Muhammed Abduhun Moderniteye Katkısı BÖLÜM 2
Abduh’un Moderniteye Katkıları
Mısır’da Şeyh Muhammed Abduh tarafından başlatılan reform hareketi
eğitim sistemini özgürleştirip yeniden şekillendirmeye ve dinî ideallerin ve düşüncelerin yeniden canlanmasına önemli katkılarda bulundu. Onun çalışmaları ve mücadelesi, Mısır’ın yasal, sosyal ve siyasal yapısında daha önce örneği görülmemiş değişimlere sebep oldu ve modern İslam arzusuna canlılık kazandırdı. Abduh’un öngördüğü modern dünya görüşü, rasyonel ruhun gücünü düzenlemede, modern ve liberal fikirlerin canlandırılmasında; ayrıca modern Mısır’da sosyal, kültürel, siyasal, dinî ve eğitimle ilgili alanlarda dinamik değişimlerin meydana gelmesinde önemli bir etkendi.
Eğitim Reformu
Abduh’un reform tutkusu Tanta kentindeki Ahmed Bedevi Camii’nde ve Kahire’deki El-Ezher Üniversitesi’nde gelişmeye başladı. Eğitimdeki muhafazakar sistem ile karşılaşması reform işine girişmesine ve öğrencilerin eleştirel analize tabi tutmadan ve anlamadan “parçaları ve yorumlarını ve daha sonra yorumların şerhlerini ve nihayet şerhlerin şerhlerini okumak zorunda oldukları” (Amin, Uthman 1953, 3) demode müfredatı dönüştürme işini üstlenmesine sebep oldu.
Sınıf ortamı, ders müfredatı ve öğrenme yöntemini sistemleştirmek ve uygun
etik ve ahlak disiplinleri, bilim, felsefe, tarih ve diğer klasik edebi geleneği kapsayan bir eğitim sistemi oluşturmak için Batının bilimsel eğitim sistemiyle yarışmaya ve onunla birlikte gelişmeye imkan sağlayacak çığır açıcı girişimlerde bulundu. Abduh’un El-Ezher kurumunda değişim işini üstlenmesinde ve bu hummalı faaliyetindeki stratejik odak noktasını Yvonne Haddad, Abduh’un reform programı üzerine yakınlarda yayınladığı bir makalesinde açık bir şekilde belirtir: “Onun, bizzat yaşadığı, kavramak için hiç bir imkanın sağlanmadığı eserleri, şerhleri ve yasaları ezberleme, papağan gibi tekrarlayarak öğrenme
tecrübesi, daha sonra Mısır eğitim sisteminde baştan aşağı bir reform
yapmaya kendini adamasında etkili olmuştur” (Haddad, 31). Şeyh Muhammed
Mustafa El-Marağî bu motivasyondan yoksun öğrenme eyleminin durumunu şöyle tanımlar: “[Muhammed Abduh] feri sönük bir çağda yetişti, o ve onun gibileri Kur’an ve kanonik yazı kaynaklarından mahrum ve Arapların dilinde, kendi kökenlerinden yoksun bir şekilde, ruhsuz ve sıkıcı kuralları çalışıp durdular...” (Haddad, 31). Abduh, Avrupa’daki bir hemşerisine yazdığı mektubunda, Mısır hükümetinin başlattığı İngilizler tarafından tatbik edilen eğitim politikasını eleştirdi. O, bütün müfredat yapısını, ders ücretlerini, konuları, öğretme ortamını ve öğelerini ve okul ve öğretmenlerin temel ihtiyaçlarının geliştirilmesini içeren başlıca bir reform girişiminde bulunmaya
çalıştı. El-Ezher Üniversitesi’nin standardını ve seviyesini yükseltmenin
gerekliliğine ve liberal ve güçlü bir Mısır ulusu inşasında İngilizlerin
rolüne vurgu yapıyordu: “Mısır hükümeti on iki milyonluk bir bütçenin sadece iki yüz bin lirasını eğitime harcıyor. Okul ücretlerini de, eğitimi sadece zengin ailelerin ulaşabileceği bir lüks haline getirecek şekilde yükseltmeye devam ediyor... Mısır’da yüksek eğitim veren sadece üç kurum var; hukuk, tıp ve mühendislik okulları. İnsanlığın diğer bilgi alanları Mısırlılardan esirgeniyor, sadece orta öğretim kurumlarında biraz, o da yapay bir şekilde, eğitime dahil edilmiştir. Mısır hükümetinin planı ilk olarak, okuma ve yazmanın öğretildiği ilkokullara yardım etmek, sonra, eğitimin ülkede yayılmasını mümkün olduğunca engellemek ve nihayet orta ve yüksek öğrenimi dar bir çevreyle
sınırlamak gibi görünüyor. İngilizlerin bundan ne kazanacağını anlayamıyorum.
