest Groups: Towards a Group Frame of 
Reference in Political Economics”, Public Choice, Volume: 100, 1-29 
Yücekök, Ahmet N. (1987), Siyasetin Toplumsal Tabanı(Siyaset Sosyolojisi), Ankara Üniversitesi Siyasal 
Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 


***

KAMU EKONOMİSİ POLİTİKALARININ OLUŞUMUNDA BASKI GRUPLARININ ROLÜ VE TÜRKİYE’NİN GÖRÜNÜMÜ BÖLÜM 2

KAMU EKONOMİSİ POLİTİKALARININ OLUŞUMUNDA BASKI GRUPLARININ ROLÜ VE TÜRKİYE’NİN GÖRÜNÜMÜ  BÖLÜM 2 

Kamu Ekonomik Kararları ve Baskı Gruplarının Rolü 

Baskı gruplarının yasal veya yönetsel faaliyetler üzerinde egemenlik kurma arzularının çoğu kez ekonomik ve mali kaygılardan kaynaklandığını söylemek mümkündür. Özellikle ekonomik amaçlı baskı grupları için durum büyük ölçüde böyledir. Kamu ekonomik birimlerinin alacağı kararlarla yakından ilgilenen bu gruplar, söz konusu kararların mümkün olduğunca lehlerine olması(en azından aleyhlerine olmaması) için çaba gösterirler. 
Kamu ekonomisi karar birimlerinin uygulamaya koyduğu politikalar üzerinde etkin olma arzusu taşıyan baskı gruplarının iktisadi ve mali analizlerini yapan en önemli görüş, ‘Politik İktisat Okulu’ yani ‘Kamu Tercihi Okulu’ yada diğer adıyla ‘Anayasal İktisat’ yaklaşımıdır. İkinci Dünya Savaşından sonra gelişim gösteren ve 1950’lerden 1970’lere kadar sırasıyla ABD, Avrupa ve Japonya’da öne çıkan bu görüş, Neo-Klasik yaklaşımların mevcut sorunları çözme konusunda 
yetersiz kalması ve Keynesyen İktisat Yaklaşımına yönelik tepkilerden dolayı ortaya çıkmıştır (Hepaksaz, 2007: 89- 109). 
Kamu Tercihi Okulu’nun kurucusu ve en önemli temsilcisi konumunda olan James M. Buchanan’ın analizlerinin temelinde, İsveçli iktisatçı Knut Wicksell’in ‘vergilemede adalet’ ve ‘kolektif davranış’ çözümlemelerinden etkilendiği bilinmektedir(Buchanan, 2003: 143-155). 

Buchanan; Anayasal İktisat Yaklaşımının bilimsel dayanağını teşkil eden ‘metodolojik bireyselcilik’ ve ‘siyasal mübadele’ varsayımlarında Klasik İktisat Yaklaşımı’nda yer alan ‘homo economicus’ varsayımını da politik iktisadi sürece dahil ederek (Buchanan, 1987: 243-250), kamu ekonomisinin siyasal mübadele çözümlemelerine katkı sağlamıştır Anayasal İktisat Yaklaşımı’nın özünde ‘oylama sürecinin’ içinde yer alan politik aktörlerin kamu ekonomisi üzerinde yaratmış olduğu etki incelenmektedir. Bu kapsamda geliştirilen politik analizlerde de, fayda maksimizasyonu peşinde olan bu aktörlerin davranış kalıpları ele 
alınmaktadır. 
Böylece oylarını maksimize etmeye çalışan politikacılar, kişisel çıkarlarını maksimize etmeye çalışan ortalama seçmenler, bütçelerini maksimize etmeye çalışan bürokratlar ve rantlarını maksimize etmeye çalışan rant kollayanlar, anayasal iktisat yaklaşımının temel inceleme alanını oluşturmaktadırlar (Van Winden, 1999: 1-29). 

Bilimsel metodolojisini büyük ölçüde ‘bireycilik’ ve ‘homo economicus’ ilkeleri üzerine kuran Anayasal İktisat Yaklaşımı, siyasi otoritenin anayasal kurallarla sınırlandırılması gerektiği fikrini savunarak Klasik İktisat görüşüne bir bakıma gönderme yapmıştır. Bu yaklaşımda, devlet müdahalesini doğuran siyasal ve bürokratik yapılarla, yasal veya yönetsel sürecin bir parçası olma çabasında olan baskı ve çıkar grupları arasındaki ilişkiyi belirleyen faktörün, kamu yararı değil de bireysel çıkar olduğu savunulmuş ve bundan dolayı da kamu ekonomisinin düzenli bir şekilde işleyebilmesi için siyasal iktidarların ekonomik güçlerinin anayasal kurallarla sınırlandırılması gerektiği iddia edilmiştir (Akyıldız, 2006: 1-23).

