RUSYA'NIN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİNDE KÜRT AŞİRETLERİ ÜZERİNDEKİ FAALİYETLERİ BÖLÜM 2
Doç. Dr. israfil KURTCEPHE,Dr. Suat AKGÜL,Osmanlı-Rus Harbi,Kürt aşiretleriyle temas kuran Ruslar,Kürt Politikası,Kırım Harbi,Dersim aşiretleri,
Şeyh Ubeydullah İsyanı,
Ruslar kendi hesaplarına çalışan Abdüsselam'ın yakalanması karşısında büyük bir infiale kapıldılar. Kendi taraflarına çekemedikleri Kardar aşiretini büyük bir katliama tabi tuttular. Aşiretin erkeklerini süngülerle katlederken kadınlarının ırz ve namuslarını kirlettiler.
Bu vahşiyane hareket ile diğer bazı aşiretler korkularından Ruslar'ın tarafına meylettiler. Ruslar Kardar aşiretine yaptığı mezalimi Henareliler, Beyzadeler, Herbeyiler aşiretlerine de yaptılar.
Merkevar, Terkevar nahiyelerini ve Beradost ve Somay nahiyeleri köylerinden bir çoğunu talan edip yaktılar. Buralardaki müslüman halkı katletmeye başlamalan üzerine birçok aşiret efradı 21 Ekim 1914'de Türk sınırlarından içerilere doğru kaçmaya başladılar.
Öbür taraftan Nasturi çeteleri bizzat Ruslar'la beraber Rumiye'deki Türk konsolosluğuna saldırıp kavaslarını katlettiler. Balad'ın sünni halkından başlıca müslim tüccarlan konsolosluk civarında kurdukları darağaçlanna asarak öldürdüler.
Ruslar, İran'ın içindeki bu faaliyetlerini emrindeki çetelerle birlikte Türk sınırları içine yaymağa koyuldu. Eylül ayı sonlarında Selmas'dan Başkale'ye, Hoy'dan Kator'a oradan da Seray'a giden yollarda askeri tahkimat yaptılar. Bu bölgelerdeki Osmanlı Ermenileri'nin hemen tamamı Rusya'ya meyletmişlerdi. Bunlar Iğdır, Kağızman, Sarıkamış gibi yerlerde Ruslar tarafından silahlandırılıp askeri
eğitime tabi tutuldular. Bu şekilde silahlandınıan Ermeniler'in sayısı yüzbini aştı.
Van ve Bitlis havalisinden Selmas bölgesine giden Ermeniler ile Rusya'dan gelen komitelerin birleşmesinden oluşan mühim bir çete grubu Ruslar tarafından hergün bir Türk birliğine taarruz ettiriliyordu 17
Böylece Ruslar bir kısım Kürt aşiretleri ve Nasturilerden sonra Ermeniler'i de Türkler aleyhinde açıktan açığa yönlendirmeye başlamışlardı. Ruslar'ın Kürtler, Ermeniler ve Asuriler üzerinde oynamak istediği oyun Osmanlı Devleti tarafından da tespit edilmişti. Bu konuda birçok belge, telgraf ve rapor Osmanlı Devleti'nin eline geçmişti. Bunlardan birkaçı oldukça dikkat çekicidir.
Rusya Hariciye Nezareti Siyasi Birinci Şubesi tarafından 26 Ağustos 1914 tarihinde Savuçbulak Rus konsolosluğu na gönderilen 2503 numaralı ve gizli işaretli telgraf şu şekildedir:
"Kendi milletdaşlarından mürekkeb çeteler teşkiline dair gerek muhtelif rüesa-i Ekrad ile Ermeni rüesası taraflarından gerek Ekrad ile Süryaniler'den mürekkeb teşkilat icrasını deruhte eden zabitanımız taraflarından şu son zamanlarda bazı teklifat vulcu buldu. Bütün bu teklifler kendilerine bir miktar esleha tedarik ve itası hususunda tarafımızdan muvafakat mütealliktir. Anasır-ı merkumenin sadakatleri gayr-i kabil-i itiraz olmağla beraber tevzi edilecek eslehadan bir kısmının tahsis olunan tarafından tevcih olunarnaması dahi cay-i havf ve endişe olduğundan şimdilik bunlar tarafından arz olunan hidematdan istifade hususunda isticah etmek lüzumsuz olacağı mütaalasındayım. Aynı zamanda işbu tedkikin harekat-ı askeriyeye iktidar olunacağı vakit faideli olabileceği itikadındayım. Şu taktirde zikredilen teşkilatın mevk-i tatbik ve icraya vaz'ı temin-i muvafıkıyyetimize pek ziyade yardım edebilir. Bununla beraber zikredilen teklifatı dermeyaQ eden ve tercihan hidmet-i devlette bulunan kesan meyanında asakirlerin muhafazasında olarak silah ve depoları inşaası hususu kendilerine tevdi ve ihale olunacak olanların şimdiden tayini bence arzu olunur inevaddan dır.
