FÂTİH SULTAN MEHMED TARAFINDAN İSTANBULUN YENİDEN İNŞASI BÖLÜM 1
Tercümelerim-1
Prof. Dr. Fahri UNAN
FÂTİH SULTAN MEHMED TARAFINDAN İSTANBUL’UN YENİDEN İNŞÂSI*
Halil İNALCIK**
* Bu yazı, daha önce şurada yayımlanmıştır: Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3 (Samsun, Aralık 1988), 215-225 [Yazı, yazarın,
“The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed The Conqueror” (Cultura Turcica, Vol. IV, 1967, No. 1-2) adlı çalışmasının çevirisidir].
** Emekli Tarih Öğretim Üyesi
“İstanbul’ı Sultan Muhammed Han yapdı.” (NEŞRÎ)
Fetihten önce İstanbul ancak ölü bir şehirdi. Fâtih Mehmed onu, tekrar siyâsî ve iktisâdî bir imparatorluk merkezi yapmak için büyük bir enerjiyle çalıştı;
bunun netîcesinde, şehrin yeniden inşâsında olduğu kadar hızla iskân edilmesinde de hayli mesâfe kat’etti.
Çok sayıda kaynaktan elde ettiği güçlü delillere dayanan A. M. Schneider[1], İstanbul’un, 1204’te Latinler tarafından işgâlinden sonra nasıl uzun bir gerileme
dönemine girdiğini, işgal süresince nasıl bir köy durumuna geldiğini, bağların ve tarlaların şehir surları içindeki geniş bir sâhaya nasıl yayıldığını gösterir.
Osmanlılar tarafından zaptından önce şehrin nüfûsu, âzamî 50.000 olarak tahmin edilmekteydi. 1454’te Patrik yapılan Scholarios, İstanbul’u o zaman “ Büyük bir kısmı boş, yoksullukla perişan olmuş harâbe bir şehir” olarak tasvir eder.
1453’te Fâtih Mehmed, müstakbel başkentinin, ellerine harabe bir şehir olarak düşmesini istemediğinden, nihâî umûmî taarruzu yapmaya karar verdiğinde
İmparatora, şehri yağmadan korumak için teslim etmesi gerektiğini teklif ve buna karşılık kendisine Mora despotluğunu vaat eden bir elçi göndermişti.
Fethin ardından, İmparatordan sonra en nüfuzlu adam olan Lukas Notaras’ı huzûruna çağırmış ve öfkeli bir şekilde, şehri teslim etmesi için niçin İmparatoru
iknâ etmediğini sormuş; bu yapılmış olsaydı şehir, pek çok zarardan, tahripten ve bir o kadar can telef olmaktan kurtulmuş olacaktı demişti[2].
Notaras ise şehri teslim etmeye niyetlenmiş olduklarını, ancak müdâfaaya iştirak eden Latinlerin böyle bir teşebbüse şiddetle karşı çıktıklarını belirterek,
ne İmparatorun ne de kendisinin bunu yapacak güce sâhip oldukları karşılığını vermişti[3]. Nihâyet Fâtih, umûmî taarruz ve yağma husûsunda verdiği karârı
orduya îlan etmişti. İslâm hukûkuna göre, bu kaçınılmazdı. Bu hukuk, teslim tekliflerini reddeden ve mukavemete kalkışan düşmanın esir alınması
gerektiğini ve mallarının, Müslüman muhâriplerin helâl kazancı sayılmasını âmirdi. Fâtih, yağmaya müsaade ederken hiç bir yapının tahrip edilmemesini
kat’î sûrette şart koşmuştu. Üç günlük yağmanın sona erişinden hemen sonra büyük bir enerjiyle şehrin muhâfaza ve restorasyon meselesine başladı.
Fâtih’in sarayında yaşamış olan çağdaş târihçi Kritovoulos, onun fetihten sonra “ilk iş olarak, şehri sâdece eski hâline getirmek için değil, fakat mümkün
olduğunca daha mükemmel bir şekilde îmar ve iskân etmek için plân yaptığını” bize bildirmektedir.
Fetih öncesi, nüfûsun bir kısmı şehri terk etmiş ve kaçmış, geri kalanlar da ordu tarafından esir alınmıştı; kalenin kuvvet kullanılarak zaptedilmiş olması,
“şehri boş ve tenhâ bir hâle getirmişti”. Fâtih, çok sayıda Rum’un, sâhiplerine fidyelerini ödemeleri şartıyla serbest bırakıldıklarını irâde etti[4].