Ekonomik ve mali olayların siyasal boyutlarıyla ilgilenen Kamu Tercihi Yaklaşımı, temel argümanları bakımından her ne kadar Klasik İktisadi Yaklaşımla benzeşmekte ise de, politik iktisadi sürecin oyun kurallarını incelemesi bakımından, iktisadi literatürde apayrı bir konuma sahiptir. Geleneksel iktisadi doktrinlerin siyasal, kurumsal ve hukuksal yapıyı birer veri olarak kabul 
etmesine karşın Anayasal İktisat Yaklaşımı, dışsal olarak kabul edilen politik sürecin kurallarını ve işleyişini inceleyen bir yaklaşım sergilemektedir (Güneş ve Aydemir, 2005: 74-86). Kamu Tercihi Okulu’nun teorisyenleri; piyasa koşullarında kişisel faydasının peşinde koşan bireyin, aynı durumu siyasal süreçte de sağlamaya çalışacağı savını üretmişlerdir. Buna göre; siyasal oylamanın bir mübadele süreci oluşu, siyasal yozlaşmanın yanı sıra ekonomik ve yönetsel yozlaşmaları da gündeme getirebilecektir. Böylece politik sürecin aktörleri durumunda olan siyasal partilerin oylarını, bürokratların bütçe ve ödeneklerini, seçmenlerin bireysel çıkarlarını ve baskı gruplarının da rantlarını maksimize etmeye çalışmaları yönetsel ve ekonomik bir yozlaşmaya neden 
olabilmektedir (Çevikbaş, 2006: 265-289). 

Siyasal süreç içinde meydana gelen yozlaşmanın, kamu ekonomisinde yaratmış olduğu olumsuz etki baskı gruplarıyla ilişkilendirildiğinde bunun en yoğun şekilde ‘rant kollama’ faaliyetleriyle gündeme geldiği görülmektedir. Rant kollayanlar; bireysel rant kollayanlar ve örgütlü(kurumsal) rant kollayanlar şeklinde ikiye ayrılmaktadır (Aktan, 1993: 119-136). Kurumsal rant kollama; “ortak menfaatleri etrafında birleşen ve bunları gerçekleştirmek için örgütlenen 
kesimin devletten ekonomik transfer elde etme çabası” olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda rant kollayan bir kesimi ifade eden baskı grupları yönetsel birimleri etkilemek için ikna, rüşvet, lobicilik, tehdit, sabotaj ve toplu eylem gibi yöntemlere başvurulabilmektedir ler. 

Kamu Tercihi Okulu’nun kamu mülkiyetine ve dolayısıyla da siyasal karar alma sürecine getirdiği en önemli eleştirilerden biri de ‘etkinlik’ ve ‘verimlilik’ kavramları temelinde olmuştur. Bu yaklaşıma göre; kamu ekonomisinin işleyiş sürecindeki baskı grupları, kamu çalışanları ile siyasal ve bürokratik sürecin karar mercileri gibi siyasal süreçte yer alan aktörlerin sergilemiş oldukları 
davranış kalıplarının, kamu ekonomisinin etkin bir şekilde işlemesine ve kamu yararının sağlanmasına olumsuz yönde etki ettiği iddia edilmiştir (Dura, 2006). 
Kamu ekonomisinde meydana gelen söz konusu bozulmaların önüne geçebilmek için siyasal otoriteleri bağlayıcı bir takım anayasal kuralların uygulamaya konulması gerektiği üzerinde durularak, bu kapsamda yedi farklı anayasal başlığın düzenlenmesi önerilmiş olup, bu başlıklar ise; ‘parasal anayasa’, ‘mali anayasa’, ‘gelir dağılımı anayasası’, ‘dış ticaret anayasası’, ‘yasal kurumsal serbestleşme ve rekabet anayasası’, ‘sosyal güvenlik anayasası’ ile ‘kentleşme ve çevre sorunları anayasası’ şeklinde sıralanmıştır (Kayabaşı, 2005: 55-71). 
Siyasal mübadelenin ortadan kaldırılabilmesi ya da en azından minimize edilebilmesi için önerilen ve kamu ekonomisinin gelir ve harcama kalemlerini ilgilendiren mali anayasa yaklaşımı ile siyasal otoritenin vergi, harcama, bütçe ve borçlanma gibi mali politikalarını kontrol altında tutabilmesi amaçlanmakta dır. Bu bağlamda gündeme getirilen anayasal sınırlamalar şu şekilde 
sıralanabilir (Çelebi, 2000: 182-185);

- Vergiye İlişkin Öneriler 
- Vergi konusunun sınırlandırılması, 
- Verginin düz oranlı olması, 
- Toplam vergi yükünün sınırlandırılması, 
- Merkezi yönetimin vergileme yetkisinin kısmen yerel yönetimlere devri(mali federalizm), 
- Kamu Harcamalarına İlişkin Öneriler 
- Kamu harcamalarının GSMH’ya olan oranının belirlenmesi, 
- Kamu harcamalarının genel olması(kamu mal ve hizmet üretimindeki artışın tüm mal ve hizmetler itibariyle aynı düzeyde olması), 
- Kamu Borçlanmasına İlişkin Öneriler 
- Toplam borçların GSMH’ya oranının belirlenmesi, 
- Merkez Bankası’ndan kısa vadeli avans uygulamasının sınırlandırılması, 
- Borçlanmanın parlamentonun onayına tabi olması, 
- Bütçeye İlişkin Öneriler 
- Denk bütçe kuralının getirilmesi, 
- Vergi ve harcama karlarının eşanlı alınması, 
- Vergi ve harcama kararlarının kaliteli çoğunlukla(mutlak çoğunluktan daha fazla, örneğin; ¾ gibi) alınması. 

