TÜRK DIŞ POLİTİKASININ SINAV YILI 2011 DE NELER OLDU.?
RESİM KOY ; TÜRK DIŞ POLİTİKASININ SINAV YILI 2011
TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA SINAV YILI:
2011’DE NELER OLDU?
YAZAN; Özdem SANBERK
2011 yılı boyunca gazetelerde dış politikaya ilişkin önemli gelişmelere dair bir haber okumadığımız neredeyse tek gün olmadı. Türk dış politikası geçtiğimiz yılda oldukça yoğun bir tempo izledi. Bunun iki eksende yaşanan gelişmelerle yakın ilişkisi bulunuyor. İkili ilişkiler boyutunda Türkiye, pek çok ülke ile hızla değişen bir ilişki trafiği yaşadı. İsrail gerginliği ve İran nükleer krizi gibi gelişmeler, ikili ilişkilerde Türkiye’nin yoğun mesai harcamasına neden oldu. Çok taraflı ilişkiler boyutunda ise 2011, tüm dünya ülkeleri için sıra dışı bir yıldı. Bir taraftan küresel ekonomik kriz, diğer taraftan Arap Devrimi, adeta dış politika yapıcıları “kriz temelli bir dış politika” çizgisine mahkûm etti. Kısacası 2011, Türk dış politikası açısından hızla karmaşıklaşan dünyada ve bölgesinde zorlaşan bir çelişki yönetme ve kriz çözme yılı oldu.
Türkiye ve Arap Devrimi
2011 yılında Türk dış politikasına ilişkin gelişmeleri incelemeye Arap Devrimi ekseninde başlamak yerinde olur. Türkiye Arap Devrimi olarak adlandırılan halk hareketleri karşısında hızlı bir değerlendirme yaparak gerek inandığı değerlerin gerek çıkarlarının halkın meşru taleplerinin desteklenmesinden geçtiği sonucuna vardı. Bu tahlili yaparken ortaya çıkan halk hareketlerinin kaçınılmaz ve geri döndürülemez olduğuna inanarak, halkının desteğine sahip meşru devletlerin Türkiye için daha tercih edilir muhataplar olacağı anlayışıyla hareket etti. Türkiye, böylesine köklü bir dönüşümün kolay olmayacağını, riskler ve belirsizlikler içerdiğini de gördü. Ancak istikrar uğruna korkularla hareket etmenin geçmişte fayda sağlamadığını ve bu defa işe de yaramayacağını düşünerek halkın taleplerine destek verdi.
Bununla birlikte Ankara, sürecin barışçı bir şekilde gerçekleşmesi ve yeni bölünmelere yol açmaması konusunda da duyarlı hareket etmeye çalıştı. Libya ve Suriye örneklerinde önce rejimleri ve liderleri ikna etmek için herkesten çok çaba göstermesi bu nedenleydi. Çabalarının sonuç getirmeyeceğini görmesi ve iyi niyetinin istismar edilmesi üzerine ise, baskı yoluna giderek uluslararası toplumla birlikte hareket etmeye özen gösterdi.
Neticede Türkiye’nin Arap Devrimi’nin başlangıcından bu yana, ilgili ülkelerin kendine has özelliklerine bağlı olarak nüanslar ve üslup farklılıkları gösterse de kendi içinde tutarlı ve etik bir politika izlediği söylenebilir. Türkiye’nin bölgeyle tarihi bağları, son yıllarda artan siyasi ve ekonomik ilişkileri ve dış politikada kendisine biçtiği rolün, Ankara’nın bu süreçte aktif bir politika izlemesini şart kıldığı anlaşılıyor. Bölge halklarının büyük çoğunluğunun beklentileri bakımından Türkiye’yi kendilerine örnek veya ilham kaynağı görmesi de Türkiye’ye ilave bir sorumluluk yüklüyor. Ancak bu durum, Türkiye’yi tek başına dikkatsizce öne çıkmaya itmedi; Türkiye Arap Ligi ve uluslararası toplumla birlikte hareket etmeye oldukça dikkat etti. Keza, Bahreyn ve Yemen gibi diğer üç ülkeye (Mısır, Libya, Suriye) nazaran daha az etkili olabileceğimiz ülkelerde de doğru mesajlar dillendirilmekle birlikte pratikte somut bir rol üstlenilmedi. Yani gerçekçilik elden bırakılmadı.