Aksine, güçlü ve özgür bir Mısır devleti İnglizlerin yararına olacaktır. Biz ne kadar refaha ulaşırsak, onların yararlandığı kaynak da daha zengin olur” (Khoury, NabilAbdo 1976, Muhammad Imara 1972, 170-172).
Cinsiyet Eşitliği
Abduh feminist hareketin güçlü bir savunucusuydu. Onun “kadınların
eğitimi ve onların yararına reform” (Charles Adams, 232) mücadelesi
Zeynel Arifin Abbas, (Azyumardi Azra 2002, 184-5) Kasım Emin (1863-1908), Zeynel Abidin Ahmed (1895-1973), Seyyid Şeyh Ahmed al- Hadi (1867-1934), Şeyh Muhammed Tahir Celaleddin (1869-1956) gibi birçok önemli Müslüman idealist ve reformcu üzerinde ciddi bir etki yarattı. Abduh’un temel çabası “Müslüman toplumda kadının statüsü hakkındaki yanlış algılamaları” (Zanariah Noor, 2007) düzeltmek, Mısır aile hayatını düzenleyen kanunda reform yapmak, kadını özgürlüğüne kavuşturmak ve kadın hak ve statüsünü yükseltmekti (Charles Adams, 232). O, “erkek ve kadının hem hak ve ödevlerde, hem de akıl, duygu ve benlik bilincinde eşit olduğunu” söylüyordu (Haddad Yvonne,
56). Fetâvâ el-Menar’da Abduh tarafından çıkarılan birçok etkili fetva
(Charles Adams, 205), bu düşüncesini onaylar ve destekler niteliktedir.
O “kadın hakları ve aile reformunu güçlü bir şekilde savundu” (Haddad
Yvonne, 30), kadının statüsü ve konumu ile ilgili konuları destekledi,
çokeşlilik meselelerinde fikirlerinden asla vaz geçmedi ve kadının siyaset
ve toplumsal alanda konumunu ve statüsünü iyileştirmek için hukuki kararlar çıkarılmasını teklif etti (Zanariah Noor 2007).
Abduh, İslamî feminizmin yapısının Batı usulü feminizmden farklı olduğu hususuna da sürekli vurgu yaptı. Kuran’ın ruhuna ve Rasulullah’ın Sünneti’ne uygun olarak ideal bir şekilde yapılandırdığı özgün feminizmin çerçevesi ‘İslamî bir modele’ dayanıyordu. Dr. Ahmed Faruk Musa, Abduh’un feministlerin haklarını iyileştirme çabasını ‘İslamcının gözünden feminizm’ başlıklı makalesinde özenle ortaya koyar: “Feminizm olarak bilinen mücadele Müslüman dünyada 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında başladı. Bu hareket, son derece zeki bir adamın çalışmaları sayesinde Müslüman kıtalarda yayıldı
ve ülkemizin kıyılarına kadar ulaştı. Bu müstesna şahıs Muhammed Abduh’tur” (Farouk Musa, 2011).
