ALTERNATİF ENERJİ NAKİL HATLARI ARAYIŞI AZERBAYCAN ENERJİ POLİTİKASI:
BÖLÜM 2
Azerbaycan Enerji Politikası: Alternatif Enerji Nakil Hatları Arayışı Konsorsiyumda yer alan şirketler kendi aralarında çok uluslu Azerbaycan Uluslararası Petrol Şirketi ni oluşturdular (AIOC). 14
Daha sonra SOCAR, kendi payından % 5 hissesini TPAO ya devretmiştir. 15 Diğer % 5 ini ise İran ın Milli Petrol Şirketi ne devretmeyi amaçlıyordu. Haydar Aliyev bu politikası ile bölgede etkin olan tüm devletlerle ilişkileri pekiştirmeyi, aynı zamanda da onları kendi aralarında dengelemeyi amaçlıyordu. Ancak, Amerikan yönetiminin itirazları üzerine Azerbaycan bu payı İran a devretmekten vazgeçti. Bunun yerine İran şirketi, Şahdeniz yatağının işletilmesi için oluşturulacak konsorsiyumdan pay aldı. 16 Azerbaycan Asrın Antlaşması nın imzalanmasından önce kendi payından % 10 luk bir hissesini Rusya nın Lukoil şirketine devretmiştir. Fakat Lukoil in AIOC ta yer almasına rağmen, Rusya mevcut durumu hiç bir şekilde kabul etmeyi düşünmüyordu. Başbakanlık görevini üstlemiş olan Suret Hüseynov Elçibey den sonra bu kez de Aliyev e karşı darbe girişiminde bulundu. Bunun üzerine devlet televizyonunda konuşma yapan Aliyev darbede Rusya nın parmağı olduğuna işaret ederek halkı darbe girişiminin önüne geçmesi için Cumhurbaşkanlığı Sarayı nın önünde toplanmaya çağırdı. Çok geçmeden binlerce kişi Cumhurbaşkanlığı Sarayı nın önünde toplanarak, bir tür canlı set kurarak darbe girişimi engelledi. 17
Diğer taraftan ise, Azerbaycan Batılı enerji şirketleri ile Asrın Antlaşması nı imzalayarak, bu şirketleri temsil eden hükümetlerin dikkatlerini bölgeye çekmek konusunda başarılı oldu. Azerbaycan süreç içinde bağımsızlık konumunu güçlendirerek enerji kaynaklarının kapasitesini kullanarak, denge politikasının oluşturulmasına adım adım ilerlemekteydi.
2. Alternatif Ulaşım Koridorlarının Oluşturulması
2.1 Erken Petrol ve Nakil Yolları
‘’ Asrın Antlaşmasının imzalanması ve Batılı enerji şirketlerinin Azerbaycan da petrol yataklarını işletme sürecinin başlaması ile tüm sorunlar çözülmüş olmuyordu. Azerbaycan ın, dış güçlerin bölgedeki etkinliklerini dengelemesi için önündeki en önemli engellerden bir diğeri ise, üretilecek petrolün dünya pazarlarına ulaştırılması için gereken yolların belirlenmesiydi.
14 Azerbaijan International Oil Company of Azerbaijan Republic.
15 Günün Olayları, Haber Kazanı, 12 Nisan 1995, (http://www.haberkazani.com/kazandan-12- nisan-1995-gundemi.html).
16 Thomas De Waal, The Caucasus, An Introduction, ss. 172-173. 17 Svante Cornell, Azerbaijan since Independence, ss. 85-86. 133
Azerbaycan ın açık denizlere çıkışının olmaması, petrolün dünya pazarlarına taşınması için oluşturulacak olan ulaşım koridorlarının komşu devletlerin arazileri üzerinden geçirilmesini öngörüyordu. Bu durumda Azerbaycan için en etkin ve verimli ulaşım türü, petrolün boru hatları ile taşınması olacaktı. Azerbaycan da Sovyetler Birliği döneminden kalan bir petrol boru hattı mevcut idi. Sözkonusu boru hattı Bakü deki petrol yataklarının Rusya daki boru hattı sistemi ile bağlantısını oluşturuyordu. Bu boru hattı şebekesi vasıtası ile, petrol Rusya nın Novorossiysk Limanı üzerinden dünya pazarlarına ulaştırılabilirdi. Bakü-Novorossiyk petrol boru hattının uzunluğu 1.347 km, yıllık taşıma kapasitesi ise 6 milyon ton idi. Petrol Novorossiysk limanından Karadeniz üzerinden Akdeniz e tankerlerle taşınacaktı. Asrın Antlaşması nın imzalanmasını engelleyemeyen Rusya, Azeri-Çırak- Güneşli yataklarında üretilecek petrolün kendi arazisi üzerinden nakledilmesini arzuluyordu. Bu yol vasıtası ile Rusya Azerbaycan petrolünün dünya pazarlarına ulaşımını kendi kontrolü altına alacağını düşünüyordu. Nitekim, 1997 yılının sonlarına doğru Çırak yatağından erken petrol olarak adlandırılan üretilen ilk petrolün nakli için yılda en az 5 milyon ton kapasiteli petrol boru hattına ihtiyaç duyulmaktaydı. 18
Azeri-Çırak-Güneşli yataklarından mevcut altyapıdan yararlanarak ve büyük yatırım talebi olmadan üretilecek petrol için erken petrol tanımı yapılmaktaydı. Sözkonusu yataklardan asıl petrolün üretiminin ise ancak 2005 yılında gerçekleşmesi bekleniyordu. Oysa ki, Sovetler Birliği nin dağılmasından sonra ciddi ekonomik sorunlarla yüzleşen Azerbaycan bu kadar uzun bir süre bekleyemezdi ve acil olarak sorunların çözümlenmesi için bir gelire ihtiyaç duymaktaydı. Görüldüğü gibi, Bakü-Novorossyisk petrol boru hattının kapasitesi üretilecek erken petrolün taşınması için yeterli idi. Fakat, bu durumda erken petrolün nakli bütünüyle Rusya nın iradesine bırakılacaktı. Bu ise, bağımsızlıktan sonra Güney Kafkasya daki Rusya etkisini azaltmaya çalışan Azerbaycan için kabul edilemez bir durumdu. Aynı zamanda erken petrolü taşıyacak koridor, büyük ölçüde sonradan üretilecek petrolün ihraç edileceği boru hattının güzergahı nı da belirlemiş olacaktı. Oysaki, hem Azerbaycan hükümeti, hem de konsorsiyumda yer alan Batılı enerji şirketleri, tüm petrolün Rusya nın arazisi üzerinden taşınmasını uygun bir tercih olarak görmüyorlardı.