Mali anayasa uygulamalarının hayata geçirilmesi kamu ekonomisinin etkinliğinin yanı sıra, demokratik toplum düzeni açısından da önem arz emektedir. 
Bu bağlamda mali anayasanın çerçevesi çizilirken; çağdaş parlamenter demokrasilerde devlet gücünün en önemli yansımasının vergi ve harcama politikaları eliyle gerçekleşmekte olduğu ve bu gücün siyasal otorite tarafından 
nasıl kullanılacağı ve/ veya nasıl sınırlandırılacağı konusunun demokrasinin varlığı için büyük bir önem arz ettiği özellikle vurgulanmalıdır (Savaş, 1991: 331-370). Türkiye’de Baskı Grupları ve Sivil Toplum Örgütleri Türkiye’de baskı grubu veya sivil toplum örgütü türünden yapılanmalar, Osmanlı  İmparatorluğu ’nun son dönemlerinden itibaren önemli birer toplumsal unsur haline gelmeye 
başlamış, modernleşme çabaları ve sanayi devriminin de etkisiyle örgütlenme faaliyetleri hız kazanmıştır. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte sınıfsal farklılaşmala rdan kaynaklanan menfaat çatışmalarının önüne geçmek için dayanışmacı toplum modeli benimsenmiş ve ülkedeki değişik çıkar unsurlarının işbirliği amaçlanmıştır. Türkiye’nin o yıllardaki iktisadi yol haritası niteliğinde olan 
‘İzmir İktisat Kongresi’ ise sanayici, tüccar, çiftçi ve işçi gibi değişik sosyal kesimleri bir araya toplaması bakımından önemli bir işlevi yerine getirmiştir. 
II. Dünya Savaşı sonrasında çok partili yaşama geçişle birlikte güçlenen tarım kesimi ile 1960 sonrasında hız kazanan öğrenci hareketleri, söz konusu dönemlerin önemli baskı unsurlarını oluştururken, 1961 Anayasası ile sendikal hakları genişleyen işçi kesimi de etkili bir baskı grubu niteliğine kavuşmuştur (Aslan ve Gül, 2004: 85-100). 

1980 sonrası dönem Türk sivil toplum hareketleri açısından önemli bir kilometre taşı olmuştur. 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye’deki sivil toplum oluşumları işlevleri bakımından batıdaki özdeşleriyle benzeşmeye başlamış insan hakları, kadın hakları ve çevre hareketleriyle ilgili oluşumlar toplumsal hareketliliği arttırmıştır. Sivil toplum hareketlerinin 1990’lı yıllarda güç kazanmasında 1982 Anayasasında sınırlandırılmış bulunan dernek kurma, sendika kurma gibi 
faaliyetlerin 1995 yılında yapılan yasal düzenlemeler ile serbestleşmeye başlamasının da önemli bir etkisi olmuştur (Şen, 2005: 83-85). 
Sivil toplum oluşumlarının Türkiye’deki durumu incelenirken öncelikle iki temel husus üzerinde durmak gerekmektedir. Bunlardan ilki güçlü devlet-zayıf toplum anlayışı durumu iken, ikincisi ise demokratik bir sivil toplum örgütünün yaşamasını sağlayacak olan koşulların oluşturulmasıdır. Koşullarla ilgili sorunlar; sivil toplum örgütünün örgütsel varlığını belirleyen yasal çerçeve iken, birinci türden sorunlar kökleri derinlerde olan siyasal nedenlerden  kaynaklanmakta dırlar. Sebep-sonuç ilişkisi bakımından iç içe geçmiş bir görünüm sergileyen bu 
sorunların irdelenmesi devlet-sivil toplum ilişkilerinin demokratikleşmesinde anahtar bir katkı sağlayacaktır (Tosun, 1998: 244-281). 