Abduh, hukuk sahasında Müslüman kadının haklarını da etkileyen,
kapsamlı bir reformu savunuyordu. Kadın ve erkeğin eşit haklarını
ve onurunu sürekli olarak savundu ve çokeşliliğe “ancak ve ancak eşit
adâlet ve tarafsızlık garanti edildiğinde müsaade edilebileceğini” öne
sürdü. Bunu başarmanın imkânsızlığı göz önünde bulundurulduğunda,
Kur’anî idealin tek eşlilik olması gerektiği sonucuna vardı. Bu, Kuran’ın
en yüksek ve nihai hedefi olan eşitlik ve adâleti koruma ilkesiyle ve
et-Tefsîru’l-Menâr’da usta bir şekilde dile getirdiği gibi, Kuran’ın ahlâkî
temeliyle de uyumluydu: “Allah, adâletsizlikten uzak tutmak için kurallar ve (evlilikle ilgili) imkânlar sunmuştur. Bu, adâletin bir şart olarak koşulduğu gerçeğini ve yükümlülüğün gereklerini yerine getirmek için çaba gösterilmesi gerektiğini doğrular. Çokeşlilik bu tür zorunluluklardan biridir, sadece güvenilir bir şekilde adil davranması ve adâletsizlikten, zulümden tamamen arınmış olması durumunda ancak bir erkeğe bu hak verilmiştir. Bu kısıtlamalar göz önüne alındığında, modern çağda çokeşlilikten ne tür problemlerin ortaya çıktığını dikkate alırsak, bir insanın çokeşliliği idare edebilecek bir şekilde eğitilmesinin bile imkânsızlığı âşikârdır. Bir erkeğin iki eşe sahip olduğu bir ailede ne bir fayda vardır, ne de orada bir düzen hüküm sürebilir” (Farouk, 2011).
Sosyal ve Siyasal Reformlar
Hareketinin esas amacı Mısır’daki sosyal hayatın bütününde sosyal reform yapmaktı. Tüm topluma yayılan gerçek bir içsel reformun İnglizleri dışarı atmanın teminatı olacağını umuyordu. Değişim, Mısır’da ciddi gelişmelere sebep oldu ve birçok muhtemel reformun meydana gelebilmesi için daha birçok yeni alanlar açtı. Charles C. Adams’ın ifade ettiği gibi, toplumun bütün örgülerini, dokularını başarılı bir şekilde etkilemişti: “Muhammed Abduh’un çağrısı birçok çevreden cevap buldu ve ülkenin hayatını birçok yönde etkiledi” (Adams, Charles, 206). Mısır’da milli bir bilinç oluşturarak ve uygun sosyal kurumları kurarak, Müslüman toplumun yeniden canlanmasına ve reformuna ciddi bir
katkıda bulundu (Khoury, 154) ve sosyal grup ve partilerin sağlam bir
şekilde gelişmesini teşvik etti. Hareketin, dinî uygulamaların yayılmasında
ve devam ettirilmesinde, sosyal problemlerin yok edilmesinde, kadın haklarının savunulmasında, modern edebiyatın ve klasik Arap dilinin canlanmasında, El-Ezher’de reformun arttırılmasında, dinî ve kültürel bilincin gelişmesinde, okul ve refah gruplarının kurulmasında, toplulukların ve çeşitli dergilerin kurulmasında ve bilgiye ve fikirlere gereken önemin verilmesinde muazzam bir etkisi oldu.
Milli ve siyasal reformda, Abduh, Milliyetçi Partinin siyasal idealizmi desteklemesine ciddi katkılarda bulunarak, reform için kayda değer bir gündem oluşturdu ve bu programını açık seçik bir şekilde Wilfred Blunt’a yazdı. Önerileri arasında şu maddeler vardı,
(1) Milliyetçi Parti, Babıali ile olan ilişkilerini sürdürmek ister ve Sultan’a (Halife’ye) finansal ve insan kaynakları açısından yardım etmeyi kabul eder. Ancak, Mısır’ın bağımsız yönetiminin elinden alınarak, Osmanlı devletine
dahil edilmesine yönelik her türlü girişime karşı çıkacaktır.