Fidye parasını kazanmalarına imkân sağlamak için, tanzim etmiş olduğu geniş inşaatlarda çalışmalarına müsaade etti. Fakirlere para dağıtmayı,
halkın gönlünün kazanılmasının bir yolu olarak gördüğü için sık sık şehri gezmeye çıktı[5]. Kezâ, şehirden kaçınış olanların verilen mühlet içinde geri
dönmeleri hâlinde, evlerinin barklarının kendileri için tâmir edileceğini bildirdi; hattâ nüfûsu İstanbul’a celbetmek arzûsu ile, İtalyanlara muhâlif olarak
tanınan Megadux Lukas Notaras’a bir vazîfe vermek düşüncesiyle teşebbüse geçti. Bununla berâber “bâzı kişiler” böyle bir teşebbüsün yaratacağı tehlikeler
üzerinde ısrar ederek, Sultan’ı bu düşüncesinden vazgeçirmeye muvaffak oldular[6]. 16 Ağustos 1453 târihli bir mektûba göre, Fâtih, Silivri ve Galata halkını İstanbul’a naklederek burada yerleştirmişti[7].
Bütün hükümdarlığı süresince Fâtih’in yegâne zihnî meşgûliyeti, İstanbul’u, imparatorluğunun hakîkî bir devlet merkezi yapmak olmuştu.
Haziran 1453’te İstanbul’dan ayrılmadan önce Fâtih, Süleyman Bey’i İstanbul’un ilk sübaşısı ve Hızır Bey’i[8] ilk kadısı olarak tâyin etti; şehrin yeniden
düzenlenmesini ve baş vazîfeleri olarak surların restorasyonunu bunlara tevdî etti. Kezâ, Yedikule sitesi üzerine müstahkem kale yapılmasını emretti[9].
Aynı zamanda şehrin merkezinde (şimdiki Üniversite arsasında) kendisi için bir saray inşâ edilmesini buyurdu. Müteâkıben, vezirlere, beylere ve kapıkulu
erkânına bundan sonra “pây-i tahtım İstanbul’dur” diye bildirdi[10].
Onu, şehrin yeniden îmar ve iskânı için derhal Anadolu’dan ve Rumeli’den insan nakli usulleriyle meşgul görüyoruz, Dukas’a göre[11], ilk defa 5.000 âile
gönderilmesini istemişti. Iorga tarafından yayımlanan bir mektup[12], bize onun, Anadolu’dan 4.000 ve Rumeli’nden yine 4.000 âilenin sürülmesini
emrettiğini göstermektedir. Bunlar Hristiyan, Müslüman ve Yahûdîler olmalıdır, Fâtih, boş evlerin yeni yerleşenlere bedâva dağıtılacağın da îlan etmişti.
O, bu tedbirleri aldıktan sonra, Edirne’deki sarayına dönmek üzere İstanbul’dan ayrılmıştı (21 Haziran 1453}.
Fâtih, aynı yılın sonbaharında İstanbul’a geri döndü. İlk ve en başta gelen düşüncesi. İstanbul’un yeniden tanzim ve inşâsı idi. Fakat, Fâtih’in bilhassa
İstanbul’a çekmek istediği varlıklı kişilerin, âile ocaklarını terk etmek istememelerinden meydâna gelen gecikmeleri, yeniden îmar ve iskân işine zarar veriyordu[13]. 6 Ocak 1454’de Fâtih, Latinlere muhâlefeti ile tanınan Scholarios’u İstanbul Patriği tâyin etti. Bundaki maksatlarından biri, şehirden kaçmış olan Rumları İstanbul’a geri çekmekti. Daha sonra Bursa’ya geçti; burada bâzı sert tedbirler alarak ve sübaşıların çoğunu değiştirerek 35 gün kaldı[14].
Zengin ve fakir çok sayıda kişinin seçilmesini ve zorla İstanbul’a gönderilmesini emretti (bu muâmele, “sürgün” olarak târif edilmekteydi).
Bu şehirden sürülenlere dâir Bursa Şer’iyye sicillerindeki kayıtlar hâlâ durmaktadır. Bu yolla 1454 ve 14o5 yıllarında mühim miktarda insanın İstanbul’a getirildiği ve burada iskân edildiği görülüyor.
Daha sonra Fâtih, seferleri müddetince, fethettiği şehirlerin zenginlerinden, sanat erbâbından ve tüccarlarından bâzılarım sürgün olarak İstanbul’a
göndermiştir; savaş esirleri arasındaki çiftçileri has-kul (sultan kulları) olarak, İstanbul’a gıdâ maddeleri temin etmek için şehir etrâfında kurulan kasaba
ve köylere yerleştirmiştir.