Türkiye’deki sivil toplum ideali incelendiğinde, toplumsal alanın devlet otoritesi karşısında tam bir özerkliğe sahip olduğunu söylemenin güç olduğu anlaşılmaktadır. Devlet, sahip olduğu kurumsal varlığıyla siyasal alan üzerinde etkin bir konuma sahip olduğundan sivil toplum örgütlerini 
kontrolü altında tutabilmekte, medya tekeliyle devlet egemenliği arasında sıkışan sivil toplum hareketlerinin bir yandan özerkliği ortadan kalkarken, diğer yandan da sivil toplum hareketinin önemli bir unsuru olması gereken toplumsal dayanışma motifleri örselenmektedir. Ayrıca siyasal yada kişisel menfaat sağlama aracı durumundaki rant mekanizması, bireyin ve toplumun devlete 
olan bağımlılığının sürmesine neden olmakta ve sivil toplum hareketlerinin devlet karşısındaki özerkliğine zarar verebilmektedir (Tosun, 2001: 224-243). 
Türkiye’de baskı grupları ve sivil toplum örgütlerinin, batıdaki benzerlerine nazaran daha az özerk olmalarında, batıdaki tarihsel sürece benzer bir sürecin yaşanmamasının etkili olduğu söylenebilir. Batı medeniyetlerinde meydana gelen Reform, Rönesans ve Aydınlanma Çağı gibi gelişmelerin hiçbirini yaşamayan Türk toplumunda, sanayileşme süreci de kendiliğinden gelişmemiş ve her türlü hakkın tabandan bir baskı olmaksızın tavandan sunulması, cemaat olma 
özelliğini aşamayan Türk toplumunda, sivil toplum idealinin oluşmasına engel teşkil etmiştir (Uğurlu, 2006: 142-144). Toplum tarafından elde edilen hakların, toplumsal bir mücadele sonrasında değil de, bir bakıma yukarıdan gelen bir ‘lütufla’ kazanılmış olması, Türkiye’deki baskı gruplarının toplumsal konumu açısından da belirleyici olmuştur. Toplumdaki baskı unsurlarının oluşumunda, devletin sağladığı hareket alanının belirleyiciliğine vurgu yapan Kongar (1999: 609- 693)’a göre; Türkiye’de baskı unsurlarının, toplumsal gücünün belirlenmesinde devlet mekanizmasının destekleyici rolü etkin olmuştur. Buna göre Cumhuriyetin ilk yıllarında burjuvazi sınıfının oluşması için çaba gösteren devlet, 1961 Anayasası sonrasında ise işçi sınıfının gelişmesine önem vermiş ve 1980 sonrasında yine iş çevrelerinin (burjuva sınıfının) çıkarları öne 
çıkartılamaya başlanmıştır. 

Türk Sivil toplum oluşumlarının toplumsal alandaki ağırlığı nicelik ve nitelik bağlamında ele alındığında; bu oluşumların ‘genişleme’ ve ‘derinleşme’ bakımından yeterince etkin olamadığı görülmektedir. Bu bağlamda sivil toplum örgütleri; örgütlenme sorunları, mali sorunlar, çevreyle etkileşim sorunu ve kapasite sorunu gibi dört ana problemle yüz yüze kaldıkları için hedeflerinin 
gerisine düşebilmektedirler. Türkiye’de sivil toplum örgütleri sayı bakımından çok geniş olmalarına karşın, toplumsal yaşamda yeterince kendilerini ifade edememe ve halkta bu oluşumların yönlendirici gücünün varlığı hakkındaki bilincin oturmaması gibi nedenlerle, söz konusu bu oluşumların toplumsal olaylarda derin bir etkinliğe sahip olamadıkları görülmektedir (Keyman, 
2004). Kitlesel demokratik örgütlenmelerin toplumsal düzendeki etkinliğinin artmasında, politik güven kadar insanlar arasındaki hoşgörünün ve bilgi toplumu olabilmenin de önemli bir etkisi vardır. Toplumsal hoşgörü, başkalarına güven, tolerans, politik ve toplumsal kurumlara güven gibi faktörlerin olmadığı bir ortamda, demokrasinin yaşatılamayacağı gerçeği göz önüne alınacak 
olursa ‘farklı olan ötekini tolere etmeyi’ ifade eden sivil toplum örgütlerinin varlığı ile toplumsal hoşgörü arasında hayati bir bağın olduğu gerçeği görülecektir. Böylece Türk toplumunu oluşturan fertlerin arasındaki güven artışı, bilgili ve eğitimli insanların oluşturduğu bir toplumda sivil toplum örgütlerinin etkinliğini de arttıracaktır (Sarıbay, 2007: 543-560). 

Türkiye’de Baskı Gruplarının Kamu Ekonomisi Üzerindeki Etkisi Türk kamu ekonomisinin karar alma süreçlerinde ve alınan kararların hayata geçirilmesinde, baskı(çıkar) gruplarının etkinlik açısından geçmiş dönemlere göre olumlu bir 
gelişme gösterdikleri söylenebilir. Çalışmanın kapsamını oluşturan vergi ve harcama politikalarının oluşumunda etkin roller üstlenmek isteyen baskı grupları, vergi ve harcama uygulamaları ile ilgili yasal ve yönetsel sürecin arzuladıkları şekilde gerçekleşmesinde yoğun çaba içinde bulunmaktadırlar. Türkiye’de baskı gruplarının vergi politika ve uygulamalarındaki etkisi, parlamentodaki ‘kanun teklifi’ sürecinden itibaren başlamaktadır. Bu aşamada baskı grupları, temsil ettikleri kesimin lehine olan düzenlemelerin kanun teklifi haline gelebilmesi için milletvekilleri, parti başkanları ve hükümet yetkilileri ile çeşitli ortamlarda görüşmeler yapmaktadırlar. Vergilerle ilgili yasal düzenlemelerin meclis komisyonlarındaki ve meclis genel kurulundaki görüşmeleri sırasında da lobi faaliyetlerini sürdüren baskı grupları, yürütme erkinin meclisteki gücünden de 
yararlanarak vergilerle ilgili yasal düzenlemelere yön vermeyi amaçlamaktadırlar (Ay, 1996: 119- 128). 