Gelinen noktada, sürecin daha başında olduğumuz düşünüldüğünde, başarı veya başarısızlıktan söz etmekten ziyade doğru yönde atılmış adımlar olduğunu söylemek daha doğru olacaktır. Unutulmamalı ki son tahlilde başarı bölge halklarının elinde ve Türkiye bu süreçte yardımcı aktör konumunda. Öte yandan, şu ana kadar yaşananlar bize aynı zamanda, Türkiye’nin bölge halkları nezdinde itibarının yükseldiğini ama son yıllarda gelişen ilişkilere rağmen halen, varoluş refleksi ile hareket eden rejimler üzerinde belirleyici bir etki yapma gücüne sahip olamadığımızı da göstermiş durumda.
Yine de bu gözlem, Türkiye’nin politikalarının yanlışlığını veya yetersizliğini göstermekten ziyade, bölgenin gerçeklerini teyit etmiş oldu. Zira Türkiye’yle gelişen ilişkiler, rejimlere meşruiyet kazandırmadığı gibi halkı geri plana da itmedi. Aksine vizelerin kalkması ve Türk dizilerinin serbestçe gösterilmeye başlaması gibi gelişmeler, Türkiye’nin halk üzerindeki etki ve itibarını arttırarak, halkın dış dünyayı görmesini kolaylaştırdı.
Bu itibarla Türkiye önümüzdeki dönemde de bölge ülkeleri ile ilişkilerini geliştirmeye devam etmeli, demokrasi talepleri bakımından kendini halkın yerine koyarak dışarıdan değer empoze etme yoluna gitmemeli, ancak halktan kaynaklanan meşru ve barışçıl taleplere de duyarsız kalmayarak gelişen ilişkilerin kendisine sağladığı etki gücünü kısıtlı da olsa olumlu yönde kullanmaya çalışmaktan vazgeçmemelidir.
Sıfır Sorun Paradigmasının Akıbeti
Arap Devrimi, doğal olarak Türkiye’nin son on yılına damgasını vuran komşularla sıfır sorun yaklaşımının akıbeti üzerine de yoğun bir tartışma başlattı. Hatta kimi araştırmacılara göre 2011, bu politikanın iflas ettiği yıl oldu.
Uluslararası koşulların değişmesi hiç şüphesiz eski koşullarda izlenen politikaların yeni koşullara uyarlanmasını gerekli kılar. Arap devrimleri ile komşu bölgelerde ve daha geniş bir alanda uluslararası siyasi zemin değişmişti. Türkiye’nin de, Amerika başta olmak üzere başka ülkeler gibi, evvelce sürdürdüğü politikalarını yeni zemine adapte etmesi doğal. Bu değişiklik eski politikalarla ilgili bir çelişki değil, dış politikada pragmatizm ilkesinin bir gereğidir. Pragmatizm bir ülkenin dış ilişkilerindeki süreklilik unsurlarıyla uluslararası konjonktürdeki değişiklikler arasındaki dengenin korunmasıdır. Aynı zamanda Türk dış politikasının geleneksel bir özelliğidir.
Öte yandan sıfır sorun politikası, sorunların devamı yerine iyi ilişkilerden daha fazla yarar sağlanacağı gerçeğinden hareketle sorunların çözümü için aktif caba gösterilmesini ima eder. Bu nedenle bu politikanın yanlış bir yaklaşım olduğu veya geçerliliğini yitirdiği yolundaki eleştiriler geçerli değildir. Gerçekten sıfır sorun ilkesi son on yılda Türkiye’nin demokratik ve ekonomik güç ve potansiyeli sayesinde özgüvenli bir dış politika izlemesini mümkün kıldı. Komşularına tehdit algılaması gözlüğü yerine potansiyel fırsatlar perspektifinden yaklaşmasını daha mantıklı ve yararlı hale getirdi. Bu haliyle sıfır sorun esasen “Yurtta sulh cihanda sulh” ilkesinden daha farklı bir söylem değildir. Bu nedenle bu gün son gelişmeler karşısında bazı komşu ülkeler bakımından uygulanması mümkün olmayan veya zorlaşan sıfır sorun politikası işlevini tamamen yitirmedi.