18 İlham Aliyev, Kaspiyskaya Neft Azerbaycana (Azerbaycan ın Hazar daki Petrolü), (Moskova: İzvestiya, 2003), ss. 125-127.
Diğer taraftan, erken petrol için Rusya dışında bir ulaşım koridorunun oluşturulması, bu ülke tarafından ciddi tepkilerin ve neticede karşı eylemlerin gerçekleştirilmesine neden olabilirdi. Kendi hükümetlerinin siyasi desteklerini henüz yanlarına alamayan Batılı enerji şirketleri için bu tür bir senaryo istenilmeyen bir gelişme idi. Bu yüzden, Azerbaycan hükümeti ve konsorsiyum üyeleri erken petrolün nakli için aynı anda iki ulaşım koridorunun oluşturulmasının uygun olacağını kabul etmişlerdi. Yaşanan bu gelişmeler neticesinde Bakü-Novorossiysk petrol boru hattı ile beraber, Gürcistan üzerinden Karadeniz e ulaştırılacak ikinci bir hat olan Bakü- Supsa petrol boru hattının inşasına karar verilmiştir. Uzunluğu 917 km olacak bu boru hattının yıllık taşıma kapasitesi 5.5-6 milyon ton olacaktı ve Novorossiysk`a giden boru hattında olduğu gibi, Supsa ya ulaşacak petrol de tankerlerle Karadeniz üzerinden Akdeniz limanlarına ulaştırılacaktı. 19
Bakü-Supsa nın inşaatı tamamlandıktan sonra, ilk defa olarak eski bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti, kendi enerji kaynaklarını Rusya güzergahının dışında dünya pazarlarına ulaştırabilme imkanına sahip oldu. 20
Bakü-Supsa boru hattının inşaatı, Azerbaycan ın enerji kaynaklarının dünya pazarlarına ulaşımı açısından alternatif yollarının oluşturulmasında ilk somut adım olmuştur. Bu durumda A- zerbaycan, eski Sovyet cumhuriyetlerine kıyasla Rusya dan daha bağımsız bir dış politika ve enerji politikası yürütmeye imkan bulmuştur. Kendi konumunu pekiştirmek açısından tercih edilen söz konusu politika Azerbaycan ın ileride de takip edeceği temel politikayı oluşturacaktı. Nitekim, asıl ihraç için yapılacak petrol boru hattının yapımında da, Rusya ya alternatif güzergahlar üzerinde kurulması için yollar aranmaya başlanmıştır.
2.2. Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı ve Alternatifleri
Her ne kadar erken petrol ün dünya pazarlarına ulaştırılması için güzergahlar belirlense ve inşa olunsa da, esas ihraç boru hattının nereden geçeceği sorusu henüz gündemde değildi. Zamanla Azeri-Çırak-Güneşli yataklarından üretilecek petrolün hacmi artacaktı.
19 Rovshan Ibrahimov, Azerbaijan Energy Strategy and the Importance of Diversification of Exported Transport Routes, Journal of Qafqaz University, Sayı: 29, 2010, s. 25. 20 Rovshan Ibrahimov, Azerbaijan: Happiness is the Availability of Export Corridors, USAK Web Site, 30 Ağustos 2008, (http://www.usak.org.tr/en/makale.asp?id=552). 135
Bakü-Supsa ve Bakü-Novorossiyk boru hatlarının toplam taşıma kapasiteleri 11 milyon tondu. Oysa ki, 2005 yılından itibaren Azerbaycan 20 milyon ton petrol ihraç edecekti. Rusya ise kuzey güzergahı olan Bakü-Novorossiysk boru hattının kapasitesini geliştirerek kullanılmasında ısrarlıydı. Oysa, Azerbaycan ın ve konsorsiyuma üye olan Batılı şirketlerin alternatif güzergah arayış politikası ile bu durum zıtlık oluşturmaktaydı. Politik açıdan bu güzergah, Azerbaycan ın tekrar Rusya nın etki alanı altına girmesi demekti. Ancak, Azerbaycan ın geleceğe yönelik kalkınma perspektifi kendi enerji kaynaklarının işletilmesine bağlı olduğu için, bu durumda bağımlılık daha kalıcı olurdu. Politik etkenler olmasa bile, kuzey güzergahının diğer eksiklikleri de mevcuttu. Novorossiyk Limanı ndan taşınan petrolün tankerlerle Karadeniz den Akdeniz e ulaştırılması için İstanbul un bulunduğu Türk boğazlarından geçmesi gerekiyordu. Oysa ki bu kadar yüksek miktarda petrolü boğazlardan geçirmek mümkün gözükmemekteydi. Çünkü boğazların yıllık petrol taşıma kapasitesi yaklaşık 200 milyon ton olarak belirlenmişti. Boğazların genişliği yer yer 600 metreye kadar düştüğü için daha fazla petrolün taşınması durumunda İstanbul un güvenliği tehdit altında olacaktı. Yalnızca 1 Mayıs 1982 ile 18 Eylül 1994 tarihleri arasında boğazlarda 210 a yakın farklı ağırlıklarda kaza meydana gelmiştir. Azerbaycan petrolünün hacmi artınca onu boğazlardan taşımak daha da zorlaşacaktı. Çünkü, Novorossiyk limanından Azerbaycan petrolünün dışında, Rusya kendi petrolünü ve Kazak petrolünü de taşımaktaydı. Bu ise, boğazların taşıma kapasitesini ciddi şekilde aşmaktaydı. 21
Bu yüzden asıl ihraç boru hattının boğazların dışında başka bir güzergahtan geçmesi gerektiği konusunda bir fikir birliği oluştu. Bu boru hattı ise Akdeniz e direkt olarak uzanacak olan Bakü-Tiflis-Ceyhan olmalıydı. Sonuç olarak, söz konusu boru hattının kurulması kararı alındı. B-T-C boru hattının inşaası konusunda oluşturulan konsorsiyuma dahil olan şirketler ve onların hisseleri şu şekilde belirlenmişti:
BP (% 30.01),
SO- CAR (% 25),
Statoil (% 8.71),
Chevron (% 8.90),
TPAO (% 6.53),
ENI (5%),
TotalFinaElf (% 5),
Itochu (% 3.40),
ConocoPhilips (% 2.5),
Inpex (% 2.5) ve
Amerada Hess (% 2.36). 22
Uzunluğu 1.730 km olan bu boru hattının yapımına 2002 yılında başlandı ve 2005 te tamamlandı. Günümüzde, B-T-C boru hattından 2010 yılında rekor seviyesine ulaşarak, yaklaşık 50 milyon ton petrol ihraç edilmiştir. Bu ise Azeri-Çırak-Güneşli yataklarından üretilen petrolün neredeyse tamamını oluşturmaktadır.