3 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,

***

KAMU EKONOMİSİ POLİTİKALARININ OLUŞUMUNDA BASKI GRUPLARININ ROLÜ VE TÜRKİYE’NİN GÖRÜNÜMÜ BÖLÜM 1

KAMU EKONOMİSİ POLİTİKALARININ OLUŞUMUNDA BASKI GRUPLARININ ROLÜ VE TÜRKİYE’NİN GÖRÜNÜMÜ BÖLÜM 1 

Yrd. Doç. Dr. Ramazan ARMAĞAN 
Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 
E-Posta Adresi: rarmagan@iibf.sdu.edu.tr 
Öğr. Gör. Muhammet ŞAHİN 
Gümüşhane Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 
E-Posta Adresi: muhammet_sahin78@yahoo.com 


Özet 
Bu çalışmanın amacı, kamu ekonomik kararlarının oluşumunda baskı gruplarının oynadığı rolü ele alarak, Türkiye’deki durumu incelemektir. Çalışmanın kapsamını, kamu ekonomisinin harcama ve gelir politikaları oluşturmaktadır. Yöntem olarak önce konuyla ilgili literatüre yer verilecek, ardından 
da Türkiye’nin görünümü ele alınacaktır. Piyasa ekonomilerinde, baskı grupları kamu ekonomisi otoritelerince alınan iktisadi ve mali kararlarda etkin olabilmektedirler. Kamu mal ve hizmetlerinin arzını siyasal bir süreç olan yasama faaliyeti belirlediğinden, yasama gücünü elinde tutan partiye 
yakın olan baskı grupları bu süreci lehlerine kullanabilmektedirler. Yapılan çalışmalar sonucunda piyasa ekonomisi modelini benimsemiş olan Türkiye’de de baskı gruplarının kamu ekonomisi politikalarında etkin olabildikleri görülmüştür. 
Anahtar Kelimeler: Baskı Grupları, Kamu Ekonomisi, Nepotizm, Rant Kollama, Siyasal Mübadele. 

Giriş 

Baskı veya çıkar grupları; devlet ve piyasadan farklı olarak ‘üçüncü sektörü’ oluşturan sivil toplum kuruluşları, demokratik kitle örgütleri türünden oluşumlar olarak çağımızın çoğulcu, katılımcı, parlamenter demokrasilerinin gelişiminde öncü konumunda bulunmakta ve merkezi otoritenin baskıcı yönüyle piyasanın pür faydacı boyutu arasında demokrasi adına adeta bir denge unsuru olarak görev üstlenmektedirler. Bu oluşumlar insanlık tarihi boyunca ekonomik, sosyal, 
siyasal ve hukuksal kuralların şekillenmesinde önemli bir rol oynamışlar, özellikle hukuk kuralları başta olmak üzere birçok toplumsal normlar ve standartlar ile bireylerin kendi aralarındaki ekonomik ve mali nitelikli sorunları çözmek amacıyla geliştirilmişlerdir. Bireylerin ekonomik kararlarında faydacı bir tutum takınacakları ve her koşul altında mutlak surette faydalarını maksimize etmeye çalışacakları yönündeki yaklaşımlar, iktisadi literatüre ‘homo economicus’ 
kavramını kazandırmıştır. 
Zaman içinde bireyler yalnız başına ulaşamadığı amaçları gerçekleştirmek için birlikte hareket etmenin anlamlı olacağı düşüncesini benimsemişlerdir. Böylece hem demokratik yaşam hem de faydacı tutumların ekonomik analizler bakımından bir arada ele alınmasını sağlayan ilk sivil toplum ve baskı grubu türleri ortaya çıkmıştır. 
Bu çalışmanın amacı; ekonomi ile sivil toplum kuruluşları veya baskı grupları arasındaki etkileşimin ele alındığı araştırma ve incelemelerin dünya genelinde ortaya koyduğu tablonun, ülkemizde ne ölçüde geçerli olabileceğinin sorgulanmasıdır. Çalışmada, Türkiye’deki siyasal karar alma süreci ile piyasa aktörleri arasındaki ‘politik mübadele’ sürecinin etkileri ve sonuçlarının, 
Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat Kuramı ile ilgili çalışmalardan da yararlanılarak, değerlendirilmesi öngörülmektedir. 

Baskı Grupları ve Sivil Toplum Kuruluşları: 

Kavramsal Bir Çerçeve Sosyal bir varlık olan insan, günlük yaşamının önemli bir kısmında grup halinde hareket etmektedir. Grup, en yalın şekliyle ‘insan topluluğu’ olarak ifade edilebilir. Ancak her insan topluluğu grup değildir. Bir insan topluluğunun grup sayılabilmesi için, topluluğu oluşturan insanların ortak bir amaca yönelmiş olmaları ve etkileşim halinde bulunmaları gereklidir. Grubun 
temelini grup içinde statik olmayan değişime tabi ilişkiler oluşturmaktadır. Dolayısıyla aralarında etkileşim bulunmayan insan toplulukları grup sayılamamaktadırlar (Gönüllü, 2001: 191-201). 

İnsan grupları içerisinde önemli bir yere sahip olan baskı(çıkar) grupları, sahip oldukları bazı özellikler bakımından diğer gruplardan ayrılırlar. Bu özelliklerinden hareketle baskı(çıkar) gruplarını; “maddi ve/veya manevi çıkarları etrafında bütünleşmiş, uzmanlığa dayalı olarak örgütlenmiş ve ortak çıkarları doğrultusun da siyasal yönetimlerden talepte bulunan toplumsal gruplar” olarak tanımlamak mümkündür (Aktan, Ay ve Çoban, 2007: 201-230). 

