DOĞU ve GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNİN MADEN, SU ve ENERJİ KAYNAKLARI
Dr. M.ZİYA GÖZLER JEO. YÜK. MÜH.
ÖZEL RAPOR
Rapor No:20
Haziran 2014
Dr. M.Ziya GÖZLER
21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü
21. YYTE; Türkiye ve dünyadaki milli güvenlik stratejilerii ekonomi, hukuk, enerji/enerji güvenliği, nükleer enerji/nükleer silahlanma, enformasyon /bilgi ile..şimi, anayasal düzen, hukuk, adalet, düşük yoğunluklu ça..şma (terör ve terörizm), teostratejik araş..rmaları demkrasi ve sivil toplum araş..rmaları gibi işlevsel ana konular ile çevre/Türk dünyası ülkeleri ve küresel/bölgesel güçler ile uluslararası örgütlerdeki gelişmeleri izlemek bu gelişmeleri Türkiye'nin milli menfaatleri ve ulusal güvenlik gereklerii doğrultusunda incelemek ve bu
alanda ciddi çalışmalar yaparak alterna..f poli..ka, strateji, program ve projeler üretmek amacıyla 01 Aralık 2005'te kurulmuştur.
21.YYTE'de kurulma amacına uygun olarak aşağıdaki araş..rma merkezleri çalışmalarını sürdürmektedirler.
•Anayasal Düzen, Hukuk, Adalet Araş..rmaları Merkezi
•Teostrateji Araş..rmaları Merkezi
•Milli Güvenlik ve Dış Poli..ka Araş..rmaları Merkezi
•Enerji ve Enerji Güvenliği Araş..rmaları Merkezi
•Terör ve Terörizm Araş..rmaları Merkezi
•Ekonomi Araş..rmaları Merkezi
•Poli..k-Sosyal-Kültürel Araş..rmalar Merkezi
•İş Geliş..rme ve Stratejik Yöne..m Araş..rmaları Merkezi
•Orta Asya Araş..rmaları Merkezi
•Rusya- Slav Araş..rmaları Merkezi
•Orta Doğu ve Afrika Araş..rmaları Merkezi
•Balkanlar ve Doğu Akdeniz Araş..rmaları Merkezi
•Amerika Araş..rmaları Merkezi
•Avrupa Birliği Araş..rmaları Merkezi
•Güney Ka..asya - İran - Pakistan Araş..rmalar Merkezi
•Asya - Pasifik Araş..rmalar Merkezi
Türkiye Enstitüsü 21. YÜZYIL
Dr. M.Ziya GÖZLER
2013... 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü’nde Bilimsel Danışman 2003 - 2005 Müşavir. 1997 - 2003 Etibank - Eti Holding A.Ş Genel Müdürü ve Yönetim Kurulu Başkanı Etibank’ın yeniden yapılandırılması gerçekleştirilmiş ve görev yaptığım bu dönemde bor yatakları ile ilgili olarak üç büyük fabrikanın kurulmasının her aşamasında bizzat bulunarak bu tesislerin Türk mühendis ve işçileri ile yapılması hayata geçirilmiştir.
1997 - 2000 Etimine A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanlığı
1997 - 2000 Etiproducts A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanlığı
1997 - 2000 İstanbul Maden İhracatçıları Birliği Yönetim Kurulu Başkanı
1990 - 1997 Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürü
Bu dönemde yaklaşık 200 jeoloji ve maden arama projesi gerçekleştirilmiştir. MTA’nın bilimsel bir kuruluş olarak çalışması gerektiği ortaya konmuş uluslararası projeler ve AR-GE çalışmaları ön plana çıkarılmıştır.
1993 - 1996 Türkiye Taş Kömürü Kurumu Yönetim Kurulu Üyesi
1991 - 1992 Türkiye Kömür İşletmeleri Yönetim Kurulu Üyesi
1988 - 1990 Eltem - Tek Denetim Kurulu Üyesi
1988 - 1990 Maden Tetkik Arama Genel Müdür Yardımcısı
1985 - 1988 Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü Orta Anadolu 2. Bölge Müdürü (Konya)
1982 - 1984 Orta Doğu Amme İdaresi Kamu Yönetimi Lisans Eğitimi
1979 - 1984 AÜFF Jeoloji Anabilim Dalında Doktora Çalışması
1971 - 1985 Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Dairesi.
Arazide, jeolojik harita yapımı ve maden aramalarında ‘Arazi Jeologu’ olarak 16 yıl görev yapmıştır.
1970 - 1972 AÜFF Jeoloji Ana Bilimi Dalında Yüksek Lisans
1966 - 1970 Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Jeoloji Bölümü
1962 - 1965 İstanbul Kabataş Erkek Lisesi
1954 - 1962 Keşan İnönü İlkokulu ve Atatürk Orta Okulu
İçindekiler
Giriş...................................................................................................................................6
Bölgenin Jeolojik Yapısı.......................................................................................................8
Bölgenin Petrol ve Doğalgaz İmkanları................................................................................11
Türkiye Maden Potansiyeli.................................................................................................16
Doğu Anadolu Bölgesi Maden Yatakları.............................................................................18
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Maden Yatakları....................................................................23
Her İki Bölgede Tespit Edilmiş Maden Yataklarının Değeri.................................................26
Bölgenin Su ve Enerji Kaynakları........................................................................................27
Bölgenin Diğer Enerji Kaynakları........................................................................................28
Değerlendirme..................................................................................................................29
Ekler..................................................................................................................................30
Faydalanılan Kaynaklar.........................................................................................................35
Sunuş
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin Maden Su ve Enerji Kaynakları adlı rapor Dr. Ziya Gözler tarafından Ortadoğu'da sınırların yeniden çizilmeye çalışıldığı bir dönemde hazırlanmıştır.
Ortadoğu'da sınırların yeniden çizilmesi, özellikle Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerimizin de hedef alınması ve vatan bütünlüğünden koparılması hedefini de içermektedir. Anılan bölgelerimiz son bin yılda kesintisiz devam eden Türk kimliğimin damgasını vurduğu coğrafyalardır. Ancak bu coğrafya Türk kimliğinin dışında stratejik ve ekonomik olarak da büyük bir öneme sahiptir. Ortalama eğitim seviyesine sahip olan hemen herkes anılan bölgelerin ekonomik değerinin de farkındadır. Ancak bu ekonomik değer bu çalışmada olduğu kadar çok az yerde özlü bir şekilde ortaya konulmuştur. Zaten çalışmanın amacı, anılan bölgelerimizdeki özellikle maden kaynaklarının niteliğini ve ekonomik anlamını bir kez daha kısa fakat özlü bir çalışma ile ortaya koymaktır. Dr. Ziya Gözler akademisyen kimliğinin dışında yıllarca Türk bürokrasisinde maden konu-sunda en üst düzeyde görev yapmış bir bürokrat olarak konuyu en iyi bilenlerin başında gelmektedir.