21 Rovshan Ibrahimov, Azerbaijan: Happiness is the Availability of Export Corridors.
22 Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu, (http://www.oilfund.az/az_az/layiheler/baki-tbilisi-ceyhan-esas-ixrac-boru-kemeri.asp). 136
Bu da, Azerbaycan da üretilen petrolün genel olarak tek bir güzergahtan dünya pazarlarına ihraç edildiğini göstermektedir. Bu durum belli başlı bazı sorunlara neden olabilirdi. B-T-C ye alternatif güzergah bulunmasının gerekliliği, özellikle Ağustos 2008 de kendi aktüalitesini ortaya koymuştur. Türkiye de boru hattında patlama yaşanması ve Gürcistan da devam eden beş günlük savaş Azerbaycan petrolünün B-T-C den taşınmasını tümüyle durdurdu. 23
Neticede, kimse bu durumun bir daha tekrarlanmayacağını garanti edemezdi. Bu yüzden Azerbaycan için kendi konumunu koruması ve sağlamlaştırması ve bunun için de B-T-C`ye bir alternatif hat araması gerektiği anlaşıldı. B-T-C ye alternatif güzergahlardan ilki olarak Ukrayna nın Karadeniz sahilinde bulunan Odessa Limanı ndan Brody şehrine kadar uzanan petrol boru hattı gündeme geldi. İlk başta bu boru hattı Hazar Denizi havzası devletlerinde üretilecek petrolün Avrupa pazarlarına taşınması için projelendirilmişti. Ancak düşünülenler farklı nedenlerle gerçekleşmedi ve bu boru hattından Rusya petrolü ters yönde Karadeniz e nakledilmeye başlandı. Odessa-Brody boru hattı ile Azerbaycan ve Kazakistan da üretilen petrolü Avrupa pazarlarına ulaştırmak mümkündür. Hatta, bu boru hattının Polonya nın Gdansk şehrine kadar uzatılması düşünülmektedir. Çünkü burada petrolü işletebilecek rafineler bulunmaktadır. 24
Bu rafinelerde yıllık olarak yaklaşık 6-7 milyon ton petrol işletmek mümkündür. 25
Diğer taraftan Azerbaycan petrolünü almak konusunda Ukrayna da istekli görülmektedir. Ukrayna yıllık olarak 5 milyon ton petrol alma imkanlarını araştırmaktadır. Bu petrolün Ukrayna nın rafinelerinde işletilmesi öngörülmüştür. 26
Bununla birlikte Azerbaycan da Ukrayna pazarlarına kendi petrolünü ihraç etmek konusunda isteklidir. SOCAR bu ülkede kendi markası altında bir dizi akaryakıt doldurma istasyonu açmıştır ve bunların sayısını artırmayı planlamaktadır.
23 Neft Dorojaet Posle Vzrıva na Nefteprovode Baku-Tbilisi-Djeyhan ( Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattındaki Patlamadan Sonra Petrolün Fiyatı Yükseliyor ), 11 Ağustos 2008, (http:// tbu.com.ua/news/neft_dorojaet_posle_vzryva_na_nefteprovode_baku_tbilisi_djeihan.html).
24 Rovshan Ibrahimov, Energy Security Summit in Kiev and Expectations, Turkish Weekly, 12 Temmuz 2008, (http://www.turkishweekly.net/columnist/2939/energy-security-summit-in-kievand-expectations.html).
25 F. Asim, Nefteprovod Odessa-Brody-Plotsk Jdet Uglevodorodı (Odessa-Brody-Plotsk Petrol Boru Hattı Hidrokarbon Kaynaklarını Bekliyor), Zerkalo, 20 Ağustos 2008, (http://www.zerkalo. az/rubric.php?id=35283).