Bu bir yönelim ve yaklaşım tarzı ve bölgesel koşullar elverdiğinde yine devam edecektir. Örneğin Suriye ile ilişkiler zor bir döneme girmiştir. Keza, İran ile de bazı alanlarda sıkıntılar yaşanmaktadır. Neticede, sorunların çözümü sadece Ankara’nın izleyeceği tutuma bağlı değil ve ilgili taraflarında aynı iradeyi gösterebilmesi gerekiyor. İsrail ve Ermenistan ile ilişkiler de bu eksikliğin açık örneklerini oluşturuyor. Kaldı ki, sıfır sorun politikasının sorunların ne pahasına olursa olsun çözümünü veya komşularla iyi ilişkiler için Türkiye’nin ulusal çıkar tanımına girecek alanlarda taviz verilmesini öngörmediği de açık. Böyle bir yaklaşım zaten ne halk tabanında destek bulabilir ne de uzun vadede kalıcı sonuçlar verir.
Türkiye’nin sorunları çözme iradesi gerçekçi ve ilkeleriyle uyumlu bir çerçevede değerlendirilmeli. Nitekim Suriye’ye reform yönünde adım atması konusunda baskı yapılması ve bu ülkede geçiş dönemine destek verilmesi, artık normal ilişkileri devam ettirmenin mümkün olmadığı Esed rejiminden kaynaklanan sorunun ortadan kaldırılması için izlenen aktif bir politikaydı. Anlamını yitirmesi tartışması bir yana, Suriye’de halkının desteğine sahip bir rejimin iş başında olması sıfır sorun politikasına en büyük açılımı sağlayacaktır.
Benzer bir durum İran için de geçerli. Türkiye, İran’ın bölgedeki gelişmeleri doğru okuyarak yanlış adımlar atmaması için yoğun çaba sarf ediyor. Bu çabalarının boş veya başarısız olduğunu söylemek için henüz erken. Öte yandan, Türkiye’nin Yunanistan, Gürcistan, Rusya gibi diğer birçok komşusuyla ilişkileri geçmişte olmadığı kadar iyi düzeyde.
Suriye: Hızla Düzelen ve Bozulan ilişkiler
Suriye dosyasına, önemine binaen, daha yakından eğilmemiz gerekiyor. Tekrar belirtmek gerekir ki, Suriye ile ilişkilerin mevcut konumuna gelmesi Suriye’nin halkına karşı şiddet uygulaması ve bizzat Arap dünyası başta olmak üzere uluslararası toplum tarafından yalnız bırakılması sonucunda oldu. Türkiye’nin böyle bir rejimle hiçbir şey olmamış gibi ilişkilerini devam ettirmesi söz konusu olamazdı.
Ancak buradaki temel eleştiri aynı Esed rejimi ile son on yılda niye bu derece iyi ilişkiler geliştirildiği noktasında ortaya çıkıyor. Evet, Türkiye son on yıl boyunca da Suriye’nin demokratik bir rejimle yönetilmediğini biliyordu. Ve reform yönündeki beklentilerini özel görüşmelerde dile getirmesine rağmen bunları hiç bir zaman çok yüksek sesle dile getirmiyor ve bunu ilişkilerin gelişmesi için bir ön şart olarak ortaya koymuyordu. Ama bunun sebebi Suriye halkının durumuna duyarsızlığından veya sadece kendi ekonomik ve siyasi çıkarlarını gözetmesinden kaynaklanmadı. Türkiye’nin kendisini Suriye halkının yerine koyması ve demokrasi havariliği yapması ne doğru, ne de etkili olurdu. ABD’nin dışarıdan demokrasi empoze etmeye yönelik girişimlerinin akıbetini herkes biliyor. Kaldı ki Esed’e reform yönünde adım atmasının gerek ve yararları anlatıldığında alınan yanıtlar hep olumlu olmuş, ancak uygulama bunu takip etmemişti.