Prof. Dr. Ümit Özdağ
Ankara, Ahlatlıbel, Temmuz 2014
Türkiye Enstitüsü 21. YÜZYIL
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Kaynakları
DOĞU ve GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ'NİN KAYNAKLARI
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri üzerinde uzun süredir yabancıların hassasiyetle durmalarının önemli sebepleri arasında, bu bölgelerden Ortadoğu'ya, Kafkaslar'a ve Orta Asya'ya kolayca açılmaları gerçeği, ülkemizin bu bölgelerindeki kaynaklarının dikkat çekici olması ve doğuda bulunan enerji kaynaklarının Türkiye üzerinden batıya taşınması gelmektedir. Bu gücün ellerinden gitmesini katiyetle istemeyen dış güçlerin, bu konuda bir başka düşüncesi daha mevcuttur.
İsrail'in yanında kendilerine tamamen bağımlı, iç kargaşalarla boğuşan, komşu ülkelerle çatışan ve fakat petrol, doğalgaz ve diğer kaynakların sözde korunması garantisi verilerek bir devlet kurmak. Bu manada Türkiye Cumhuriyeti Devleti topraklarından ve güneyimizde yer alan bazı ülkelerden de toprak alınarak tarih boyunca mevcudiyeti asla olmayan bir Kürdistan Devleti kurulması çalışmaları bütün hızıyla devam etmektedir. TÜİK'in 2012 verilerine göre 145.015 km2 olan Doğu Anadolu Bölgesi'nin nüfusu 6.197.120, 69.294 km 2 olan GD Anadolu Bölgesi'nin nüfusu 7.363.309'dur. Netice olarak
214.309 km lik bir toprak parçası ve 13.560.429 Türk vatandaşının Milli Devlet'ten ayrılması için çok büyük çaba sarf edilmektedir. Böyle bir düşünce Osmanlı'nın son dönemlerinden beri bu topraklarda gözü olan Hıristiyan batının idealleri arasında yerini daima korumuştur. Ne var ki, buna müsaade edilmeyeceğini batı da biliyordur. Ancak her zaman deneyerek bir gün emellerine kavuşmanın hayaliyle yaşamaktadırlar. Diğer taraftan 214.309 km 'ye göz dikmiş olanların bu topraklarda bulunan kaynakları da ele geçirmek düşüncesinde olduklarını da asla unutmamamız gerekmektedir.
Bugün için 294.8 milyon varil (43.2 milyon ton) petrolü ve 6.84 milyar m3 doğalgazı bulunan Türkiye'de, yabacıların ortaya koyduğu rakamlara göre kazanılabilir 700 milyon ton şeyl petrol ve yine kazanılabilir 475 milyar m3 şeyl gazın bulunduğu
(1.8 trilyon m olduğu varsayılan), Sivas-Divriği Havzası ile birlikte Türkiye'nin en büyük demir yataklarının, Türkiye krom yataklarının %45'inin, fosfat, profillit, asfaltit rezervlerinin tamamının, bakır cevherinde önemli bir rezervin ve altın, kaya tuzu, mermer, manyezit rezervlerinin bulunduğu bu toprakları istemeyen birileri var mıdır?
Bugüne kadar 48 milyar TL harcanan ve yılda 27 milyar kWh elektrik enerjisi üretecek ve 1.8 milyon hektar alanı sulayacak olan GAP (henüz tamamlanmamış tır), değerlendirildiğinde çok müspet neticeler verecek olan rüzgâr, güneş, jeotermal ve biyokütle potansiyele sahip olmak hedef ülke haline gelmeye yeterli bir sebep değil midir?
Bölgede kurulmuş olan petrol rafinerisi, termik santral, ferro-krom tesisleri, fosfat işletmesi, azot, süper fosfat tesisleri, transformatör malzeme fabrikası, elektrik motor fabrikası, oto karoser, piston, gömlek, akümülatör üreten işletmeler, vagon fabrikası, madeni eşya ve makine aksamı fabrikası,
tarım aletleri fabrikaları, buhar ve su türbinleri fabrikası, mermer ve maden işletmeleri, tekstil fabrikaları, çimento, tuğla-kiremit, şeker, un, yem, iplik, dokuma fabrikaları, et kombinaları, tekel fabrikaları ve benzeri binlerce tesisin bulunduğu bir bölgeye kimler sahip olmak istemez ki?
Her çivisinde, kuruşunda, alın terinde Türk insanının emeği olan bütün bu ekonomik, sosyal ve kültürel güç, kandırılmış ve hedef haline getirilmiş
bir topluluk için büyük bir coğrafya ve sonrasında yeni bir ülke ve vatan vaadiyle, Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin elinden alınmak isteniyor. Buna
cüret edenler, hayalini kuranlar olabilir. Ancak Türk insanın kanını donduran böyle bir hayale evet diyebilecek siyasi, iktisadi, sosyal, dini bir anlayış
ya da bir iktidar, bir siyaset aktörü veya siyasi bir Türkiye’de yabancıların ortaya koyduğu rakamlara göre kazanılabilir 700 milyon ton şeyl petrol ve yine
kazanılabilir 475 milyar m3 şeyl gazın bulunduğu kaynaklarına şiddetle ihtiyaç duyduğu bir dönemde bu millette ait olan değerler kime verilebilir?