İstanbul civârında, ilk îmar ve iskân faaliyeti 1454’te Sırbistan seferinden sonra yapıldı. 1454 yazı sonunda, Sırbistan esirleri arasından seçilen dört bin âile,
İstanbul etrafındaki köylere yerleştirildi[15]. Müteâkıp Sırbistan seferlerinde (1455, 1456, 1458, 1459) Fâtih, mühim bir miktar Sırbistan esirini İstanbul’a sürdü.
Aynı şekilde 1458 ve 1460 Mora seferleri sırasında esir alınan nüfûsun bir kısmı, Zenta, Kefalonya ve Santa Mavra (Aya Mavra) adalarından getirilen esirler,
İstanbul civârındaki kır bölgede yerleştirilmişti. Bu has-kullar, yetiştirdikleri ürünün yarısını saraya teslim etmekteydiler. Fâtih tarafından bu şekilde
İstanbul’un etrafında has köyleri ismiyle kurulan köylerin sayısı, bin dolayında tahmin edilmektedir[16] (Barkan, Kanunlar, LXII). “Fâtih bu işi, şehrin
ihtiyâçlarını temin etmek istediği... için yapmıştı.[17]”
İstanbul içindeki Hıristiyanlar, aşağıdaki yerlerden getirilerek iskân edilmişti: Eski ve Yeni Foça (1460); Argos (1463); Amasra (1459); Trabzon (1460);
Mora (1458’de 4.000 kişi); Taşoz ve Samotraki adaları [1459-60); Midilli [1462); Eğriboz (1473); Kefe ve Mengüp 1475). Kezâ, Anadolu seferleri esnasında Müslüman ve Hıristiyan nüfuslar arasından da “sürgünler” seçilmişti. Bilhassa 1468 ve 1471 yılları arasında Konya, Lârende, Aksaray ve Ereğli’den çok sayıda Müslüman ve Hıristiyan nakledilmişti (Âşık Paşa ve Neşrî, Aksaray’dan İstanbul’a sürülen halkın, Aksaray mahallesini oluşturduklarını kaydederler).
Her grup, İstanbul’a gelişlerinde başka bir mahalleye yerleştirilir ve çoğu zaman bu mahalleye eski memleketleri olan şehrin ismi verilirdi[18].
Fâtih, şehrin gelişmesini teşvik etmek için zenginleri, usta sanat erbâbını veyâ aristokrasiye mensup olanları İstanbul’a yerleştirmeyi daha
uygun bulmuştu[19]. Kefe’li bütün İtalyan âileleri, köleleriyle birlikte, İstanbul’a nakledilmiş ve Kefeli adlı mahal leye yerleştirilmişti[20].
1455 Sırbistan seferinden sonra İstanbul’a dönen Fâtih, o yılın sonbaharında sarayın ve Yedikule kalesinin tamamlandığını ve şehir surlarının tâmir
edildiğini memnûniyetle görmüştü. Daha fazla inşaat için tâlimatlar verdi. Büyük ve Küçük Çekmece arasındaki köprülere ilâveten, şehre ulaşan diğer
başlıca yolların tâmir edilmesini emretti. Bu yolların en zayıf bölümleri boyunca kaldırımlar yapıldı.
O kış, şehrin yeniden inşâsı hakkında mühim kararlar alındı. Fâtih, şehrin merkezine bina edilen Yeni Saray’ın yanına küçük bir çarşı yapılmasını buyurdu.
Bu çarşı, Fâtih zamanında Büyük Bedestan veyâ Bezzâzistan olarak adlandırılan İstanbul’un ünlü Kapalı Çarşısı olacaktı. Kritovoulos, Kapalı Çarşıyı,
tamâmen yüksek duvarlarla çevrilmiş ve çinilerle kaplanmış olarak tasvir eder[21]. Bu yapının 1464’ten önce tamamlanmış olduğuna şüphe yoktur.
Bedestan, daha ziyâde, bilhassa kumaşlar, kürkler ve mücevherat gibi şeylerin depolanmasına ve müzâyedesine tahsis edilmiş bir yapıdır.
Burası, büyük tüccarların toplanma yeridir. Fâtih Vakfiyesi’ne göre, muhteşem Bedestanı, ambarları da müştemil olmak üzere 128 dükkân ihtivâ etmekteydi;
buranın etrâfında, muhtelif tüccarlar ve sanatkârlar tarafından tutulmuş 894 dükkân vardı ve bunların tamâmı kapalı çarşıyı oluşturmaktaydı.
Büyük Bedestân, bir çok ilâvelerle genişletildi; bu yapı, İstanbul’un en mühim ticâret merkezlerinden biri olarak günümüze kadar ayakta kalmıştır.