(2) Parti, âdil olduğu ve Şerîat’e uygun olduğu sürece Halife’nin otoritesini kabul
eder. Ayrıca, Halife’ye, Mısırlılara verdiği özgürlük sözünü yerine getirmesini hatırlatır.
(3) Parti, Mısır’ın finansal işlerini düzenlemede Fransızların ve İngilizlerin yardımını kabul eder ve bu düzenlemede Avrupalıların gözetiminin başarıyı garantileyeceğine güvenmektedir. Ancak, Avrupa kontrolünün geçici olduğunu, sadece Mısır’ın borçları ödeninceye kadar süreceğini düşünmektedir.
(4) Mısırlılar, artık haklarının farkına varmışlardır ve özgürlüklerini elde etmek için ısrarcı olacaklardır. Parti, Halk Meclisini güçlendirmeye, basın özgürlüğüne ve eğitimin yayılmasına çağrıda bulunmaktadır.
(5) Milliyetçi Parti, dinî değil, siyasal bir kurumdur. Kanun önünde bütün herkes eşit görüldüğü için, dinleri gözetilmeksizin bütün Mısırlıları kucaklar. Ayrıca, Mısırlılar, kanunlarımıza uydukları ve vergilerini ödedikleri sürece Mısırda
yaşayan Avrupalılara da muhalif değildir.
(6) Parti, ülkeyi hem ekonomik hem de manevi açıdan reform yapmaya kararlıdır ve bu ancak ve ancak kanunun muhafazasıyla, bilimin yayılması ve siyasal özgürlük ile gerçekleştirilebilir (Khoury, Nabil Abdo, 159).
Bunlar, açık bir şekilde, onun pragmatizmini ve ordu, askeri konuşlanma, Mısır’ın dış ilişkileri ve ülkenin siyasal yönelimi gibi, uluslararası ve sosyal anlamda
ciddi bir güce sahip bu tür çeşitli siyasal alan ve kurumlarda, reform mücadelesindeki güçlü etkisini göstermektedir.
Şer’i Mahkemelerde ve El-Ezher’de Reform Hareketleri ve Tecdid Gündemi
Abduh, Mısır Baş Müftüsü olarak, kendi imkânları ölçüsünde, İslam
hukukunu gözden geçirerek ve çoğunlukla İbn-i Kayyım El-Cevziyye’nin
eserlerinden yararlandığı, Kur’an ve Sünnet’teki temel öğretilere dayanan
fetva ve kararlar çıkararak yargısal reformu başlattı: “Muhammed
Abduh ve Reşid Rıza, ‘fetvalarının’ veya hukuki fikirlerinin metodunu
İbn-i Kayyım’ın İ’lâmü’l-Muvakkiîn eserinden almışlardır, çünkü İbn-i
Kayyım, otoritesini Kur’an’ın ayetlerine ve Rasûlullah’ın Sünneti’ne
dayandırır” (Charles Adams, 204). Abduh, ayrıca, hukukî kararlarının
temelinde, taklidi reddederek, maslahat-ı mürsele ve telfik prensiplerini
benimsemeye çalıştı ve ictihadı destekledi. İslam’ın bütün büyük
fıkıh mezheplerinin hukukî kaidelerini kucaklayan ve çeşitli fikirlerin
dinamizmini, evrenselliğin ve kuşatıcılığın özgün ruhunu yansıtacak
yasal fetvalar çıkarmak için durmaksızın çalıştı.
Abduh’un reform ilkeleri, “yüksek öğrenim veren devlet okullarındaki
hocalar ve çeşitli kamu kurumu başkanları gibi hukuk alanında yüksek makamlarda bulunan” (Rıza, 137) genç ‘Efendilere’ ve nüfusun Avrupalılaşmış kesimine kıyasla, toplumun Şeyh veya Ezher kesimine o kadar çekici gelmedi. Yine de, biraz batılı eğitimi görmüş Ezher akademisyenlerinin çoğu onun fikirlerini açık bir şekilde desteklediler. Ezher’in reformu için gösterdiği “cömert çabayı ve bizzat kendisinin Ezher dersliklerinde verdiği dersleri” (Charles Adams, 207) göz önünde tutarsak, Abduh’un El-Ezher reformuna yaptığı âbidevî katkının gayet etkili olduğu görülür.