Devlet organları tarafından hazırlanan planlar, programlar, ileri sürülen projeler siyasiler tarafından acaba hiç dikkate alınıyor mu? Bu planların hedefleri nedir? Ülkenin daha çok kalkınması için yazılan çizilenler biliniyor mu? Ülkemiz insanları büyük hedefler için çalışacağı yerde, karmakarışık bir ortamın sıkıntılarıyla boğuşmaktadır? Niçin? Onuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında yazılı olanlar kimsenin umurunda değil midir acaba? Madde 72'de yazılı olanlar ülkenin birliğini teknik olarak da dile getirmektedir. ''72.Enerji ithalatının toplam ithalatımızın yaklaşık dörtte birini oluşturması nedeniyle, önümüzdeki dönemde küresel enerji piyasalarındaki fiyat ve arz gelişmeleri, Türkiye ekonomisini hem büyüme dinamikleri hem de cari açık açısından etkilemeye devam edecektir. Enerjide dışa bağımlılığımızı azaltmaya yönelik alternatif politikalar oluşturulması, büyüme ve cari açık üzerinde olumlu etkiler yaratacaktır. Bu kapsamda, arz tarafında linyit başta olmak üzere yerli kaynakların daha fazla değerlendirilmesi, nükleer enerjinin elektrik üretimi amacıyla kullanılması ve yenilenebilir enerji kaynaklarının enerji üretimindeki payının yükseltilmesi önem taşımaktadır.
Talep tarafında ise, elektrikte pik yükün yataylaştırılması için enerji verimliliği tedbirlerinin artırılması ve komşu ülkelerle elektrik ticaretinin geliştirilmesi öncelikli konulardır. Ayrıca, Ortadoğu ve Hazar bölgesindeki petrol ve doğal gaz kaynaklarının Avrupa'ya taşınmasına yönelik çeşitli projeler, Türkiye'nin hem arz güvenliğini artırmaya hem de jeopolitik imkânlarını avantaja dönüştürmeye katkı sağlayabilecektir.'’
Bu çalışmanın amacı Ortadoğu’da sınırların Türkiye’nin Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgelerini de kapsayacak şekilde yeniden çizilmeye çalışıldığı bir dönemde ülkemizin zenginliklerini kamuoyuna ve karar alıcılara hatırlatmak ve nelerin kaybedileceği konusunda uyarmaktır.
Doğu ve Güney Doğu Anadolu'da bulunan enerji, maden ve su kaynaklarını ayrıntılı olarak açıklamadan önce kısaca bölgenin jeolojik ve tektonik yapısını inceleyelim.
Alp Sıradağları (Alp-Himalaya) kuşağı içinde yer alan Türkiye'nin bugünkü jeolojik yapısı, kuzeyinde bulunan Avrasya (Avrupa-Asya) ile güneyindeki
Arap ve Afrika Levhaları'nın hareketlerine bağlı olarak gelişmiştir (Ş.1). Genel anlamda jeolojik olarak Türkiye Pontidler, Anatolid-Toridler ve Arap Platformu olmak üzere üç kısma ayrılır. Yaklaşık 23-25 milyon yıl önce kuzey-güney yönlü sıkıştırmalar sonrası Anatolidler yükselmiş, bilahare GD Anadolu'da bulunan Neotetis güney kolu kapanmış, bundan sonra Afrika Kıtası Avrasya'ya yaklaşmaya başlamış, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da sıkışma tektoniği sonrası kabuk kalınlaşmış ve yükselmeler meydana gelmiştir. Arap ve Avrasya Levhaları'nın yaklaşık 10-11 milyon önce çarpışmaları sonrası kuzey-güney yönlü sıkışmalar ve Bitlis-Zagros Kenet kuşağına paralel kıvrımlar meydana gelmiş ve bilahare de Türkiye'nin en önemli iki fay zonu KAF ve DAF zonları ortaya çıkmıştır (Ş.2). İşte bu sıkışmalar sonucunda bölge genç Senozoyik yaşlı (40 milyon yıl-günümüz) volkanik kayalar ile kaplanmıştır. Neticede de Anadolu Kıtası Kuzey Anadolu Fayı (KAF) ve Doğu Anadolu Fayı (DAF) boyunca
batıya doğru hareket etmeye başlamıştır. Bu hareket halen devam etmekte ve Karlıova doğusunda kalan Doğu Anadolu kuzey-güney yönünde yılda 0.8
santimetre kısalmakta, KAF ve DAF zonları arasında bulunan Anadolu kıtası yılda 2 santimetre batıya doğru ilerlemektedir. KAF ile Karlıova'da birleşen DAF zonu KD' dan GB' ya doğru Karlıova-Bingöl, Genç Fayı, Bingöl-Palu Yükselimi, Palu Hazar Gölü Çöküntüsü, Hazar-Sincik Fayı, Sincik Çelikhan Gölbaşı Yükselimi, Çelikhan-Erkenek segmenti, Gölbaşı Çöküntü Havzası olarak sekiz ana bölümden meydana gelmiş 580 km. uzunluğunda her an 6-7.5 büyüklüğünde deprem üretmeye müsait bir faydır. Diğer taraftan 1500 km. uzunluğunda ve bazen birkaç yüz metre bazen de 100 km.lik genişliğe sahip olan KAF hareketli bir makaslama zonudur. KAF, Karlıova Çöküntüsü'nün kuzeyinden başlayıp, batıda Bolu'ya ulaştığında ikiye ve Geyve'de de üç ana kola ayrılmaktadır. KAF'ın İznik Gölü'nün güneyinden geçen kolu Biga Yarımadası güneyine inerken diğer kol da Adapazarı üzerinden Gölcük'e gelip Marmara Denizi'ne girmekte ve oradan da Saroz Körfezi'ne kadar ilerlemektedir. Bu zonun üzerinde 6.1-7.9 büyüklüğünde depremler meydana gelmektedir. İşte bu karmaşık jeolojik yapı ve yoğun tektonizma yani sıkışmalar, itilmeler, kıvrımlar, kırıklar ve bindirmeler
bölgedeki ilksel yapıyı tamamen bozmuş ve var olan büyük ölçekte petrol, gaz rezervlerinin bulundukları yerlerden kaçmasına, daha küçük kapanlar içinde sıkışmasına, mevcut maden cevherlerinin de kırılıp, parçalanıp küçük ölçekte rezervlerin oluşmasına sebep olmuştur. Üst üste dizilmiş kiremit yapısı gösteren bu durum güneyimizde sakin ve duraylı bir yapıdadır (Ş.3). Buna rağmen tüm bölgede bugüne yapılan çalışmalar sonrası bazı kaynaklar ortaya çıkarılmıştır.