26 Vasiliy Kashin, Obratnıy Avers. Konflikt Y. Timoshenko s V. Yushenko ne Dal Zapolnit Trubu Odessa-Brody Kaspiyskoy Neftyu (Ters Bakış: Y. Timoşenko ile V. Yuşenko Arasındaki Anlaşmazlık Odessa-Brody Boru Hattını Hazar Petrolü İle Doldurmaya İzin Vermedi), CentralAsia.ru, 18 Temmuz 2008, (http://www.centrasia.ru/newsa.php?st=1216361040). 137
Ayrıca SOCAR Ukrayna dışında Romanya da da Ukrayna dakinin benzeri 300 istasyon açmayı düşündüğü için, 27 Azerbaycan petrolünün bu yönde ihraç olasılığı artmaktadır. Büyük hissesi SOCAR ın mülkiyetinde bulunan PETKİM şirketinin nezdinde İzmir de yeni rafinerinin inşaatı tamamlanıncaya kadar, Azerbaycan kendi petrolünü Ukrayna rafinelerinde işletmeyi düşünebilir. Azerbaycan bu güzergahın geliştirilmesinde istekli gözükmektedir. Bu istikamet alternatif bir güzergahın oluşturulmasına imkan sağlamakla beraber, Karadeniz e kıyısı olan devletlere petrolün ve hazır mamullerin ihracına imkan sağlayacaktır. Nitekim Azerbaycan Karadeniz ülkeleri ile bu konuda geniş çaplı partnerlik ilişkileri geliştirmektedir. Azerbaycan`ın petrol ihracı için Türkiye ye alternatif bir güzergah araştırmasının bir diğer nedeni de enerji gibi Azerbaycan için hayati öneme sahip bir hususta ülkenin kendi kaderini tek bir transit ülkenin ellerine bırakmama isteğidir. Nitekim bölgesel enerji koridoru rolünü üstlemeye çalışan Türkiye, Azerbaycan doğalgazını Azerbaycan dan düşük fiyatlarla alarak, daha sonra Avrupa pazarlarına dünya piyasası fiyatları üzerinden satmayı düşünmekteydi. Fiyat farkı bir kaç kata ulaştığından dolayı Azerbaycan bu duruma olumsuz bakmaktaydı. Rusya ya yönelik alternatif arayış nedeni tamamen politik kaygılardan kaynaklanan Azerbaycan ın Türkiye güzergahına alternatifler aramasının nedeni ise tamamen ekonomik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bu yüzden Azerbaycan hem petrol, hem de doğalgazın ihracı için yeni yollar bulunması konusundaki arayışını aktif bir şekilde yürütmektedir.
3. Azerbaycan Doğalgazının Üretilmesi ve Onun Dünya Pazarlarına İhracı İçin Aranan Yollar
4 Haziran 1996 da Azerbaycan bir kaç Batı enerji şirketi ile Şahdeniz yatağının işletilmesi amacı ile üretim paylaşımı sözleşmesi imzaladı. Oluşturulan konsorsiyuma
SOCAR (% 10),
BP (% 25.5),
Statoil (% 25.5),
İran ın Milli Enerji Şirketi (% 10),
Rus-İtalyan ortaklığı LUKAgip NV (% 10) ve
TPAO (% 9) ile dahil olmuşlardı.
Şahdeniz yatağı Hazar Denizi nde, Bakü den 70 km uzaklıkta güney-batı da bulunan ve toplam alanı 860 km 2 olan bir yataktır. Şahdeniz yatağında büyük bir doğalgaz rezervi bulununca, bunun dünya pazarlarına ulaştırılması için gerekli boru hattının oluşturulması gereksinimi oluştu.
27 H.E, GNKAR Okroet v Rumınii Okolo 300 Benzokolonok (SOCAR Romanya da Yaklaşık Olarak 300 Adet Benzin İstasyonu Açacak), 1 News.az, 02 Nisan 2011, (http://www.1news.az/ economy/oil_n_gas/20110402124523008.html).
Bu amaçla 2006 yılında Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattının inşaatı tamamlanmıştır. Aynı yıl doğalgaz Türkiye pazarlarına ulaşmaya başlamıştır. Azerbaycan kendi doğalgazını Türkiye üzerinden Doğu ve Merkezi Avrupa ülkelerine de ihraç etmeyi amaçlamaktaydı. Bununla ilgili olarak Yunanistan ve Bulgaristan la bazı görüşmeler de yapılmıştır. Oysa bu durum Türkiye nin kendi enerji politikasında yaptığı bazı değişimler nedeni ile bir dizi handikapla karşılaştı. Daha önce belirtildiği gibi, Türkiye bölgede enerji ithalatı ve ihracatı açısından bir terminal rolünü üstlenerek hem politik, hemde ekonomik açıdan bazı imkanlar sağlamayı amaçlamaktaydı. Azerbaycan doğalgazını satın alan Türkiye, onu Avrupa pazarlarına kendisi ihraç etmeyi planlıyordu. Durum böyle olurca, 2008 de Azerbaycan ile Türkiye arasında doğalgaz konusunda fikir ayrılığı oluştu. 28 Bu fikir ayrılığından dolayı, Azerbaycan Şahdeniz yatağının işletilmesinin İkinci Aşaması nı bir kaç defa ertelemek zorunda kaldı. Bunun dışında Azerbaycan yeni doğalgaz yatakları keşf etti, Aralık 2010 da, SOCAR şirketi kendi imkanları ile Umid yatağında 200-300 milyar m 3 doğalgaz buldu. 29 Umid yatağı ile birlikte Babek yatağında da SOCAR tarafından araştırma çalışmaları başlatıldı. Bu yatakta Umid te bulunan doğalgazın iki katı gaz olduğu öngörülmüştür. 30 Bunlara ek olarak Apşeron yatağında yaklaşık olarak 300 milyar м 3 doğalgazın bulunulması beklenilmektedir. Azeri-Çırak-Güneşli yatağından da gaz çıkarılmaktadır ve buradaki toplam hacim 500 milyar м 3 dür. Bunun için de Azerbaycan, Türkiye güzergahına olan bağımlılığı azaltmak için farklı alternatifler arayışına girdi. Alternatiflerden bir diğeri ise, 27 Mart 2009 tarihinde Rusya ile imzalanan ve bu ülkeye doğalgazın ihracını öngören memorandumla oluşturuldu. Azerbaycan ile Rusya arasında Sovyet döneminden kalmış ve uzunluğu 200 km olan Bakü- Novo Filya doğalgaz boru hattı mevcuttur.
28 Rövşən İbrahimov, Azərbaycan ilə Türkiyə Arasında Enerji Sahəsində Əməkdaşlıq: Mövcud Vəziyyət və Gələcək Perspektivlər, Analitik Baxış, Sayı: 4, Eylül-Ekim 2010, s. 20.
29 H.E., SOCAR Zayavila ob Otkrıtii Krupnogo Gazovogo Mestorojdeniya Umid v Azerbaycane (SOCAR Azerbaycan da Umid Adında Büyük Bir Doğalgaz Yatağının Açıldığını Bildirdi), 1 News.az, 24 Kasım 2010, (http://www.1news.az/economy/oil_n_gas/20101124043856510. html).