Türklere hasım olan ve tarafımızdan haklarında ibraz-ı teveccühattan geri durulmaması icab edefi anasırın amal ve ternayülatı tahrik edilmek lüzum ve faidesi hakkındaki fikir ve mütalaama zat-ı alilerince iştirak edildiği takdirde kararlaştırılan pıan mucibince tevzi edilecek olan derece-i selasedeki tüfenklerden 25.000 adet tüfeng ile 12.000.000 fişeğin emre hazır bulundurulması zımmında
Harbiye Nazırıyla münasebette bulunabilmekliğim için taraf-ı sena"- veraneme bu babda ita-yı malOmat edilmesini rica ederim.
Bu vahşiyane hareket ile diğer bazı aşiretler korkularından Ruslar'ın tarafına meylettiler. Ruslar Kardar aşiretine yaptığı mezalimi Henareliler, Beyzadeler, Herbeyiler aşiretlerine de yaptılar.
Merkevar, Terkevar nahiyelerini ve Beradost ve Somay nahiyeleri köylerinden bir çoğunu talan edip yaktılar. Buralardaki müslüman halkı katletmeye başlamalan üzerine birçok aşiret efradı 21 Ekim 1914'de Türk sınırlarından içerilere doğru kaçmaya başladılar.
Öbür taraftan Nasturi çeteleri bizzat Ruslar'la beraber Rumiye'deki Türk konsolosluğuna saldırıp kavaslarını katlettiler. Balad'ın sünni halkından başlıca müslim tüccarlan konsolosluk civarında kurdukları darağaçlanna asarak öldürdüler.
Ruslar, İran'ın içindeki bu faaliyetlerini emrindeki çetelerle birlikte Türk sınırları içine yaymağa koyuldu. Eylül ayı sonlarında Selmas'dan Başkale'ye, Hoy'dan Kator'a oradan da Seray'a giden yollarda askeri tahkimat yaptılar. Bu bölgelerdeki Osmanlı Ermenileri'nin hemen tamamı Rusya'ya meyletmişlerdi. Bunlar Iğdır, Kağızman, Sarıkamış gibi yerlerde Ruslar tarafından silahlandırılıp askeri
eğitime tabi tutuldular. Bu şekilde silahlandınıan Ermeniler'in sayısı yüzbini aştı.
Van ve Bitlis havalisinden Selmas bölgesine giden Ermeniler ile Rusya'dan gelen komitelerin birleşmesinden oluşan mühim bir çete grubu Ruslar tarafından hergün bir Türk birliğine taarruz ettiriliyordu 17
Böylece Ruslar bir kısım Kürt aşiretleri ve Nasturilerden sonra Ermeniler'i de Türkler aleyhinde açıktan açığa yönlendirmeye başlamışlardı. Ruslar'ın Kürtler, Ermeniler ve Asuriler üzerinde oynamak istediği oyun Osmanlı Devleti tarafından da tespit edilmişti. Bu konuda birçok belge, telgraf ve rapor Osmanlı Devleti'nin eline geçmişti. Bunlardan birkaçı oldukça dikkat çekicidir.
Rusya Hariciye Nezareti Siyasi Birinci Şubesi tarafından 26 Ağustos 1914 tarihinde Savuçbulak Rus konsolosluğu na gönderilen 2503 numaralı ve gizli işaretli telgraf şu şekildedir:
"Kendi milletdaşlarından mürekkeb çeteler teşkiline dair gerek muhtelif rüesa-i Ekrad ile Ermeni rüesası taraflarından gerek Ekrad ile Süryaniler'den mürekkeb teşkilat icrasını deruhte eden zabitanımız taraflarından şu son zamanlarda bazı teklifat vulcu buldu. Bütün bu teklifler kendilerine bir miktar esleha tedarik ve itası hususunda tarafımızdan muvafakat mütealliktir. Anasır-ı merkumenin sadakatleri gayr-i kabil-i itiraz olmağla beraber tevzi edilecek eslehadan bir kısmının tahsis olunan tarafından tevcih olunarnaması dahi cay-i havf ve endişe olduğundan şimdilik bunlar tarafından arz olunan hidematdan istifade hususunda isticah etmek lüzumsuz olacağı mütaalasındayım. Aynı zamanda işbu tedkikin harekat-ı askeriyeye iktidar olunacağı vakit faideli olabileceği itikadındayım. Şu taktirde zikredilen teşkilatın mevk-i tatbik ve icraya vaz'ı temin-i muvafıkıyyetimize pek ziyade yardım edebilir. Bununla beraber zikredilen teklifatı dermeyaQ eden ve tercihan hidmet-i devlette bulunan kesan meyanında asakirlerin muhafazasında olarak silah ve depoları inşaası hususu kendilerine tevdi ve ihale olunacak olanların şimdiden tayini bence arzu olunur inevaddan dır.