Baskı grupları bir ‘Organizasyon’ olarak üyelerinin çıkarlarını korumak ve artırmak için çalışmaktadırlar. Örneğin; bir işçi sendikası için arzulanan şey üyelerinin yüksek ücretlere ve iyi çalışma koşullarına sahip olması iken, bir kartel oluşumunda yüksek fiyat düzeyleri ve bir hisse senedi ortaklığında da yüksek kar payları, organizasyonun temel önceliği olmaktadır. 
Bu tür organizasyonların üyeleri örgütlü ve kolektif bir şekilde hareket ederek güçlerini birleştirmekte ve hedeflerine ulaşma şanslarını artırmaktadırlar (Olson, 1971: 5-9). 

Kuruluş amaçları bakımından baskı ve/veya çıkar grupları; kültürel amaçlı ve ekonomik amaçlı baskı grupları olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ekonomik amaçlı çıkar gruplarının temel hedefi, maddi çıkar elde etmek ya da olası maddi kayıpları önlemektir. Bu tür baskı gruplarının en bilinenleri özel şirketler, işveren örgütleri, işçi sendikaları, esnaf ve sanatkar odaları, ticaret borsaları ve ulusal ve/ veya uluslararası finansal kuruluşlardır. Bu oluşumlar, toplumun belirli bir 
kesiminin çıkarlarını korumayı ve geliştirmeyi amaçlayan örgütlerdir. Ekonomik amaçlı baskı grupları, ekonomik kararları alan siyasal otorite kadar, toplumdaki diğer baskı gruplarıyla da sürekli bir mücadele içindedirler. Öyle ki, bir baskı grubunun toplumsal refahtan alacağı payın artması, diğer baskı grupların payının azalması anlamına gelebilmektedir (Topcu, 2006: 39-40). 

“Baskı grupları”, “çıkar grupları”, “sivil toplum kuruluşları (STK)”, “demokratik kitle örgütleri (DKÖ)” ifadeleri kamuoyunda zaman zaman birbirlerini ikame edebilecek bir şekilde kullanılabilmektedir. Bu tür oluşumların özdeş gibi görülmelerinin başlıca nedeni; örgütlü bir yapıya sahip olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu organizasyonlar; toplumsal sorunların belirlenmesi, 
kamuoyu oluşturulması, sorunların tartışmaya açılması ve siyaset üzerinde baskı kurmak suretiyle sorunların çözüme kavuşturulması gibi konularda etkili olabilmektedirler (Karabıçak, 2008: 167- 186). 

Bu kuruluşların grev, protesto mitingi, lobicilik gibi demokratik yolları kullanarak etkili olabilmeleri onlara adeta bir baskı grubu özelliği kazandırmaktadır (Abay, 2004: 271-281). 

Sivil toplum örgütlerini baskı gruplarından ayırt edebilmek için bu kuruluşların kar amacı gütmeme özelliğini vurgulamak gerekmektedir. Sivil toplum kuruluşları kar amacı gütmeden, yani kendileri veya üyelerinin çıkarlarını gözetmeksizin, ekonomik ilişki ve/veya organizasyonların oluşumunda bir takım işlevleri üstlenebilmekte ve ekonomik birimler tarafından alınan kararları 
daha makul ve inandırıcı bir hale getirerek, kabul edilebilir kılmaktadırlar (Özer, 2008: 86-97). 

Böylece baskı grupları ve sivil toplum kuruluşları siyasal yönetimler üzerinde etkin olabilme özellikleriyle birbirleriyle benzeşmekte fakat bununla birlikte sivil toplum kuruluşları, kar amacı gütmeme özelliğiyle baskı gruplarından ayrılmaktadırlar. 
Sivil toplum kuruluşları kar amacı gütmedikleri için bireylerin hükümetlerle veya piyasa oyuncularıyla olan ilişkilerinin düzenlenmesinde olumlu bir rol üstlenebilir ler. Ancak bunun olabilmesi için söz konusu bu kuruluşlar arasındaki işbirliği ve eşgüdüm büyük önem taşımaktadır. 

Sivil toplum kuruluşlarının siyasal yönetimler üzerindeki etkisi, bir arada hareket edebilme yetenekleriyle doğru orantılıdır. Bundan dolayı da sivil toplum örgütleri, hak ve özgürlükler temelinde birleşebilmeli ve ortak bir şekilde hareket edebilmelidirler. Değişik alanlarda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının bir araya gelerek geniş kapsamlı bir STK dayanışması yaratmaları, hükümetleri daha aktif olmaya zorlayabilecektir (Ustakara, 2008: 47-49). 

Sivil toplum örgütlerinin toplumsal yaşam içindeki önemi anlayabilmek için bu kuruluşların geçirdiği tarihsel dönüşüme bakmak gerekir. Söz konusu bu tarihsel süreç ise Tablo 1’de görülmektedir. 