(Ş-1. Kaynak:iujfk.files.wordpress.com/Türkiye Jeolojisi)
(Ş-2. Kaynak:MTA)
Doğu ve Güneydoğu Anadolu 10 Bölgesi’nin Kaynakları
(Ş-3. Kaynak: www.iufjk.files.wordpress.com)
http://www.mta.gov.tr/v2.0/bolgeler/van/index.php?id=igdir
Bölgenin Petrol ve Doğalgaz İmkanları
(Ş-4. Petrol Ruhsatları Kaynak: PİGM)
PİGM'in bilgilerine göre, ''Ülkemizde bu güne kadar keşfedilmiş ham petrol sahalarının 2004 yılı sonu itibariyle toplam kalan üretilebilir rezervi 40.911.190 tondur ( 2012 itibariyle 43.200.000 ton). Ham petrol rezervlerinin; % 99,55'i Güney Doğu Anadolu bölgesinde, % 0.30'u Marmara Bölgesinde ve % 0.15'i ise Akdeniz Bölgesinde bulunmaktadır. Ham petrol rezervleri; Güney Doğu Anadolu
bölgemizde, Batman, Diyarbakır, Adıyaman ve Mardin illerimizde yoğunlaşmış olup, Marmara bölgesinde Kırklareli ve Akdeniz bölgesinde ise Adana illerimizde küçük rezervler bulunmaktadır. 2004 yılı sonu itibariyle kalan üretilebilir doğal gaz rezervlerimiz 7.403.688.526 m 'tür (2010 itibariyle 6.840.000.000 m ). Doğal gaz rezervlerimizin % 56'sı Güneydoğu Anadolu bölgemizdeki Diyarbakır ve Mardin illerinde, % 44'ü Marmara bölgesindeki Tekirdağ, Kırklareli ve İstanbul il sınırları içinde yer almaktadır. 2004 yılı içinde 2.275.530 metrik ton ham petrol üretimi ve 707.008.763 m3 doğal gaz üretimi yapılmış olup, ham petrolün % 68'i yerli, % 32'si yabancı; doğalgaz üretiminin ise %61'i yerli, %39'u yabancı şirketler tarafından gerçekleştirilmiştir.'' TPAO'nun bilgilerine göre de, ''2012 yılında yurtiçi hampetrol üretimimiz 2.3 milyon ton olmuştur. Bu rakam ülkemiz toplam petrol üretiminin %73'üne karşılık gelmektedir.
Bu üretimin %72'si Batman, %27'si Adıyaman ve %1'i ise Trakya Bölgesinden karşılanmıştır. 2012 yılında, Ortaklığımız doğal gaz sahalarından ise toplam 340 milyon sm³ gaz üretilmiştir. Bu üretimin, %96'sı Trakya, %3'ü Batman ve %1'i Adıyaman Bölgesinden karşılanmıştır.'' Son on yılda hampetrol arzı %12 oranında düşmüş, doğalgaz ise %91 oranında artmıştır. 2012'de hampetrol talebinin %9'u, doğalgaz talebinin de %1.6'sı yerli üretimle karşılanmıştır. Bölgede yapılacak çalışmalarla yer altı kaynaklarının rezervlerinin artması ihtimali yüksektir. Özellikle petrol, doğalgaz, kaya gazı konusunda yabancı şirketlerin bölgede arama yapmaları bunun en önemli göstergesi sayılabilir
(Ş.4-Petrol arama ve işletme ruhsatları haritası). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Üst Kretase ve Üst Miyosen'de iki büyük tektonizma geçirmiştir. GD Anadolu'da petrol Üst Kretase yaşlı Mardin Kireçtaşlarında bulunmakta, daha derindeki Paleozoik yaşlı kayaçlardan da az miktarda üretim yapılmaktadır. Bu kayaçlarda petrolü saklayacak olan hazne kayaçlar tespit edilememiştir. Bu bölgenin petrol, doğalgaz, şeyl gaz ve şeyl oil (şeyl petrol) açısından potansiyelinin ortaya çıkarılması için ciddi çalışmaların uzun yıllardır yapıldığı bilinen bir gerçektir. Bu konuda yapılmış birkaç çalışmayı aktararak bölge üzerinde önemle durulması gerektiğini tekrar dile getirelim. 1949 yılında bölgede çalışmalar yapan N. Egeran'ın bölgede petrol potansiyeli konusundaki düşünceleri aynen şöyledir: “Bu suretle, Raman petrol sahası memleketimizin kat'iyetle tesbit olunmuş bulunan ilk petrol sahası vasfını kazanmıştır. Bu saha, Suudi Arabistan'dan başlayarak Bahreyn, Kuveyt, Irak ve Güney İran petrol sahalarını içine alan
Görülüyor ki, meşhur Orta Doğu petrol yataklarının memleketimizde de devamını hemen bütün özelliklenle bulmak imkânsız değildir.'' PİGM'in
sitesindeki bilgiler petrol aramaları konusuna açıklık getirmektedir. ''Ülkemizdeki petrol üretiminin tamamına yakını Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nden sağlanmaktadır. Bu bölgemiz Alp–Himalaya Dağ Kuşağı'nın hemen güneyinde bulunmakla birlikte onun dışında kalır ve jeolojik olarak Arap Levhası'na dâhildir. Ancak bu bölgemiz dahi, jeolojik olarak, Arap Yarımadası'na bire bir benzemez ve o yüzden bizdeki petrol sahaları çok daha küçüktür. Ülkemizin jeolojik yapısı söz konusu ülkelere göre daha farklı ve karmaşık olup, fazla miktarda kırılmalara uğramıştır. Komşu ülkelerde petrol üretimi yapılan formasyonların önemli bir bölümü veya benzerleri Güneydoğu Anadolu bölgemizde de yer almaktadır. Ancak bu formasyonlar çoğu yerde yeraltında değil yüzeyde yer almaları sebebiyle atmosferik ve meteorik koşullara açık durumda bulunduklarından hidrokarbon depolanması yönünden elverişli değildir. Bu durum petrol potansiyelimizi olumsuz etkilemiş olup, keşfedilen küçük ölçekteki petrol sahaları ise kısa bir üretim safhasını takiben hemen suya dönüşebilmektedir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki yeni ve daha derin rezervlerin arama çalışmaları devam etmektedir.'' Ülkemizde 2012 yılı itibariyle petrol rezervimiz 294.8 milyon varil
(43.200.000 ton) olup yeni rezervler bulunmadığı takdirde günümüz üretim miktarı ile yaklaşık 18 yıllık bir rezerv kalmıştır. Doğalgaz rezervi ise
36.840 milyon m 'tür. Yeni sahalar keşfedilmemesi halinde 10 yıllık bir zaman içinde rezervler tükenecektir. 2013 yılında 2.4 milyon ton petrol ve
555 milyon m3 doğalgaz üretimi yapılmıştır. 19542012 arasında toplam 3190 adet petrol ruhsatı verilmiş, günümüzde yürürlükte olan ruhsat sayısı
380'dir. Bu yıllar arasında 229 arama üretim şirketi ülkede çalışmıştır. Bu şirketlerin 176'sı yabancı 53'ü de yerli şirkettir. Halen 25 yerli, 25 yabancı şirket
faaliyet göstermektedir. 1934-2009 arasında toplam 3.071.141,6 metre arama sondajı yapılmıştır. 2009 yılında yapılan arama sondajı ise 88.907,2 metredir.