El-Ezher’i gelenekçi ulemanın ve fakültelerdeki muhafazakâr elementlerin
etkisinden özgürleştirmek adına önemli çabalar sarf edildi ve dinî müfredatın yönetimi, hukukî fetvalar, yayınlar, temel metodoloji ve eğitim alanlarında önemli reform girişimleriyle benzeri görülmemiş bir canlanma büyük ölçüde gerçekleştirildi. Abduh, ayrıca, Hristiyanların misyonerlik hareketleriyle mücadele etmek için, Şeyh Muhammed Reşid Rıza’nın yöneticiliğini üstlendiği İslamî Propaganda Topluluğu’nu (Dava) kurdu.
Şeyh Muhammed Abduh’un modern İslam düşüncesine yaptığı büyük katkı gayet etkili bir gazete olan El-Urvetü’l-Vüska gazetesinde savunduğu misyonuyla özetlenebilir. Bu gazeteyi reformu başlatmak ve dinî geleneği canlandırmak için devrimsel girişiminin temel merkezi olarak kullandı. Açık seçik bir vizyonu vardı;
(1) Geçmişin gerilemeye sebep olan problemlerini çözmek için yöntemler belirlemek,
(2) Müslümanlara zafer ümidi aşılamak ve umutsuzluğu yok etmek,
(3) Babaların ve ataların prensiplerine bağlı kalmada sabra davet etmek,
(4) İslam’ın ilkelerine bağlı kaldıkları sürece Müslümanların gelişemeyecekleri
suçlamasına karşı mücadele etmek,
(5) Önemli siyasal olaylarla ilgili bilgi sağlamak ve
(6) milletler arası ilişkileri geliştirmek ve kamu refahını yükseltmek.
Böylesine önemli bir reform ve modernizmi savunma girişimi toplum üzerinde ciddi bir etki yarattı ve Abduh’un çalışmaları “hem öğrencileri, hem de Batı ile yaptığı anlaşmaların çok ileri gittiğini düşünenler üzerinde etkisini sürdürmektedir” (Haddad, Yvonne, 30-32). Abduh, Mısır’da İslam modernizminin kurucusudur ve modern Arap dünyasının dinî ve milli çıkarlarını savunarak gösterdiği çaba, İslam dünyasının bütününde büyük çapta yankı uyandırmıştır. İslam gelenek ve öğretisinin önemli bir yorumcusu ve modernist İslam’ın
büyük bir taraftarı olan Abduh, 19. ve 20. yüzyıllarda esaslı bir entellektüel
hareket oluşturmuştur. Onun çalışmaları, İslam içtihat ekollerinin görüşlerini ve uzlaştırmaya çalıştığı çeşitli farklı grupların dinî görüş ve fikirlerinin zenginleşmesine katkıda bulunmuştur. Manevi ve dinî bilinci canlandırıp tesis etmeye özel bir çaba göstererek, Kur’an ve sünneti takip etmeyi savunmuştur (Zaki Badawi, 4). Dinî özerkliği savunma, Avrupa sömürgeciliğine karşı direnme, hüküm süren bidat uygulamalarına karşı koyma, muhafazakâr ve demode taklidi ortadan kaldırma, aklın özgürlüğünü savunma ve üstünlüğünü desteklemede
onun hareketinin tesiri kayda değerdir ve onun düşünce ekolünün rasyonalist
ve modernist eğilimlerini yansıtır.
Hareketinin temel amacı dinî bilincin yeniden canlandırılmasıydı.