Ne zaman ki Suriye halkı demokrasi mücadelesini kendisi açıkça vermeye başladı ve Esed rejimi bu taleplere omuz silkti, o zaman Türkiye seçimini halktan yana yaparak bugüne kadar birçok alanda büyük destek verdiği Esed rejimine karşı tavır aldı. Bunu yaparken de önce yine Esed’i doğru yönde adım atması için son ana kadar ikna etmeye çalıştı, bunun sonuç vermeyeceğini anlayınca da baskıyı arttırmaya başladı. Türkiye’nin amacı ve beklentisi Suriye’de bir an evvel halkın beklentilerine uygun bir demokratik geçiş sürecinin yaşanması ve ülkede huzur ve istikrarın sağlanmasıdır. Türkiye, muhakkak ki bu yönde çaba sarf etmeye devam edecektir. Bu geçiş gerçekleştiği zaman ilişkilerde geçmişten çok daha hızlı ilerleme ve gerçek anlamda bir iyi komşuluk ilişkisi düzeyine erişilecektir.
İran: Oyun Bozucu bir Aktör
2011 yılında Türk dış politikası için diğer bir test alanı İran ile ilişkiler oldu. İran-Türkiye ilişkilerinin tarihin her döneminde zorlu bir nitelik taşıdığı sır değil. Ancak her iki ülke de tarih boyunca ilişkilerini farklılıkları ne olursa olsun sıcak çatışma noktasına getirmemeyi başardı. Türkiye özellikle son dönemde İran’ın izole edilerek iyice köşeye sıkıştırılmasının bu ülkenin istikrarsızlık çıkarma potansiyelini daha da artıracağına inanarak bu ülkeyi bölgesel istikrar çabalarına angaje etmeye çalıştı. Bunda çok başarılı olduğu söylenemese de iletişimin gerekli mesajların verilmesi bakımından yararlı olduğu görülüyor.
Öte yandan son dönemde İran’ın Suriye’deki gelişmeler ve nükleer programı yüzünden üzerinde artan baskı nedeniyle kendisini daha yalnız ve güvensiz hissetmeye başladığı, bunun da etkisiyle Irak’tan Lübnan’a kadar mezhep eksenli bir kuşak üzerinden kendisine alan açmaya çalıştığı bir gerçek. Tüm bu gelişmeler, Türkiye’nin politikalarıyla ters düşüyor. Ancak Türkiye bu düşüncelerini açık bir gerginlik yaratmak yerine diyalog yoluyla İran tarafına iletmeye özen gösteriyor. Bu kapsamda, NATO füze savunma sistemi çerçevesinde Kürecik’e bir radar yerleştirilmesi de Türkiye açısından İran’a yönelik bir hareket olmaktan ziyade olası bir tehdide karşı kendi savunmasını garanti altına almak ve ittifak içindeki yükümlülüklerini yerine getirmek amacına yöneliktir. İran bunu kendisine karşı hasmane bir adım olarak takdim etmeye çalışsa da Türkiye bu konuda gerekli açıklamaları yapmakta ve topraklarının İran’a karşı saldırı amaçlı olarak kullanılmayacağı teminatını veriyor; karşılığında da İran’ın Türkiye’ye karşı yıpratıcı bir kampanya içine girmemesini bekliyor.
İlişkilerin bundan sonraki seyrini, büyük ölçüde, İran’ın bölgedeki politikaları belirleyecektir. Suriye’de halkına karşı zulmeden bir rejimi körü körüne destekler ve şiddete destek olursa, ayrıca kendi dar çıkarları uğruna bölgede bir mezhep çatışmasını körüklerse, o zaman Türkiye-İran ilişkilerinde istenen düzeyi yakalamak ve hatta mevcut seviyeyi devam ettirmek mümkün olmayabilir. Ama Türkiye’nin öncelikli arzusu İran’la yakın danışma içinde olmak ve İran’ı, sorunların değil çözümlerin parçası haline getirmek.