Ham petrol sahalarının ortalama üretim derinliği 1500-3000 metre civarında olup, sondaj maliyetleri karada 2500-3000 metre civarındaki sondajlarda 35
milyon dolar, denizlerde 1500-2500 metre civarında olan sondajlarda 5-30 milyon dolar, 2500 metrenin üzerinde ise 200 milyon dolardır. En fazla
üretim yapan kuyu Diyarbakır'daki Batı Kayaköy14 kuyusu olup, günde 695 varil üretim yapılmaktadır. 1961'de Batman'da keşfedilen Batı Raman sahasındaki 268 kuyudan günlük 6908 varil petrol üretilmektedir. Ülkemizde açılan en derin kuyu Burdur Yuva Köy'de açılan 7216 metre derinliğindeki kuyudur. Bu kuyunun maliyeti 50 milyon dolardır. Güneydoğu Anadolu'daki tüm petrollü bölgeler ile doğalgaz ve şeylli hidrokarbonlar Doğu Anadolu'da, Erzurum (Pasinler, Horasan, Tekman), Malatya (Gürün), Muş (Tutak, Malazgirt), Kars (Tuzluca), Erzincan (Çayırlı), Tunceli (Çemişgezek) ve diğer bölgelerde bilimsel çalışmaların ışığında yeni teknolojiler kullanılarak aranmaya devam edilmelidir (Ş-5,6).
(Ş.5. Kaynak: Jeo. Müh. D. S.39,1991)
(Ş.6. Kaynak: valeuraenergy.com)
1901 yılında Sultan Abdülhamid Han'ın emri ile yapılan çalışma sonrası Güneydoğu Anadolu ve güneyinde yani Osmanlı topraklarında büyük bir alanda petrolün var olabileceği ortaya konmuştur.
Bugün için ülkemiz toprakları içinde yer alan Diyarbakır, Mardin, Siirt, Hakkâri, Bismil, Dicle, Bitlis ve Botan Çayları, Cizre, Hazro, Habur ve sınırlarımız dışında Kerkük, Musul, Erbil, Zaho, Süleymaniye, Bağdat, Kerbela, Felluce, Ramadi, Tikrit dâhil olmak üzere 65 noktada petrol olabileceği Alman mühendis Paul Groskoph ve Habip Necip Efendi'nin yaptıkları arazi çalışmaları sonrasında padişaha sunulmuştur (Ş.7)
(Musul ve Irak sınırı Lozan'da bir çözüme kavuşturulamamış, 1924'de Türk ve İngiliz heyetleri İstanbul'da konuyu görüşmek üzere toplanmışlar ve yine bir çözüm bulamamışlar, mesele Milletler Cemiyeti Konseyi'ne götürülmüş ve Milletler Cemiyeti 1925'de Musul'u İngiltere'ye vermiş ve 1926 yılında da Türkiye bu anlaşmayı imzalamak mecburiyetinde kalmıştır. 1936 yılında da Irak Krallığı ile imzalan anlaşma sonrası da bugünkü Türkiye-Irak sınırı çizilmiştir. Lozan'da savunulan Kerkük ve Süleymaniye'yi içine alan Misak-ı Milli sınırları bir İngiliz oyunu ile elimizden alınmış oluyordu).
(Ş.7. Abdülhamid Han'ın Petrol Haritası)
Şu anda bir petrol ve doğalgaz ülkesi olmayan Türkiye büyük bir havzanın başlangıç noktası olarak dikkatleri üzerine çekmektedir. Bir taraftan
yabancı şirketlerin petrol arama istekleri ve petrol kanu-nunda şirketler lehine yapılan değişiklikler, diğer taraftan denizlerde uluslararası aramalara önem verilmesi Kuveyt, Suudi Arabistan, İran ve Irak'tan sonra Güneydoğu Anadolu Bölgesini çok uluslu şirketlerin cazibe merkezi haline getirmiştir.
Ancak unutulmaması gereken bir nokta da Ortadoğu'ya hâkim olmak isteyen güçlerin Türkiye'de petrol ve gaz hiç yokmuş gibi davranıp bizleri oyalamaları ve her zamanki ikiyüzlü politikalarıyla Türkiye'ye istediklerini yaptırmaları ve sonuçta Ortadoğu'ya tamamen hâkim olmalarıdır.
İşte bu sebepledir ki, ülkemizin bütün enerji kaynaklarının tespitinde Türk bilim adamı ve mühendislerinin işlerin doğrudan içinde ve yönetiminde olmaları gerek-mektedir. Ülkemizdeki petrolün %99'u, doğalgazın yaklaşık %4'ü Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nden karşılanmaktadır.