30 Alena Salayeva, Mestorojdeniye «Babek» vdvoe bolshe «Umid» ( Babek Maden Yatağı Umid ten İki Kat Büyük), 1 News.az, 25 Kasım 2010, (http://www.1news.az/economy/oil_n_ gas/20101125105006328.html).
Azerbaycan söz konusu boru hattının kapasitesini kullanarak Ocak 2010 dan itibaren Rusya ya doğalgaz ihracatını başlattı. 31 İlk aşamada taraflar Azerbaycan dan Rusya ya 500 milyon m 3 doğalgazın ihraç edilmesi konusunda anlaşmaya vardı. Daha sonra Eylül 2010 da Rusya devlet başkanı Dmitri Medvedev in Bakü ye resmi ziyareti sırasında, daha önce imzalanmış memoranduma ek olarak bir anlaşma daha imzalandı. Buna göre Azerbaycan dan Rusya ya ihraç edilen doğalgazın miktarının 2 milyar metre küpe kadar artırılması ömgörüldü. Bu miktarın gelecekte artırılabileceği konusunda da taraflar arasında ön anlaşmaya varıldı. 32 Nitekim, bir yıl sonra bu miktar 3 milyar metre küpe kadar çıkarıldı. Rusya nın yanısıra Azerbaycan ile güney komşusu olan İran arasında varılan anlaşmaya göre Azerbaycan gazı İran a da ihraç edilmeye başlandı. Ocak 2011 de imzalanan anlaşmaya göre, Azerbaycan İran a 1 milyar m 3 gaz ihraç etme kararı aldı. Rusya ile olan antlaşmada olduğu gibi, İran ile olan antlaşmada da miktarın daha sonra yapılacak müzakereler vasıtasıyla sağlanacak anlaşmaya göre artırılması mümkün olacaktı. 33 İran a ihraç edilen doğalgazın karşılığında, Azerbaycan ile toprak bağlantısı olmayan İran dan Nahçıvan2a gaz ulaştırılmaktadır. Dolayısıyla İran a gaz ihracatı ekonomik sebeplerden daha çok jeopolitik önem taşımaktadır. Öte yandan, İran a karşı uygulanan uluslararası yaptırımlar nedeniyle bu ülkeye ihraç edilen doğalgazın miktarında artış beklenilmemektedir. Azerbaycan ın komşuları ile yaptığı bu anlaşmalar kendi doğalgazının dünya pazarlarına ihracı açısından yeni alternatif yolların oluşturulması hususunda önem taşımaktadır. Bu durumda 2012 yılında, Azerbaycan yaklaşık 4 milyar m 3 doğalgazı Rusya ve İran a ihraç etme imkanına sahip olacaktır. Buna rağmen ekonomik açıdan bu iki güzergah Azerbaycan a kısmi bir rahatlık verse de, bağımsızlıktan bu yana politik açıdan Rusya ya bağımlılığı minimuma indirme siyasetini yürüten Azerbaycan için Kuzey güzergahın önceliğinden söz etmek oldukça zordur.
31 Rovshan Ibrahimov, Nabucco as a Chess Game: Azerbaijan s Next Move, Turkish Weekly, 12 Eylül 2009, (http://www.turkishweekly.net/columnist/3135/nabucco-as-a-chess-gameazerbaijan).
32 Rovshan Ibrahimov, Vizit Medvedeva v Baku Dan Novoy Tradisii i İnteresı v Gazovom Sektore (Medvedev in Bakü Ziyareti Yeni Geleneğin Haracı ve Gaz Sektöründeki Çıkarlar), 1 News.az, 08 Eylül 2010, (http://www.1news.az/authors/ribrahimov/20100908025800033.html).
33 Zulfugar Agayev & Ladane Nasseri, Azerbaijan Signs Gas Supply Contract with Iran Before EU Visit, Bloomberg News, 12 Ocak 2011, (http://www.bloomberg.com/news/2011-01-12/ azerbaijan-signs-gas-supply-contract-with-iran-before-eu-visit.html). 140
Böyle olsa bile, Bakü-Novo Filya doğalgaz boru hattının kapasitesi sadece 5 milyar m 3 olduğu için, doğalgazın üretiminde ciddi bir artış beklenen Azerbaycan için Rusya istikameti alternatifler arasında gözükmemektedir. Aynı durum İran için de söz konusudur. Uluslararası yaptırımların uygulandığı İran, Azerbaycan gazının bu ülke üzerinden Avrupa pazarlarına taşınması için zaten istenilen bir güzergah değildir.
Nitekim bu istikametin kullanılmasında Şahdeniz yatağının işletilmesi için kurulan konsorsiyuma üye olan şirketler ve onların hükümetleri de isteksizdir. Bu durumda Azerbaycan, Şahdeniz yatağının işletilmesinin ikinci aşamasında ve diğer yataklardan üretilecek doğalgazın ihracı için yeni alternatifler arayışına girmişti. Bu arayışlardan en önemlisi ise, 14 Eylül 2010 da Bakü de üç devlet Azerbaycan, Gürcistan ve Romanya devlet başkanları ile Macaristan başbakanının katılımıyla imzalanan memorandum olmuştur. Bu memoranduma göre bu üç devlet Karadeniz üzerinden Gürcistanın
Kulevi terminalinden Romanya nın Kostanza Limanı na doğalgazın taşınmasının olasılıklarını incelemek için ortak bir şirket kurdular. Azerbaijan, Georgia, Romania Interconnection (AGRI) adını taşıyan bu projeye esasen, Romanya limanına Azerbaycan da üretilmiş gazın sıvılaştırılmış veya sıkıştırılmış halinin ihraç olanakları araştırılacaktır. İlk araştırmalara göre, söz konusu projenin maliyetinin 4 ile 6 milyar Euro arasında değişiklik gösterebileceği belirlenmiştir. Projenin fizibilite çalışmaları başlatılmış ve bunun rekabete dayanabilirliği araştırılmaktadır. AGRI projesinin ortaya çıkmasının temel sebebi, Azerbaycan doğalgazının Avrupa pazarlarına ulaştırılması konusunda batı istikametinde yeni bir alternatif ulaşım yolu oluşturulmak istenmesidir. 34
Bununla da Azerbaycan tek yönlü ihraç güzergahının kendisine getirebileceği ekonomik kayıplardan yana kendisini sigortalamak istemektedir. 35
Projenin gerçekleşmesinin Azerbaycan açısından bir diğer önemi ise, ülkeye sadece alternatif güzergah temin etmeyecek, aynı zamanda ihraç ettiği ürün açısından da alternatifler önermiş olacaktır. Sıvılaştırılmış ya da sıkıştırılmış gazın piyasaya sürülmesi durumunda, yeni pazarlara çıkma olasılığı da artacaktır. Çünkü boru hatları ile doğalgazın dağıtılması yalnız şebekenin ulaştığı yere kadar mümkündür, oysa ki diğer türlü gazı farklı şekilde nihai müşteriye ulaştırmak mümkün olacaktır. Bu ise Azerbaycan a doğalgaz dahil, enerji kaynaklarının ihracatında sürdürülebilirliği ve istikrarı temin etme konusunda yardımcı olacaktır.