Fâtih, Ayasofya Câmiinin hizmetlerine ve onarımına sarf edilmek üzere, bu Bedestan’dan elde edilen gelirin toplanıp muhâfaza edileceği bir sandık
oluşturmuştu.
Fâtih, ayrıca Bedestan için aynı sene içinde bir kaç umûmî hamam yapılmasını; şehre bol mikdarda su temin etmek gâyesiyle zarar görmüş eski kanalların
ve su kemerlerinin tâmir edilmesini emretmişti.
Fâtih Vakfiyesi, şu satırları ihtivâ eder: “Bir şehir kurmak, ulvî bir harekettir; insanların kalbinin kazanılmasını ve yüzünün güldürülmesini mûcip olur”.
Kritovoulos bize, Fâtih’in, 1471 yılını, bütün şehir üzerinde hamamlar, kervansaraylar ve çarşılar yapımı ile geçirdiğini bildirir. Bu yılda kanallar ve su
kemerleri uygun bir şekilde tâmir edilerek şehir hamamlarının ve mahallelerinin yeterli suya kavuşturulması sağlanmıştı. Şimdiki Fâtih Mahallesi yakınında
su kemerlerinin bir noktasında kırk musluk ile bir pınar yapılmıştı[22].
1460 yılı, nüfus meselesi ve bütün ticârî muâmelelerde alınacak fevkalâde tedbirlerle damgalanmıştı. Hem Rumeli’ne hem de Anadolu’ya, fetihten
önce şehri terk eden İstanbul’un eski sâkinlerinin geri dönüp tekrar burada yerleşmelerini bildiren fermanlar gönderilmiştir. Kritovoulos’a göre[23],
Edirne, Filibe, Gelibolu, Bursa ve diğer Osmanlı şehirlerinde, İstanbul’u terk eden zengin ve müreffeh pek çok Rum bilgin ve sanatkâr vardı.
Bunlara evler veyâ arsalar temin edildi ve hepsinin İstanbul’a dönmeleri buyuruldu. Aynı târihte Fâtih, aktif bir ticâret merkezi olarak gelişmiş bulunan
Eski ve Yeni Foça’nın halkını İstanbul’a gelmeye ve burada yerleşmeye mecbur tutmuştu.
1454 yılı civârında İsaac Safrati, Almanya ve Macaristan’da (Alman ve Macarların kendi) dinlerine girmeye zorladıkları Yahûdîlere hitâben yayınlanan
bir mektupta onlara, Osmanlı İmparatorluğu’na gelmek için buradaki şartların çok müsâit olduğunu söylemekteydi. Bu mesaj, Almanya ve İtalya’dan
çok sayıda Yahûdînin göç etmesini sağladı. 1478 nüfus sayımı, İstanbul’da 1647 Yahûdî âilesi bulunduğunu gösteriyor.
Fâtih’in sarayında bulunmuş olan Kritovoulos, bize, câmilerin ve sarayların yapımı sırasında, onları bizzat teftiş etmek ve gerekil emirleri çıkarmak
husûsunda Sultan’ın nasıl samîmiyetle ilgilendiğini anlatır.[24]) Nihâyet, Yeni Saray 1464’te tamamlanmıştır. Haliç (Altın Boynuz) ve daha sonra
Saray Burnu olarak adlandırılan Marmara Denizi bitişiğindeki geniş bir sâha, evvelce dikilen zeytin ağaçlarıyla örtülmüştü.
Kritovoulos[25] ve Tursun Beğ[26] bize, bir saray tasvîri yapmaktadırlar. Her iki müellif, sarayın civârından başlayıp denize kadar uzanan bayırları
içine alan bir bölgedeki güzel bahçeleri, fıskiyeleri ve dinlenme yerlerini hayranlıkla anlatırlar.
Daha sonra Topkapı Sarayı ismiyle anılan Yeni Saray, dört asır müddetle Osmanlı hükümdarlarına ikamet yeri olarak hizmet vermiştir.
Topkapı Sarayı, dünyânın en zengin ve en kıymetli müzelerinden biri olarak hâlâ ayakta durmaktadır. Fâtih’in hayat müddeti içinde, 1473’te essiz
bir sanat âbidesi olan bahçeli Çinili Köşk yapıldı; 1478’de bütün saray sâhası yüksek duvarlarla çevrildi. 1459’da Fâtih, İstanbul yakınında Peygamber
(Hz.) Muhammet’in sahâbesi olan Ebâ Eyyûb-i Ensârî’nin şehit düştüğü farz edilen yerde bir câmi ile bir türbe, bir medrese ve bir imâret yaptırdı ve
Bursa’dan getirilen göçmenler buraya yerleştirildi.
2.Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,
***