İsrail: Dibe Vuran bir İlişki
2011 yılında en netameli dış politika konusu İsrail oldu. Türkiye, hiç şüphesiz İsrail ile ilişkilerinin geldiği noktadan memnun değil. Bunun bölgede, kendisinin yapıcı rol oynama alanını daralttığını ve aynı zamanda ABD Kongresi’nde Türkiye için sorun yaratma potansiyeli taşıdığını görüyor. Ancak, bu konuda Türk hariciyesi üzerine düşenin azamisini yaptığını düşünüyor.
Gelinen noktada ilişkilerin normalleşmesinin, İsrail’in kendisinden beklenen adımları atmasına bağlı olduğu açık... İsrail’deki mevcut hükümet yapısı ışığında Türkiye bu konuda çok umutlu olmasa da bu yönde atılan her adıma karşılık vereceğe benziyor. Türkiye’nin İsrail’e karşı açıkladığı tedbirler de uluslararası hukuk sınırları içinde makul önlemlerdir. Üzerinde çok durulan seyrüsefer serbestîsi konusunda da Ankara’nın söylediği, özünde, hukuka aykırı uygulamalara müsamaha etmeyeceği. Dolayısıyla üzerinde durulması gereken bu değil, bundan rahatsızlık duyulmasıdır. Hiçbir ülke hukukun üstünde değil ve bölgenin içinde bulunduğu hassas dönemde hukukun ihlal edilmesine izin verilmemeli.
Diğer taraftan İsrail’in ilişkileri normalleştirmek için çaba göstermek yerine “ Türkiye’yi nasıl rahatsız ederim ” şeklinde bir arayışa girmesinin son derece yanlış ve tehlikeli bir yol olduğu da açık. Doğu Akdeniz’deki deniz sınırlarının belirlenmesi ve doğal gaz arama çalışmaları bu çerçevede özellikle dikkat çekici. Bu konuda İsrail kendisi inisiyatif almasa dahi Güney Kıbrıs’ın tuzağına düşmemeli ve zaten son derece çetrefil bir nitelik arz eden Kıbrıs meselesinde sorunun bir parçası haline gelmemeli. Anlaşılıyor ki, Türkiye’nin bu konuda da niyeti gereksiz çatışma yaratmak değil uluslararası hukuktan kaynaklanan haklarını koruma altına almak. Bunu yaparken de karşılıklı gerilimi yükseltmek yerine uluslararası platformları devreye sokmak niyetinde. Nitekim KKTC’nin Rum tarafının doğal gaz arama çalışmaları konusunda Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne sunduğu (ancak Rumlarca reddedilen) öneri bunun somut bir örneği niteliğinde.
Rumların bütün bu süreçteki tavrı, gerek girişimin zamanlaması gerek uygulanış şekli bakımından, öteden beri olduğu gibi, gereksiz bir kriz yaratmak suretiyle çözümsüzlüğü devam ettirmek ve bunun sorumluluğunu Türkiye’nin üzerine atmak hesabına dayanıyor. İç siyasette zor bir dönemden geçen Hristofyas’ın hedef saptırma arayışı içinde olduğu ve aynen selefleri gibi, Türk tarafını eşit bir ortak olarak görmediği açıkça ortaya çıktı.
Kıbrıs sorunu kıskacında Türkiye-AB ilişkileri
Kıbrıs sorunu ve Rumların tavrı, asıl yansımasını Türkiye-AB ilişkilerinde buluyor. Baştan belirtmek gerekir ki Türkiye’nin AB üyeliği hedefinde bir sapma olmadı. Üyelik halen stratejik bir hedef... Hükümetin yıl içinde yaptığı çalışmalar ve bu kapsamda Avrupa Birliği Bakanlığı’nın kurulması Türkiye’nin kararlılığının 2011 yılında en açık göstergesi oldu.
Ancak AB’nin, bazı üyelerinin ipoteği altında kalarak katılım sürecinde kendi üzerine düşen sorumluluğu yerine getirmemesi sürecin istenen hızda ve nitelikte devam etmesini engelliyor. Açık bir üyelik perspektifini görmeden bazı alanlarda açılımlar yapılmasının güç olduğunu herkes kabul etmeli. Keza Türk halkının da üyeliğe desteği halen devam etmekle birlikte, üyeliğin gerçekleşeceğine olan inancı giderek azalıyor ve üyelik için gerekli bazı zor adımlara desteği düşük düzeyde kalıyor.