Bu canlanmaya yön verecek olan güdü İslam’ın özgün ruhu ve selefin uyguladığı düzenli ve ahenkli gelenekti.
İslam’ın modern zamanın şartlarını sağlayamayacağı ve gereklerini karşılayamayacağı varsayımına karşı bir meydan okuma ve “zamanın en ileri bilimsel fikirleri ile bağdaştığını” (Adams, Charles, 240) ve uyumluluğunu ispat etme çabasıydı.
Ona göre İslam’ın ve Müslüman toplumun yenilenmesi, sadece batılı seküler modernleşme temel alınarak değil, İslam hukukunda ve toplumsal alanda meydana gelecek bir değişimle gerçekleştirilebilirdi. Onun seçkin reform gündemi, sadece ihtişamlı geçmişi idealleştirmek değil, İslamî idealleri batılı modern ve seküler hayatın siyasal, sosyal ve bilimsel meydan okumalarına cevap verebilecek bir şekilde yeniden yorumlamak ve düzenlemekti. Asıl çabası akıl ile vahyi uzlaştırmaktı ve öğrencileri Seyyid Şeyh El-Hadi, ‘İslam Ahkâmı ve Akıl’, Muhammed Esed ise ‘Kuran’ın Mesajı’ adlı eserlerinde bunu açık bir şekilde ortaya koydular.
Sonuç
Abduh’un moderniteye katkıları rasyonalizmin geleneksel dinî ilkelerini yeniden düzenlemede güçlü bir etki oluşturdu. Şüphesiz o, önemli reform girişimlerinde bulundu ve modern İslam hareketlerinin başlatılmasında ve Müslüman dünyada, bilimsel rönesansın planlanmasında önemli katkılarda bulundu. Çalışmalarının asli boyutu İslamî ve batılı idealleri sentezleme çabasında, yargı reformunda, aklî ve dinî özgürlüğü savunmasında ve kadını güçlendirmesinde görülebilir. Mücadelesi, Müslüman dünyanın sosyal, siyasal ve ekonomik sistemlerinde,
daha önce benzeri görülmemiş boyutlarda reformlara ve El-Ezher’de uygulanan eğitimsel modellerde başarılı yeniliklere sebep oldu. Onun düşünce ekolü gelenek ve fikirlerin yeniden canlanmasında başarılı bir etki yarattı ve hala, özellikle Afrika ve Güney Doğu Asya olmak üzere, Müslüman dünyada değişimi etkilemeye devam etmektedir. Onun başlattığı modern reform hareketi eğitim sisteminin reformunda, ictihad kapısının yeniden açılmasında, entellektüel becerilerin ihyasında ve modern İslamî dünya görüşünü canlandırmada önemli katkılarda bulundu.
Kaynakça
Abduh, Muhammad. 1966. The Theology of Unity. Translated by Ishaq Musa‘ad
and Kenneth Cragg. London: n.p.
Adams, Charles. C. 1929. Mohammed ‘Abduh: the Reformer, Moslem World,
xix, Jan, 266.
Adams, C. C. 2010. Islam and Modernism in Egypt: A Study of the Modern Reform
Movement Inaugurated by Muhammad ‘Abduh. Kuala Lumpur: Islamic
Book Trust.
Al-Attas, Sharifah Shifa (ed.).1994. Islam and the Challenge of Modernity. Kuala
Lumpur:
International Institute of Islamic Thought and Civilization.
Amin, ‘Uthman. 1953. Muhammad ‘Abduh. Translated by Charles Wendell.
Washington, D.C.: n.p.
Ana Belen Soage. 2008. “Rashid Rida’s Legacy” The Muslim World. vol. 28.
Aswita Taizir. 1994. Muhammad Abduh and the Reformation of Islamic Law
(M.A. Thesis, The Institute of Islamic Studies, Mcgill University.
Azyumardi Azra. 2002. Jaringan Global dan Lokal Islam Nusantara. Bandung:
Mizan.
Barker, Chris. 2005. Cultural Studies: Theory and Practice. London: Sage.