Türklere hasım olan ve tarafımızdan haklarında ibraz-ı teveccühattan geri durulmaması icab edefi anasırın amal ve ternayülatı tahrik edilmek lüzum ve faidesi hakkındaki fikir ve mütalaama zat-ı alilerince iştirak edildiği takdirde kararlaştırılan pıan mucibince tevzi edilecek olan derece-i selasedeki tüfenklerden 25.000 adet tüfeng ile 12.000.000 fişeğin emre hazır bulundurulması zımmında
Harbiye Nazırıyla münasebette bulunabilmekliğim için taraf-ı sena"- veraneme bu babda ita-yı malOmat edilmesini rica ederim.
Kafkasya Valisi" Rusya Hariciye Nezareti'nin Kafkasya Valisi'nin 445 numaralı bu telgrafına cevaben 279 numaralı şu telgraf çekilmiştir.
26 Ağustos 1914 tarihli 2504 numaralı telgraf şöyledir:
"Ermeniler ile Kürd ve Süryaniler'in tesalihi zamaninın henüz hulul etmemiş olduğuna dair olan fikir ve mütalaanıza tamamen iştirak edersem de ind-el-iktiza kendilerine anasır-ı merkOmeden çeteler teşkili ve bu çetelerin kumandası hususu tevdi olunabilecek müessesemat-ı kesanı şimdiden yapılması ve bir de gerek Kafkas-Yolcave gerek İran'daki müfrezelerince lüzum olan eslehanın evvelee tedarik ve ihzan pek ziyade mucib-i menfaa~ olacağı mütaalasındayım.
26 Ağustos 1914 tarihli 2504 numaralı telgraf şöyledir:
"Ermeniler ile Kürd ve Süryaniler'in tesalihi zamaninın henüz hulul etmemiş olduğuna dair olan fikir ve mütalaanıza tamamen iştirak edersem de ind-el-iktiza kendilerine anasır-ı merkOmeden çeteler teşkili ve bu çetelerin kumandası hususu tevdi olunabilecek müessesemat-ı kesanı şimdiden yapılması ve bir de gerek Kafkas-Yolcave gerek İran'daki müfrezelerince lüzum olan eslehanın evvelee tedarik ve ihzan pek ziyade mucib-i menfaa~ olacağı mütaalasındayım.
İran arazisinde bulundukları zikrolunan eşhasa gelince bunların kemal-i dikkat ve itina ile intihablarının zat-ı alileriyle nezarete fikir ve mütalaalarını beyan edebilecek olan General "Vevero- Panof' ve Miralay "Anderyevelski" ile müttefikan konsoloslara ihalesi iktiza edeceği fikrindeyim.
İşbu telgrafnamenin keşidesiyle beraber aynı zamanda konsoloslara talimat-ı mukteziyeyi de ita ediyorum. Tahran, Tebriz, Hoy, Rumiye'ye dahi iş'ar-ı keyfiyet edildi" 18.
Rus Dışişleri Bakanlığı Birinci Şubesinden 8 Eylül 1914 tarihiyle Savuçbulak'daki Rusya konsolosluğuna gönderilen 2801 numaralı gizli işaretli telgraf da şu şekildedir:
İşbu telgrafnamenin keşidesiyle beraber aynı zamanda konsoloslara talimat-ı mukteziyeyi de ita ediyorum. Tahran, Tebriz, Hoy, Rumiye'ye dahi iş'ar-ı keyfiyet edildi" 18.
Rus Dışişleri Bakanlığı Birinci Şubesinden 8 Eylül 1914 tarihiyle Savuçbulak'daki Rusya konsolosluğuna gönderilen 2801 numaralı gizli işaretli telgraf da şu şekildedir:
"Heyete telgraf çekiyorum gayet mahremanedir:
Kafkasya Valisinin inzimamı muvaffakatiyle Ermeniler'in isyanını tehiyye etmek ve sadık Kürdler'le Süryaniler'den mürekkeb çeteler teşkil eylemek için şimdiden tedabir ittihazı derece-i vücubda görülmüştür. Konsoloshane ile "Veveropanof'un teftiş ve nezareti tahtında olarak Hoy ile Dilman'daki küçük çeteler teşkili mutasavver olup "Veveropanof'a bunların herbiri için 2.000 adet tüfenk gönderildi.