2012 yılı doğalgaz üretimimiz 664 milyon 33 m , (2013 üretimi 555 milyon m ) ortalama günlük üretim de yaklaşık 1.8 milyon m olmuştur. Üretimin tüketimi, karşılama oranı %2'dir. En fazla üretim yapılan doğalgaz sahası Akçakoca sahasıdır (Düzce). Üç kuyudan günde 360 bin m3 üretim yapılmaktadır. Doğalgaz sahalarının ortalama üretim derinliği 225-3300 metredir. Petrol ve doğalgaz meydana geldiği ana kayacı terk ederek, bulunduğu yerden göç ederek farklı kayaçlar içerisine yerleşir. Bu göç sırasında oluşmuş olan petrol ve gazın bir kısmı ana kayacı terk etmeyerek orada kalır. İşte, şeyl gaz (shale gas), şeyl petrol (şhale oil) ana kayayı terk etmeyen ve oluştuğu kayaların gözeneklerinde kalan gaz ve petroldür. GD Anadolu'da Diyarbakır Hazro Bölgesi'ndeki kuyular-da ortalama 2500 metreler civarında içinde şeyl gaz ihtiva eden Dadaş Formasyonu kesilmiştir. Bu şeylli ve Siluriyen-Devoniyen yaşlı formasyon güne yimizdeki hidrokarbonlu Siluriyen-Devoniyen yaşlı kayaçlarla benzerlik göstermektedir. Bölgede çalışmaların ciddi şekilde devam etmesi neticesinde
çok olumlu sonuçlar alınabileceği bilimsel bir gerçektir. GD Anadolu, Doğu Anadolu, Sivas, Tuz Gölü, Batı Karadeniz ve Trakya Havzaları'nda şeyl
gazı rezervleri olduğu bilinmektedir. Türkiye'de şeyl gaz rezervinin bazı bilimsel makalelerde 13 trilyon m3 olduğu, üretilebilir kaya gazı rezervinin de 1.8 trilyon m3 (63.5 trilyon kübik feet) olduğu iddia edilmektedir. EIA/ARI Haziran 2013 raporunda Türkiye'de GD Anadolu'da Siluriyen-Devoniyen yaşlı denizel Dadaş Formasyonu'nda 129,8 Tcf riskli (3679 3 trilyon m ), kazanılabilir 17,1 Tcf (475 milyar m3) şeyl gazı olduğu yazılmaktadır. Ayrıca bölgede 91,3 milyar varil riskli (13 milyar ton) ve kazanılabilir 4,57 milyar varil (700 milyon ton) petrollü şeyl bulunmaktadır (Ş.8).
(Ş.8. Kaynak: EIA)
TÜRKİYE MADEN REZERVLER (Görünür + Muhtemel)
Maden Cinsi Rezerv (Gör+Muh) (Ton) Açıklamalar
Altın 700 Au İçeriği
Alünit 4.000.000 %7.54 K2O
Antimuan 103.306 Sb içeriği
Asfaltit 82.000.000 AİD.2896-5536 Kcal/kg
Asbest 29.646.379 Değişik lif boylarinda, lif yüzdesi %4 ' un üzerinde
Bakır 1.786.000 Metal Cu
Barit 35.001.304 %71-99 BaSO4 içerikli
Bitümlü Şist 1.641.381.000 OrAID.541-1390 Kcal/kg
Bentonit 250.543.000 Sondaj+Döküm+Ağartma
Boksit 87.375.000 %55Al2O3 (25 667 000 ton metal Al)
Bor 3.066.300.000 % 24.4-35B2O3 içeriği
Civa 3.820 Metal Hg
Çinko 2.294.479 Metal Zn
Demir 122.000.000 %55Fe ( 82 458 750 ton metal demir)
Diatomit 44.224.029 İyi kalite
Disten 3.840.000 % 21-52 Al2O3
Dolomit 15.887.160.000 % 15 MgO ve üzeri
Feldspat 239.305.500 Albit ve Ortoklaz
Fosfat 70.500.000 % 19 P2O5
Fluorit 2.538.000 % 40-80 CaF2 İçeriği
Grafit 90.000 % 2-17 Sabit karbon içerikli, zenginleşebilir
Gümüş 6.062 Metal Ag
Kaolen 89.063.770 % 15-37 Al2O3
Kaya Tuzu 5.733.708.017 % 88,5 üzeri NaCl ( 200 000 000 tonu göl rezervi)
Kil (Ser+Ref) 354.362.650 Seramik+Refrakter
Krom 26.000.000 % 20 üzeri Cr2O3
Kurşun 860.387 Pb İçeriği
Kuvars Kumu 1.307.414.250 % 90 Üzerinde SiO2
Kuvarsit 2.270.287.821 % 90 Üzerinde SiO2
Kükürt 626.000 % 32 S içeriği
Linyit 13.300.000.000 AID.868-5000 Kcal/kg
Lületaşı 1.483.000(sandık) İyi, orta kalite karışık
Manganez 3.200.000 % 34.54 Mn (Metal Mn içeriği 1 576 000 )
Mermer 5.161.000.000 m3 Toplam Potansiyel Rezerv
Manyezit 111.368.020 % 41-48 MgO içeriği
Perlit 5.690.027.600 Değişik genleşme oranlarında
Pomza 1.479.556.876 m3 İyi Kalite
Profillit 6.644.000 Seramik+refrakter+ çimento
Sepiolit 13.546.450 % 50 üzeri Sepiolit
Sodyum Sülfat 16.536.000 % 81 NaSO4 (13.040.000 ton göl suyu rezervi)
Stronsiyum 665.082 % 72 Üzeri SrSO4 içerikli
Talk 482.736 İyi kalite
Taşkömürü 1.126.548.000 İyi kalite
Trona 836.317.680 % 56 ve üzeri Trona
Toryum 380.000 % 0.24 ThO2
Uranyum 9.129 % 0.05-0.1 U3O8
Wolfram 36.719 Metal W
(Ş-9 Kaynak: MTA-2013)
Türkiye, genel olarak maden kaynakları bakımından çok zengin bir ülke değildir. Buna rağmen kendine yetecek cevherlerinin yanı sıra krom, bor, demir, mermer, trona, toryum, NTE, manyezit, profillit, feldspat, boksit, perlit, pomza, asfaltit, linyit cevherleri bakımından önemli potansiyele sahip bulunmaktadır (Ş.9). Ne var ki, bu maden yataklarını çok olumlu kullanamadığımız da bilinen bir ger-çektir.. Zira madenler ham olarak satılmakta, tesisler yenilenmemekte, yeni tesisler uzun yıllardır kurul-mamakta ve cevherlere dayalı yarı mamul ve mamul madde tesislerine yatırım yapılmamaktadır.
Uzun yıllardır madencilikteki takip edilen politika; madenlerin yerinden çıkarılması ve de satılarak para kazanılması şeklinde olmuştur. Devletin yatırımlardan tamamen çekilmesi ile de durum değişmemiş ve hatta daha da içinden çıkılamayacak bir duruma gelmiştir. Kısacası günümüzde bu politikalar devam ettiği sürece fabrika yapacak sanayi tesislerinin kurulması mümkün görülmemektedir. Diğer taraftan, maden yatakları yönünden böylesine az
rezervlere sahip olmamızın sebebi ise bulunduğumuz coğrafyanın jeolojik yapısıdır. Doğu ve GD Anadolu Bölgeleri'nde bulunan maden kaynaklarımızı
anlatarak bölgenin potansiyelini açıklamaya çalışalım. Biz bölgedeki işletilen, işletilmeyen bütün maden yataklarının görünür + muhtemel + mümkün(Müm) + jeolojik toplam potansiyel rezervlerini aktaracağız. Rezerv ve rezerv gruplarının tanımları da şöyledir:
Rezerv: Bir maden yatağından ya da havzasında henüz işletilmemiş maden miktarının kısa vadede ekonomik olan ve belirlilik gösteren kısmı. Yani madenin tabii haldeki miktarı.