34 Ariz Hüseynov, AGRI: Cənub Qaz Dəhlizindəki Layihələrdən Biri Kimi, Gün.az Azərbaycan Həbərləri, 08 Kasım 2012, (http://www.gun.az/ariz_huseynov/55526)
35 Rovshan Ibrahimov, Proekt AGRİ - Alternativnıy Transportnıy Koridor v Evropu (AGRİ Projesi: Avrupa ya Alternatif Ulaşım Koridoru), 1 News.az, 13 Ekim 2010, (http:// www.1news. az/analytics/20101013014748562.html). 141
Azerbaycan ın Şahdeniz 2 yatağından üretecek doğalgazın ihraç edilmesi için öngördüğü bir diğer önemli proje ise TANAP tır (Transanatolian pipeline). 26 Haziran 2012 de Türkiye ile Azerbaycan arasında her ne kadar bu boru hattının inşası Türkiye toprakları üzerinde düşünülse ve alternatif güzergah gibi kabul edilmese de, bu proje Azerbaycan a doğalgazın ihracatında yeni imkanlar temin edecek ve olası riskleri azaltacaktır. 36
Azerbaycan ın TANAP projesinin gerçekleştirme isteği ve Türkiye ekonomisine diğer alanlara yapılan yatırımlar aslında iki ülke arasında karşılıklı bağımlılık oluşturma çabalarıdır. Bununla da, Azerbaycan Türkiye nin enerji politikasında olası değişimlerin kendini olumsuz etkilemesini engellemeyi hedeflemektedir. TANAP boru hattı ile Türkiye ve Merkezi ve Doğu Avrupa devletlerine yıllık yaklaşık 17 milyar metre küp miktarında gazın ihracatı öngörülmektedir. 37
TANAP projesini gerçekleştirecek konsorsiyuma Azerbaycan ın devlet petrol şirketi SOCAR % 80, Türkiye nin BOTAŞ ve TPAO şirketleri ise her biri % 5 ve % 15 pay alarak katılmışlardır. Daha sonra SOCAR şirketi kendi payından % 29 unu BP, TOTAL ve Statoil şirketlerine teklif etmiştir. 38
Bunun temel sebebi SOCAR, Şahdeniz yatağını işletecek konsorsiyumun üyelerini bu projeye katılmasını temin etmek isteğidir. Bununla hem jeopolitik ve mali riskler azaltılacak, hem de projenin gerçekleşme olasılığı artacaktır. Ayrıca şirketler de Şahdeniz de üretilecek doğalgazın dünya pazarlarına sorunsuz bir şekilde ulaşması arzusundadır ve olası risklerin azaltılmasında aktif olarak yer alacaklardır. 39
Aynı zamanda SOCAR projede esas katılımcı olmak arzusundadır ve payların % 51 ini kendisinde bulundurmak istemektedir. Azerbaycan, uyguladığı bu yeni politika ile alternatif enerji ulaşım koridorlarının geliştirilmesinde bir yenilik oluşturmuş oldu. Şimdiye kadar, alternatifler coğrafi çeşitlilik açısından değerlendiriliyor ve haritada farklı güzergahlar aranıyordu. Fakat Azerbaycan ın bulunduğu coğrafi konumunun kısıtlılığı fazla arayış olasılığı tanımamaktadır. Bu yüzden, yeni güzergahlar geleneksel ulaşım koridorlarının üzerinde yerleşse de, kullanılan yöntem transit ülkelerle ekonomik açıdan karşılıklı bağımlılığın oluşturulması olmuştur. Bu tür bir stratejinin geliştirilmesi aynı zamanda Avrupa pazarları açısından Azerbaycan ın konumunu güçlendirmektedir.
36 Daha ayrıntılı bilgi için bkz., Michael J. G. Main, Rovshan Ibrahimov, Fevzi Bilgin, Linking the Caspian to Europe: Repercussions of the Trans-Anatolian Pipeline, Rethink Paper, Sayı: 6, Rethink Institute, Washington DC, Ekim 2012, (http://www.rethinkinstitute.org/files/ Linking%20the%20Caspian%20to%20Europe.pdf).
37 Gulmira Rzayeva & Theodorus G. R. Tsakiris, Strategic Imperative: Azerbaijani Gas Strategy and the EU`s Southern Corridor, SAM Review, Bakü, Sayı: 5, Temmuz 2002, s. 17.