Dilman'a anasır-ı ecnebiye dahi celb edilebilir. Bunların iaşesi için ufak bir tahsisat ita kılınacaktır. Makudo nezdinde Abdürrezzak dahi olduğu halde delege örfi lisanı nazar-ı dikkatini münhasıren.,
Dilman'a anasır-ı ecnebiye dahi celb edilebilir. Bunların iaşesi için ufak bir tahsisat ita kılınacaktır. Makudo nezdinde Abdürrezzak dahi olduğu halde delege örfi lisanı nazar-ı dikkatini münhasıren.,
Türklere hasım olan Kürtlere tevcih edecek ve fakat onlara silahıarimızı tevdi etmeyip yalnız kendilerine icraat-ı nakdiye ve hediye ita edilecektir. Rumiye'de çetelerin teşkili ile Kürdlerin celbi hususu "Vedoneski" ile "Dedanderyeveski"ye tevdi kılınmıştır.
Bunun için onlara 2.000 adet "Berdanka" ile ianat-ı nakdiye gönderilecektir.
Tarafımızdan bir karar ittihaz edilmezden evvel çeteler icra-yı faaliyet etmemelidir. Her gône tedarikatın İran idare-i hükümetinin iştiraki olmaksızın gayet hafi surette icra edilmesi lazımdır ki, Türkiye ile münasebat-ı mesalemet-i perveranenin idamesi ihtimalatı her gün azalmaktadır" 19.
Görüldüğü gibi Ruslar yaklaşmakta olan dünya savaşı öncesinde Osmanlı Devleti'nin doğu ve güney bölgelerini kendi hakimiyeti altına alabilmek maksadıyla çeşitli tertipler içine girmiştir. Bunun için bir kısım Kürt ileri gelenlerini destekleyerek komiteler cemiyetler kurdurmuştur. Bir taraftan da Ermeniler ve Asuriler'e verdiği destekle Osmanlı Devletini parçalamaya yönelmiştir.
Bunun için onlara 2.000 adet "Berdanka" ile ianat-ı nakdiye gönderilecektir.
Tarafımızdan bir karar ittihaz edilmezden evvel çeteler icra-yı faaliyet etmemelidir. Her gône tedarikatın İran idare-i hükümetinin iştiraki olmaksızın gayet hafi surette icra edilmesi lazımdır ki, Türkiye ile münasebat-ı mesalemet-i perveranenin idamesi ihtimalatı her gün azalmaktadır" 19.
Görüldüğü gibi Ruslar yaklaşmakta olan dünya savaşı öncesinde Osmanlı Devleti'nin doğu ve güney bölgelerini kendi hakimiyeti altına alabilmek maksadıyla çeşitli tertipler içine girmiştir. Bunun için bir kısım Kürt ileri gelenlerini destekleyerek komiteler cemiyetler kurdurmuştur. Bir taraftan da Ermeniler ve Asuriler'e verdiği destekle Osmanlı Devletini parçalamaya yönelmiştir.
DİPNOTLAR;
1. Wiladimir Minorsky, "Kürtler" İslam Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul 1967, s. 1106.
2. Abdulha1fik çay, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara 1993, s. 462 ve Rohat, Kürdoloji Biliminin 200 Yıllık Geçmişi 1787-1987, İstanbul 1991 s.95-103.
3. Suat Akgül, Yakın Tarihimizde Dersim İsyanlan ve Gerçekler, İstanbul 1992, s. 108-109.
4. A. çay, a.g.e., s. 464.
5. Harp Akademileri Komutanlığı, 8. Kolordu Bölgesindeki İsyanlar, İstanbul 1972, s.29.
6. Mehmet Kenar, Büyük Harpte İran Cephesi, C. I, Ankara, 1928, s. 28.
7. ATASE Arş, KI: 1488, Ds. 32, Ph: 3/14.
8. ATASE Arş, KI: 1488, Ds: 32, Ph: 3/1.
9. ATASE Arş, KI: 1488, Ds: 32, Fh: 3/15.
10. M.S. Lazarev, Kurdskiy Vopros 1891-1917, Moskova 1972, s. 209-210.
11. Kemal Mazhar Ahmed, Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Kürdistan, Ankara 1992, s. 30.
12. ATASE Arş, KI: 1488, Ds: 32, Ph: 3n.
13. M.S. Lazarev, a.g.e., s. 211. ..
14. Mustafa Baleloğlu, "Birinci Dünya Savaşı Oncesinde Bir Rus Komplosu; Şeyh Selim Ayaklanması", Türk Kültürü, Sayı: 350 (Haziran 1992), s. 363.
15. ATASE Arş, KI: 1488, Ds: 32, Ph: 3/.1-2.
16. Abdüsselfun, 1914 Yılında Musul'da Idam Edildi.
17. ATASE, Arş, KI: 1488, Ds: 32, Fh: 3/2.
18. ATASE Arş, KI: 1488, Ds: 32, Ph: 3/4-3/5.
19. ATASE Arş, KI: 1488, Ds: 32, Ph: 3/5.
***