Tablo 1: Devlet ve Sivil Toplum İlişkilerinde Tarihsel Süreç 

Tablo 1’den hem devletin hem de sivil toplum örgütlerinin zaman içindeki rollerinin değişimi görülmektedir.. Buna göre; piyasa ekonomisi koşullarının egemen olduğu 19. yüzyıl boyunca devletin görevi düzenin korunmasından ibaret iken, 20. yüzyıldan itibaren sosyal devlet ilkesinin güç kazanması, devletin görevlerinin de artmasına yol açmıştır. 20. yüzyılın sonları ile 21. yüzyılın 
başlangıcı ise liberal uygulamaların yeniden güç kazandığı bir dönem olmuş ve bu doğrultuda devletin görevleri de koruyuculuk boyutuna indirgenmiştir. 

Yine aynı dönemler itibariyle ekonomik düzenin teşkili ile devletin sosyal ve ekonomik yaşamda aldığı görevlerle paralel olarak sivil toplum örgütlerinin hareket alanları genişlemiş veya daralmıştır. Böylece piyasa koşullarının egemen olduğu 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın sonu ve 21. yüzyılın başlangıcında sivil toplum örgütleri toplumsal düzen içinde önemli bir yere sahip iken, sosyal refah devletinin güçlendiği 20. yüzyılda ise tamamlayıcı olma konumuna gerilemişlerdir. 

Baskı(Çıkar) Gruplarının Yasama ve Yürütme Faaliyetleri Üzerindeki Etkisi 
Baskı(çıkar) gruplarının siyasal yaşamdaki önemini vurgulayan ilk düşünürlerden biri olan Tocqueville; “baskı grupları mutlak egemenliğin paylaşılması ve merkezi iktidarların baskısının azaltılması adına önemli yararlılıklar gösterirler” ifadesiyle demokrasilerde egemenliğin tek bir elde toplanmasına karşı çıkmış ve bireylerin gruplar aracılığıyla siyasal kararlara katılması, alınan kararların gruplar tarafından denetlenmesi gerektiğini savunmuştur. Böylece, gruplar aracılığıyla 
siyasal yaşamın bir parçası olan bireyin depolitize olması da önlenmiştir (Dinçkol, 2004a: 149- 163). 

“Catallaxy” olarak da adlandırılan siyasal mübadelenin önemli bir aktörü durumunda olan baskı(çıkar) grupları, toplumsal ihtiyaçların siyasal otoritelere iletilmesinde öncü bir rol üstlenmektedirler. Bu özellikleriyle baskı grupları; sınırsız ihtiyaçların kabul edilebilir bir düzeye çekilerek, toplumsal alan ile siyasal alan arasında bir bakıma ‘indirgeme birimi’ gibi çalışarak toplumsal ihtiyaçlardan hangilerine öncelik verilmesi gerektiği konusunda belirleyici bir konuma 
sahip olmaktadırlar (Dinçkol, 2004b: 61-93). 

İnsan ihtiyaçlarının sosyal, politik ve ekonomik yaşama olan yansımaları, yasalar aracılığıyla gerçekleşir. Yasalar, toplumsal sistemi oluşturan çeşitli unsurların etkileşimi sonucunda ortaya çıkmaktadırlar. Yürürlüğe konan bir yasa aynı zamanda farklı çıkarlara ve yaklaşımlara sahip olan toplumsal kesimler arasındaki mücadelenin ne şekilde sonuçlandığını da göstermektedir. Yasama organında kabul edilen bir yasa, tüm toplum kesimlerince bağlayıcı bir 
nitelik taşıdığından çeşitli toplumsal kesimler, çıkarlarına uygun olan yasaların yürürlüğe konması için çaba sarf ederler (Çakın, 2008: 57-73). Bu süreçte hangi toplumsal kesimin çıkarlarına uygun olan yasal normların hayata geçirileceği ise söz konusu bu kesimlerin toplumsal, siyasal ve ekonomik yaşamdaki etkinlik pozisyonu veya güçleri ile yakından ilişkilidir. 

Ayrıca baskı(çıkar) grupları, sivil toplum kuruluşları (STK) ve demokratik kitle örgütleri (DKÖ) türünden oluşumların yürütme organının faaliyetleri üzerinde etkili olabilmekte ve yürürlüğe konulacak olan yasal ve/veya yönetsel normları lehlerine çevirebilmektedirler. İdari birimler, zaman zaman çeşitli toplum kesimlerinin ve baskı gruplarının etkisi altında kalabilmekte ve yönetim 
sistemi, siyasal sistemin adeta alt bölümü gibi bir görünüm sergileyebilmektedir. Öyle ki; birçok yasama faaliyetinin hazırlık aşamalarının yönetim kademelerince hazırlanması, baskı gruplarının yürütme üzerinde etkinlik gösterme eğilimlerini güçlendirmektedir. Böylece siyasal sistemin içine, devlet kuruluşlarının yanı sıra yasama ve yürütme organları, siyasi partiler, dini kuruluşlar ve baskı 
grupları da dahil olmaktadırlar (Fedayi, 2007: 45-56). 