38 ARDNŞ BP, Statoil və Total Şirkətlərinə TANAP Layihəsində 29 Faiz Pay Təklif Edib, Salam News Agency, 09 Eylül 2012, ( http://ru.salamnews.org/az/news/read/29495/ ardnsh-ldquobprdquo-statoil-ve-total-shirketlerine-tanap-layihesinde-29-faiz-pay-teklif-edib/)
39 Radu Dudau, The Shah Deniz End Game & the Plight of the Southern Corridor, Caucasus International, Cilt: 2, Sayı: 2, Yaz 2012, ss. 103-104. 142
Uzun vadede, doğalgaz ihracatçısı gibi, Şahdeniz yatağından Avrupa daki tüketiciye kadar oluşan değer zincirinde yer edinmeye çalışmaktadır. 40
Bu durumda bölgesel aktör gibi hareket etmek için altyapı oluşturmakta ve bu rolü üstlenme hazırlıkları gerçekleştirmektedir. Sonuç Zengin enerji kaynaklarına sahip olan devletler, kendi gelirlerini maksimize etmek arzusundadırlar. Bunun için sahip oldukları petrolü ve doğalgazı en yüksek kar marjları ile satmaya çalışmaktadırlar. Yüksek marjlı kar elde etmek için ise enerjinin istikrarlı ve ekonomik açıdan iyi durumda olan alıcılara satılmasının gerekliliğinin yanı sıra, sürdürülebilir ulaşım sistemine sahip olmak da gerekmektedir. Fiyatı ve istikrarlı arzı etkileyen en önemli etkenlerden bir diğeri ise, enerji kaynaklarının dünya pazarlarına ulaştırılması için birden çok ve çeşitli transit koridorlara sahip olunmasıdır. Böylece pazarlardaki ani değişim veya istikrarsızlık karşısında enerji arz eden devletin riskini azaltma imkanı sağlanması ile birlikte, gelirlerin de sabitlenmesi temin edilmiş olacaktır. Alternatif nakil yolları imkanının mevcut olması sadece ekonomik açıdan değil, aynı zamanda siyasi açıdan da bazı avantajlar sağlamaktadır. Farklı transit yollara sahip olma imkanı komşu devletlerin ihracatçı devlet üzerinde baskı politikalarını uygulama imkanından yoksun bırakmaktadır. Özellikle bu durum, açık denizlere çıkışı olmayan devletler için daha büyük bir önem arz etmektedir. Bu durumda enerji kaynaklarını dünya pazarlarına birden fazla koridordan ihraç eden devlet daha gevşek politika takip etme imkanına sahiptir. Böyle olunca, ülkenin enerji arz güvenliği temin edilmekte ve ihracatçı devlet güvenliğinin artması nedeniyle daha tarafsız ve bağımsız politika uygulama imkanına sahip olmaktadır. Yukarıda bahsi geçen varsayımlar Azerbaycan için de geçerlidir. Bağımsızlığını elde ettikten sonra kendi ulusal çıkarları doğrultusunda enerji politikasını oluşturan Azerbaycan, alternatif ihraç koridorlarının oluşturulması açısından büyük başarılar elde etmiştir. Alternatif ihraç yollarının oluşturulmasını kendi enerji politikasının temel ilkesi olarak kabul eden Azerbaycan, bu konuda aşamalı bir gelişme kaydetmiştir.
40 Gulmira Rzayeva, TANAP-Hazar Gazını Avrupa`ya Taşıyan Atılım Projesi, Hazar Raporu, Hazar Strateji Enstitüsü, Ekim-Aralık 2012, Sayı: 1, s. 10.
Enerji konusunda komşularıyla ikili ilişkilere sahip olan Azerbaycan’ın birden fazla ve çeşitli ihraç koridorlarına sahip olması, daha esnek bir dış politika izlemesine imkan vermiş ve küresel ve bölgesel aktörlerle ilişkilerinde bağımsız hareket edebilme olanağı sağlamıştır.
KAYNAKÇA
Agayev, Zulfugar & Nasseri, Ladane, “Azerbaijan Signs Gas Supply Contract with Iran Before EU Visit”, Bloomberg News,
12 Ocak 2011, ( http://www.bloomberg.com/news/2011-01-12/azerbaijan-signs-gas-supply-contract-with-iran-before-eu-visit.html ).
Aliyev, İlham, Kaspiyskaya Neft Azerbaycana (Azerbaycan’ın Hazar’daki Petrolü), (Moskova: İzvestiya, 2003).
Asim, F., “Nefteprovod Odessa-Brody-Plotsk Jdet Uglevodorodı” (Odessa-Brody-Plotsk Petrol Boru Hattı Hidrokarbon Kaynaklarını Bekliyor), Zerka-lo, 20 Ağustos 2008, ( http://www.zerkalo.az/rubric.php?id=35283 ).
Dudau, Radu, “The Shah Deniz End Game & The Plight of the Southern Corridor”, Caucasus International, Cilt: 2, Sayı: 2, Yaz 2012.
Hüseynov, Ariz, “AGRI: Cnub Qaz Dhlizindəki Layihələrdən Biri Kimi”, Gün.az Azərbaycan H
əbərləri, 08 Kasım 2012, ( http://www.gun.az/Ariz_Huseynov/55526 ).
İbrahimov, Rövşən, “Azərbaycan ilə Türkiyə Arasında Enerji Sah
əsindəƏməkdaşlıq: Mövcud Vəziyyət və Gələcək Perspektivlər”,
Analitik Baxış,
Sayı: 4, Eylül-Ekim 2010.
Ibrahimov, Rovshan, “Azerbaijan Energy Strategy and the Importance of Diversification of Exported Transport Routes”, Journal of Qafqaz University, Sayı: 29, 2010.Ibrahimov, Rovshan, “Azerbaijan: Happiness is the Availability of Export Corri-dors”,
USAK Web Site, 30 Ağustos 2008, (http://www.usak.org.tr/EN/makale.asp?id=552).
Ibrahimov, Rovshan, “Energy Security Summit in Kiev and Expectations”, Turkish Weekly, 12 Temmuz 2008, (http://www.turkishweekly.net/colum-nist/2939/energy-security-summit-in-kiev-and-expectations.html).
Ibrahimov, Rovshan, “Nabucco as a Chess Game: Azerbaijan’s Next Move”,
Turkish Weekly, 12 Eylül 2009, (http://www.turkishweekly.net/columnist/3135/nabucco-as-a-chess-game-azerbaijan).