Görünür rezerv (G): Dört tarafı tespit edilmiş ve hata sınırı ±%10 olarak kabul edilmiş, hazırlık ve işletme projeleri yapılabilen rezervdir. Bu rezerv türünde, madenin yataklanması, jeolojik ve tektonik etkenler, madenin kalitesi ile dağılımı ve rezerv sınırlarının belli olması gerekmektedir.
Muhtemel rezerv (Muh): İki boyutu ile belirlenmiş ve devamlılığı konusunda görünür rezerve göre daha büyük risk taşıyan cevher yatağıdır. Kuyu, yarma, galeri faaliyetlerinin ve sondajların geniş aralıklarla yapılması neticesinde devamlılığı ve sınırları kesin olarak belirlenmemiş rezerv türüdür. Hata sınırı ±%20-40 arasındadır.
Mümkün rezerv (Müm): Boyutları hiçbir şekilde belirlenmemiş, varlığı ancak tahmin edilen jeolojik ve jeofizik çalışmalara dayanılarak hesaplanan rezerv.
Potansiyel rezerv: Varlığı tespit edilmemiş ve teknik, ekonomik sebeplerden dolayı o gün için işletilmesi mümkün olmayan rezerv. Jeolojik rezerv: Varlığı bilinen görünür, muhtemel, mümkün rezervlerin toplam miktarıdır.
DEMİR CEVHERİ : Bölgede işletilen ya da işletilmeyen (ileride işletilebilecek) %19.8-55 Fe, %52-62 Fe 0 , %10 55.38 Fe 0 tenörlü G+Muh.+Müm. Toplam
34
1.047.881.027 ton demir cevheri bulunmaktadır.Türkiye'nin en büyük demir yatakları Sivas-Malataya-Erzincan'da bulunmaktadır.
Hekimhan-Deveci sideritleri ve Hekimhan-Hasançelebi manyetit yatakları ile birlikte Divriği Türkiye'nin uzun yıllar ihtiyacını karşılayacak rezervlere sahiptir. Ancak bazı yataklar emprute ve düşük tenör sebebiyle bugün için işletilememektedir.
MALATYA : (Hekimhan, Kuluncak,Doğanşehir) %38-55 Fe tenörlü 55.715.000 ton G+Muh. rezerv, %10-15 Fe O tenörlü 42.350.000 ton G+muh rezerv ve Hasançelebi'de teknolojik sebeplerden ötürü işletilmeyen %15.04 Fe tenörlü (%30 Si0 , %72 Ti, %0,06 P tenörlü) 865.000.000 ton rezerv bulunmaktadır.
ELAZIĞ : (Aşvan, Baskil) %31.88-%54.49 Fe tenörlü 314.318 ton G rezerv
ERZİNCAN : (Ilıç-Çaltı) %52-%63 Fe 0 tenörlü 533.500 ton G+Muh. rezerv. Kemaliye-Bizmişen'de %53 Fe 0 tenörlü 23.769.209 ton demir cevheri örtü 23 sebebiyle işletilememektedir.
BİNGÖL : (Genç-Avnik, Koşal, Gonaç Tepe, Haylan Dere) %53,1 Fe, %0,95-%011 apatit tenörlü 44.500.000 ton apatitli manyetit, %59,42 Fe tenörlü
12.6 milyon ton demir cevheri, %46,68-%51.64 Fe, %1.8-%1.99 apatit tenörlü 2.000.000 ton G+Muh+Müm rezerv. Buradaki problem cevher içinde %0.012-%2.26 P 0 ve %0.46-%2.09 Ti0 25 2 bulunmasıdır.
VAN : (Bahçesaray-Çaldıran) %24 Fe tenörlü 363.000 ton G+Muh, %19.8 Fe tenörlü 106.000 ton G+Muh, %44.5 Fe tenörlü 630.000 ton G+Muh. rezerv.
BAKIR-KURŞUN-ÇİNKO : Bölge, toplam 92.789.587 ton G+Muh+Müm bakır, kurşun, çinko rezervine sahiptir.
MALATYA : (Yeşilyurt) %6 Pb tenörlü, %19.8 Zn tenörlü 10.000 ton G+Muh+Müm rezerv.
ELAZIĞ : (Keban, Ergani, Baskil, Sivrice) %4.51 Pb, %5.28 Zn tenörlü (100 gr/t Ag) G+Muh+Müm.
1.135.300 ton, %1.39 Cu tenörlü G (%20.20 pirit, %12.54 S) 3.500.684 ton rezerv (202.828 metal bakır, yatak terk edilmiştir.), %2 Cu tenörlü G+Muh
5.000.000 ton, %0.092 Cu tenörlü 4.500.000 ton G+Muh (%0.014 Mo, %0.054 W), %0.026 Cu tenörlü G+Muh 4.228.303 ton, %1.34-%3 Cu tenörlü 781.000 ton rezerv.
ERZURUM : (İspir) %0.31 Cu tenörlü (%0.022 Mo) 73.600.000 ton Müm. rezerv.
BİNGÖL : (Genç) %45 Pb-Zn tenörlü 21.600 ton G+Muh. rezerv.
BİTLİS : (Narlıdere) %12.7 Pb, %34.4 Zn, (%0.13 Cd) tenörlü 14.000 ton Muh+ Müm. rezerv.
KROM : Sadece Elazığ İli dahilindeki, krom yatakları Türkiye krom rezervinin yaklaşık %45'idir. Bölgenin toplam krom rezervi 11.502.060 G+Muh+Müm tondur.
MALATYA : (Hekimhan) %42 Cr O 169.760 ton G+Muh+m+Müm. rezerv.
ELAZIĞ : (Guleman, Kapin, Kef, Aypınar) %35 Cr O tenörlü ve üzeri 500.000 ton G+Muh rezerv, %15-%35 tenörlü 7.000.000 ton G+ Muh+Müm. rezerv.