Parlamenter demokrasinin egemen olduğu, çoğulculuk ve katılımcılık ilkelerinin 
uygulandığı çağdaş demokrasilerde iktidarların seçimler yoluyla el değiştirmesi sürekli bir iktidar mücadelesine neden olmakta ve bundan dolayı da değişik toplumsal kesimler, çıkarlarına uygun olan tezleri savunan diğer toplumsal kesimlerle müttefik olma arayışına girişmektedirler. Bu egemen olma çabası, ancak demokratik seçim yoluyla mümkün olabildiğinden, uzlaşma kaçınılmaz bir hale gelmekte ve iktidar olma amacını güden parti ya da partiler, diğer baskı 
gruplarına mümkün olduğunca az taviz vererek, bir tür denge oluşturma çabasına girişmektedirler (Yücekök, 1987: 73-74). 


Yürürlüğe konacak olan yasal ve/veya yönetsel normların kendi lehlerine olabilmesi için baskı grupları çeşitli yollara başvururlar. Bu gruplar radyo, televizyon, gazete ve dergi gibi kitle iletişim araçlarını kendi propagandaları doğrultusunda yönlendirebildikleri gibi sergi, kokteyl, davet, ziyafet, miting türünden organizasyonlar ile afiş ve broşür gibi basılı unsurlar aracılığıyla da kendi görüşlerini dile getirmeye çalışırlar. Baskı(çıkar) gruplarının tüm bu çabalarının temelde iki hedef kitlesi vardır. Bunlardan ilki halktır ki; baskı grupları, amaçlarına ulaşmak için kamuoyu desteğini sağlamanın önemini bildiklerinden, toplumu ikna etmeye çalışırlar. İkinci hedef ise kanun koyucular 
ve idari birimler olup, yasal veya yönetsel normların hazırlayıcısı olan bu kesimlerin ikna edilebilmesi için çıkar gruplarının yoğun bir şekilde çaba sarf etmesi gerekmektedir (Abadan, 1959: 233-248). 


Siyasal sistemin önemli aktörleri durumunda olan baskı grupları, isteklerinin uygulamaya konması için siyasi ilişkiler içerisinde bulunabilir, iktidara gelmek isteyen siyasi partilerle işbirliği yapabilir ve kendi üyelerini söz konusu bu siyasal partinin üyeleriymiş gibi görebilirler. Güçlü iktidarların olduğu ülkelerde ise yasama gücünü etkilemek güçleştiğinden, baskı gruplarının etkilemeye çalıştığı kesim genelde bürokrasidir. Sivil toplum kuruluşları ve baskı grupları türünden 
oluşumların siyasal sistemi etkilemeye dönük diğer bir yöntemleri de hukuki süreçten faydalanma ve kanuni mevzuatları kendi çıkarları doğrultusunda kullanma şeklinde gerçekleşmektedir (Çelik ve Aykanat, 2006: 215-226). 

Baskı gruplarının, hükümet ve yasama organı üzerindeki etkisi, zaman zaman siyasal yozlaşmalara yol açabilmektedir. Siyasal yozlaşmanın başlıca nedenini siyasal sistemin değişik kademelerinde yer alan seçmenler, bürokratlar, politikacılar, baskı ve(ya) çıkar gruplarının özel çıkarlarını koruma gayesiyle çeşitli hukuki, ahlaki, dinsel ve kültürel normları ihlal edici davranışlarda bulunmalarına bağlamak mümkündür. Bu yozlaşma olgusu, siyasal süreçte yer alan aktörlerin kendi aralarındaki ilişkileriyle (siyasal mübadele) sırasında ortaya çıkmaktadır Aktan(2001: 51-69). 

Siyasal yozlaşma, demokratik kurumların işlerliğini kaybetmesine yol açan bir süreçtir. Bu sürecin yaşanması ile ekonomik ve sosyal yapıdaki değişimler arasında yakın bir ilişki mevcuttur. Sosyal ve ekonomik yapıdaki değişimlere paralel olarak, siyasal yozlaşmalar da yaygınlaşır. Baskı(çıkar) gruplarının yasama ve yürütme birimleri üzerinde kurmaya çalıştıkları baskı sonucu 
demokrasi artık baskı ve çıkar grupları demokrasisine, yani ‘plütokrasi’ ye dönüşür ve siyasal yozlaşmanın egemen olduğu devlet sistemi de hırsızların egemenliği anlamına gelen ‘kleptokrasi’ kelimesiyle anılmaya başlanır (Aktan, 1994: 22-24). 

Ayrıca, politik yaşamda meydana gelen yozlaşmayı ele alırken üzerinde durulması gereken önemli bir husus da ‘patronaj’ kavramıdır. “İktidara gelen partinin kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan kamu görevlilerini görevlerinden alarak yerlerine siyasal ve ideolojik yandaşlık, nepotizm (aile ve akraba kayırmacılığı) veya kronizm (eş, dost ve arkadaş kayırmacılığı) gibi faktörlerden dolayı kendine yakın gördüğü kimseleri ataması” olarak tanımlanan patronaj, çıkar ve rant ilişkilerine dayalı bir kamu yönetiminin egemen olmasına ortam hazırlayarak siyasal yozlaşmayı da beraberinde getirebilmektedir (Şentürk, 2007: 14-17). 


2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,

***