Ibrahimov, Rovshan, “Proekt AGRİ - Alternativnıy Transportnıy Koridor v Evropu” (AGRİ Projesi: Avrupa’ya Alternatif Ulaşım Koridoru),
1 News.az, 13 Ekim 2010, (http:// www.1news.az/analytics/20101013014748562.html).
Rovshan İBRAHİMOV146
Ibrahimov, Rovshan, “Proekt AGRİ- Alternativnıy Transportnıy Koridor v Evropu” (AGRİ Projesi: Avrupa’ya Alternatif Ulaşım Koridoru),
1 News.az, 13 Ekim 2010, (http:// www.1news.az/analytics/20101013014748562.html).
Ibrahimov, Rovshan, “Visit Klinton v Baku Vosstanovlenie Status-Kvo ili Novie Tendensii?”
(Clinton’ın Bakü Ziyareti: Statükonun Yenilenmesi veya Yeni Eğilimler?),
1 News.az, 20 Temmuz 2010, (http://www.1news.az/authors/ribrahimov/20100720115209746.html).
Ibrahimov, Rovshan, “Vizit Medvedeva v Baku – Dan Novoy Tradisii i İnteresı v
Gazovom Sektore” (Medvedev’in Bakü Ziyareti – Yeni Geleneğin Haracı ve Gaz Sektöründeki Çıkarlar),
1 News.az, 08 Eylül 2010, (http://www.1news.az/authors/ribrahimov/20100908025800033.html).
Main, Michael J. G.; Ibrahimov, Rovshan; Bilgin, Fevzi, “Linking the Caspian to Europe: Repercussions of the Trans-Anatolian Pipeline”, Rethink Paper, Sayı: 6, Rethink Institute, Washington DC, Ekim, 2012, (http://www.rethinkinstitute.org/files/Linking%20the%20Caspian%20to%20Europe.pdf).
Poluxov, Elxan, “Kontrakt Veka” (Problema v İstoricheskoy Reprospektive)” (Yüzyılın Antlaşması” (Tarihsel Geriye Bakıştaki Problem), Kavkazskie Regionalnıe İssledovaniya, Cilt: 2, Sayı: 1, 1997, (http://poli.vub.ac.be/publi/crs/rus/R02-005.html).
Rzayev, Farid, “907-ya Popravka: İstoriya i Perspektivı” (907. Düzeltme: Tarih ve Perspektifler),
Tsentralnaia Azia i Kavkaz, No. 3 (4), 1999, (http://www.ca-c.org/journal/cac-041999/st_21_rzayev.shtml).
Rzayeva, Gulmira, “TANAP-Hazar Gazını Avrupa`ya Taşıyan Atılım Projesi”,
Hazar Raporu, Hazar Strateji Enstitüsü, Ekim-Aralık, 2012.
Rzayeva, Gulmira & Tsakiris, Theodorus G. R., “Strategic Imperative: Azerbaijani Gas Strategy and the EU`s Southern Corridor”,
SAM Review, Bakü, Sayı: 5, Temmuz 2002.Sagheb, Nasser & Javadi, Masoud, “Azerbaijan’s “Contract of the Century” Finally Signed with Western Oil Consortium”, Azerbaijan International, Cilt: 2, Sayı: 4, 1994.
Salayeva, Alena, “Mestorojdeniye «Babek» vdvoe bolshe «Umid»” (“Babek”
Maden Yatağı “Umid”ten İki Kat Büyük), 1 News.az, 25 Kasım 2010, (http://www.1news.az/economy/oil_n_gas/20101125105006328.html).
Azerbaycan Enerji Politikası: Alternatif Enerji Nakil Hatları Arayışı 147
Shoroxov, Vladislav, “Energoresursı Azerbaycana: Politicheskaya Stabilnost i
Regionalnıe Otnosheniya” (Azerbaycan’ın Enerji Kaynakları: Siyasal İstikrar ve Bölgesel İlişkiler), (
http://poli.vub.ac.be/publi/crs/caucasus/shorok-hov.htm).
Shorokhov, Vladislav, “Energy Resources of Azerbaijan: Political Stability and
Regional Relations”, Caucasian Regional Studies, Cilt: 1, Sayı: 1, 1996, (http://poli.vub.ac.be/publi/crs/eng/0101-04.htm).
Svante Cornell, Azerbaijan since Independence, (Washington: M.E. Sharpe, 2011).
Turan, Fatih, “Türkiye-Тürk Cumhuriyetleri Ticari ve Ekonomik İlişkileri Hakkında Değerlendirme”,
Dış Ticaret Dergisi, Ocak 2002. Vine, Steve Le, The Oil and the Glory: The Pursuit of Empire and Fortune on the Caspian Sea, (New York: Random House, 2007).
Waal, Thomas De, The Caucasus: An Introduction, (Oxford University, 2010).“ARDNŞ “BP”, “Statoil” və
“Total” Şirkətlərinə TANAP Layihəsində 29 Faiz Pay Təklif Edib”, Salam News Agency, 09 Eylül 2012, (http://ru.salamnews.org/az/news/read/29495/ardnsh-ldquobprdquo-statoil-ve-total-shirketlerine-tanap-layihesinde-29-faiz-pay-teklif-edib/).
“Ayaz Mütəllibov”, Biografiya Bankı, (http://adam.az/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&sobi2Id=27&Itemid=63).
“Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri”, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu, (http://www.oilfund.az/az_AZ/layiheler/baki-tbilisi-ceyhan-esas-ixrac-boru-kemeri.asp).
“Bitva za Rınok” (Pazar İçin Savaş), Caspian Energy, Sayı: 5, Eylül-Ekim 2004. “GNKAR Okroet v Rumınii Okolo 300 Benzokolonok” (SOCAR Romanya’da
Yaklaşık Olarak 300 Adet Benzin İstasyonu Açacak), 1 News.az, 02 Nisan
2011, (http://www.1news.az/economy/oil_n_gas/20110402124523008.html).
“Günün Olayları”, Haber Kazanı, 12 Nisan 1995, (http://www.haberkazani.com/kazandan-12-nisan-1995-gundemi.html).
“Neft Dorojaet Posle Vzrıva na Nefteprovode Baku-Tbilisi-Djeyhan” (“Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattındaki Patlamadan Sonra Petrolün Fiyatı Yükseliyor”), 11 Ağustos 2008, (http://tbu.com.ua/news/neft_dorojaet_posle_vzryva_na_nefteprovode_baku_tbilisi_djeihan.html).