ERZİNCAN : (Refahiye, Ilıç, Çayırlı, Tercan) %1054 Cr O tenörlü 4.000.000 ton G+Muh+Müm rezerv.
ERZURUM : (Aşkale) %20-%52 Cr O tenörlü 300.000 ton G+Muh rezerv.
TUNCELİ : (Pülümür) %42-%54 Cr O tenörlü 32.300 ton G+Muh+Müm rezerv.
ALTIN : Bölgede şimdilik bulunan rezerv yaklaşık 71.651.000 ton ve 9.000.000 m G+Muh rezerv vardır. (100-120 ton + 100 ton altın)
AĞRI : (Diyadin-Mollakara) 100 ton civarında altın olduğu tahmin edilmektedir.
ELAZIĞ : (Keban) 1.2 gr/t Au tenörlü (142,9 gr/Ag) 51.300 ton G+Muh rezerv
ERZİNCAN : (Ilıç-Çöpler) 1.7 gr/t Au tenörlü 71.600.000 ton rezerv (yaklaşık 100-120 ton altın)
KARS : (Kağızman-Darphane, Zaraphane) 0.1 gr/m Au tenörlü 9.000.000 m rezerv. FOSFAT : Yüksek demirli toplam 116.037.596 ton G+Muh rezerv bulunmaktadır.
BİNGÖL : (Avnik) %0.67-%12.96 P O 2 5 tenörlü (%16-%59.42 Fe O ) 109.197.696 G+Muh rezerv.
BİTLİS : (Ünaldı) %8.5-%4.40 P O tenörlü (%15 Fe O ) 6.899.900 ton rezerv. Cevher işletilmemektedir.
MERMER : İki ilimizdeki mermer rezervi 45.031.800 tondur.
ELAZIĞ : (Alacakaya-Altınoluk, Elazığ Vişnesi) 40.500.000 ton. (15.000.000 m ) Ofiyolitik melanjın içinde tektonik breş şeklinde bulunur. İç dış kaplama ve dekorasyonda kullanılır.
ERZURUM : (Karayazı) 4.531.800 ton.
MANYEZİT : Bölgenin toplam manyezit rezervi G+Muh+Müm. 6.152. 829 tondur.
ERZİNCAN : (Çayırlı, Refahiye) %45-%46 MgO tenörlü 4.875.729 G+Muh, %44.83 MgO tenörlü 421.850 ton G+Muh+Müm rezerv.
ERZURUM : (Aşkale) %45-%46 MgO tenörlü 390.250 ton G+Muh rezerv.
KARS : (Kağızman) %45 MgO tenörlü 465.000 ton Müm rezerv. MANGANEZ : 139.950 ton G+Muh. mangan rezervi.
ERZİNCAN (Çayırlı, Ilıç) %52 Mn tenörlü 100.000 ton G+Muh, %38.3-%43.9 Mn tenörlü 8.950 ton G+Muh rezerv.
ERZURUM : (Oltu) %51 .6 Mn tenörlü 31.000 ton Muh rezerv.
PROFİLLİT : Dünyanın önemli yatakları arasında bulunmaktadır. Seramik, refrakter ürünlerin yapımında, boya, lastik ve kozmetik ürünlerinde dolgu maddesi olarak kullanılmaktadır. Rezerv 10.672.992 tondur. Diğer taraftan yapılan yeni çalışmalar neticesinde de toplam rezervin 20.221. 700 ton olduğu belirlenmiştir.
MALATYA : (Pütürge) %13-%33 Al O tenörlü5.988.992 ton G, 6.500.000 ton Muh ve %13-%19 Al O tenörlü G+Muh 184.000 ton rezerv.
VERMİKÜLİT : Fe, K, Na, sulu Mg, Al, Fe silikat mineralidir. Toplam rezerv G+Muh +Müm 2.391.342 ton.
MALATYA : (Darende-Kuluncak) % 0.35 vermikülit 2.175.192 ton G+Muh, 216.150 ton Müm. rezerv.
DİSTEN: Al SiO . Isıya dayanıklı olduğu için refrakter sanayinde kullanılmaktadır. Toplam rezerv 2.971.945 ton.
BİNGÖL : (Genç) %5-%25 disten, %26 Al O tenörlü 140.000 ton Muh rezerv.
BİTLİS : (Hürmüz, Orsak, Bayramalan, Arzivik) %25-%41, %40 Al O tenörlü 2.831.345 ton G+Muh. rezerv.
ASBEST (Amyant) : Mg Si O (OH) . Toplam rezerv 820.090 ton.
BİTLİS : (Destuni, Eğri) %1-%15 asbest 517.660 ton G rezerv
ERZİNCAN : (Ilıç) %1- %80 asbest 53.300 ton G, 5.300 ton Muh, 213.830 ton Müm. rezerv.
AĞRI : (Abuzeyit, Cuma Çay) 30.000 ton Muh rezerv.
BARİT : Yoğunluğunun yüksek, basınca ve ısıya karşı stabil, aşıdırıcılığının düşük olmasından dolayı sondaj sektöründe kullanılmaktadır.
Toplam rezerv 3.235.000 tondur.
MUŞ : (Merkez Bilir, Kasar, Kızılkilise Köyleri) %94 BaSO 4 tenörlü 3.235.000 G+Muh+Müm. rezerv.
DİYATOMİT : SiO2 H O (Kizelgur) 2
(Mg,Fe,Ca,Na,K,Al oksit) Dolgu malzemesi, absoben, aşındırıcı, gübrelerde taşıyıcı ve topraklanmayı önleyici olarak hafif yapı
malzemesi ve izolasyonda kullanılır. Rezerv 114.500.000 tondur.
ERZURUM : (Tortum) orta iyi kalite 114.500.000 ton Muh+Müm. rezerv.
PERLİT : İnşaat, tarım ve sanayi sektörlerinde, ısı yalıtımında, seramik ve cam sanayinde, ısı yalıtımında, ilaç ve kimya, gıda ve demir çelik sanayinde kullanılır. Bölgedeki toplam rezerv 4.860.432.147 ton G+Muh+Müm+Jeo rezervdir.
ERZİNCAN : (Molla Tepe) İyi kalite 71.500.000 ton Muh rezerv.
ERZURUM : (Pasinler) Orta-iyi kalite 116.552.147 ton G+
..