Berman, Marshall. 1988. All That Is Solid Melts Into Air: The Experience of
Modernity. Second ed. London: Penguin.
Berry, Donald Lee. 1990. The Thought of Fazlur Rahman as an Islamic Response
to Modernity (Ph.D Tesis, Faculty of the Southern Baptist Theological
Seminary).
Delanty, Gerard. 2007. “Modernity.” Blackwell Encyclopedia of Sociology, edited
by George
Ritzer. 11 vols. Malden, Mass.: Blackwell Publishing
Esposito, John L. 1984. Islam and Politics. New York: Syracuse University
Press.
_____________ (ed.). 1995. The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic
World. Vol. 3.
New York, Oxford: Oxford University Press.
Fazlur Rahman. 1969. Islam. Chicago: University of Chicago Press.
Gibb, H.A.R. 1928. Bulletin of the School of Oriental Studies, London, vol. iv,
758.
Heidegger, Martin. 1938. “Die Zeit des Weltbildes” [The Age of the World Picture],
in Martin Heidegger, The Question Concerning Technology, and Other
Essays, translated by William Lovitt. New York: Harper & Row.
Hisham Sharabi. 1970. Arab Intellectuals and the West: The Formative Years,
1875-1914. Baltimore, MD: John Hopkins University Press.
A.N. AMIR & A. O. SHURIYE & A. F. ISMAIL
240
Imarah, Muhammad. 1972. Al-A‘mal al-Kamilah [Complete Works of Muhammad
Abduh]. Vol. 3. Beirut: n.p.
John F. Wilson. 1987. “Modernity”, Encyclopedia of Religion. Vol. 9. Edited by
Mircea Eliade. New York: Macmillan Publishing.
____________.1987. “Modernity and Religion: A Problem of Perspective”, in
Modernity andReligion. Edited by William Nicholls. Waterloo, Ontario: Wilfrid
Laurier University Press.
Khoury, Nabil Abdo. 1976. “Islam and Modernization in the Middle East: Muhammad
‘Abduh, An Ideology of Development” (Ph.D. Thesis, State University
of New York, Albany).
Sedgwick, Mark. 2010. Muhammad Abduh. Oxford: Oneworld.
Mahmudul Haq. 1970. Muhammad ‘Abduh: A Study of A Modern Thinker of
Egypt. Calcutta: Aligarh Muslim University Press.
M.G. Reardon, 1987. “Christian Modernism”, Encyclopedia of Religion. Vol.
9. Edited by
Mircea Eliade. New York: Macmillan Publishing.
Peter Berger, Brigitte Berger and Hansfried Kellner. 1974. The Homeless Mind:
Modernization and Consciousness. New York: Vintage Books.
R. Hrair Dekmejian. 1985. Islam in Revolution. New York: Syracuse University
Press.
Rashid Rida. 1367. Ta’rikh al-Ustadh al-Imam ash-Shaykh Muhammad ‘Abduh.
Cairo: n.p.
Richard Bendix. 1968. “Modern Society” in American Sociology: Perspectives,
Problems,
Methods. Edited by Talcott Parsons. N.p.: Basic Books Inc.
Robert Neely Bellah. 1970. Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-
Traditional World. New York: Harper & Row Publishers.
Toulmin, Stephen Edelston. 1990. Cosmopolis: The Hidden Agenda of Modernity.
New York: Free Press.
Youssef, Michael. 1985. Revolt Against Modernity: Muslim Zealots and the
West. Leiden, The Netherlands: E.J. Brills
Zaki Badawi. 1978. The Reformers of Egypt: A Critique of al-Afghani, ‘Abduh
and Ridha. N.p.: The Open Press.
Zanariah Noor. 2007. “Gender Justice and Islamic Family Law”, Kajian Malaysia,
40:4, 512- 517.
http://en.harakahdaily.net/index.php/columnist/ahmad-farouk-musa/388-
feminism-through-thelens- of-İslamîsts.html
***