Ayrıca, vize konusunda Türkiye’nin kendinden beklenen adımları atmasına karşın, AB’nin halen vize muafiyetine giden süreci açmamakta direnmesi de hem Türk kamuoyu üzerinde olumsuz etki yapıyor hem de AB kamuoylarındaki bazı yanlış algılamaların giderilmesine uygun ortam oluşmasını engelliyor. Diğer taraftan, Kıbrıs konusunda AB halen yapıcı olmaktan uzak bir tablo çiziyor ve sorunun çözümüne yardımcı olmuyor. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin 2012 yılının ikinci yarısında dönem başkanlığını üstlenecek olması da ilişkileri geren ve ilerlemeyi zorlaştıran bir başka unsur olarak Türk dış politikasının 2012 yılında göğüslemesi gereken meydan okumalardan.
Neticede, 2011 yılının katılım süreci bakımından kayıp bir yıl olduğu belli. Hükümetin kendi inisiyatifi altında attığı adımlar ve reformlar bir ilerleme teşkil etse de Türkiye’nin, tabiri caizse, sermayeden yemeye devam ettiği bir yıl geride kaldı. Türkiye bu bağlamda esasen üyelik kriterlerini yerine getirdiğini iddia etmiyor. Eksiklikleri tabii ki var ve bunları tamamlaması gerekiyor. Ancak bunun yolu Türkiye’nin tek taraflı yürüteceği bir süreç şeklinde olmamalı ve karşılıklı bir iş birliği ve diyalog içinde yürümelidir.
Türkiye’nin ve kamuoyunun beklentisi, AB’nin artık daha sağlıklı bir Türkiye politikası geliştirmesi, kısa vadeli çıkarların değil stratejik bir bakış açısıyla katılım sürecini rayına oturtması yönünde şekilleniyor. Bu eksende Komisyon’un “pozitif gündem” önerisi doğru yönde bir açılım ama yeterli değil. Türkiye müzakere sürecinin ileri götürülmesine hazır ve istekli... Ama içinden geçmekte olduğu ekonomik kriz ve büyük ülkelerdeki seçimler nedeniyle AB’nin böylesine bir adım atabileceği konusunda Türkiye’de neredeyse hiç kimse iyimser olamıyor.
Arap Devrimi Türkiye-AB İlişkilerini Ateşler mi?
Türkiye-AB ilişkilerinde 2012 yılında parametre değişimine imkân sağlayabilecek başlıca gelişme Arap Devrimi olabilir. Küresel güç denkleminde doğuya ve güneye doğru bir kayma olduğu, ancak Batı’nın da gücünü henüz kaybetmediği, neredeyse herkesin kabul ettiği yarı-kesinlik kazanmış bir tespit. Bu da oluşan yeni dengeler içinde hâkim bir konumda kalabilmesi için AB’nin belki de her zamandan daha fazla birlik içinde hareket etmesini gerektiriyor. Keza Arap Devrimi da, AB için risk ve fırsatlarla dolu bir dönemi başlattı; AB’nin bu süreci doğru istikamette yönlendirmek konusunda ciddi bir sorumluluğu ve görevi bulunuyor.
Ancak, AB gerek içinden geçtiği ekonomik kriz, gerekse de stratejik düşünme eksikliği nedeniyle her iki alanda da kendinden beklenen performansı sergileyemiyor. Türkiye’nin üyeliği, hem ekonomik hem de stratejik derinlik bakımından AB’ye zenginlik ve güç kazandırabilir. Özellikle Arap Devrimi’nden geçen ülkeler için Türkiye-AB iş birliği büyük bir potansiyel taşıyor. Arap ülkelerine bu iş birliği içinde verilecek desteğin etkisi muhakkak ki, iki tarafın ayrı ayrı verecekleri desteklerden çok daha büyük olacaktır. Ama bunun kadar önemli bir diğer husus bu birlikte desteğin demokratik değerlerin evrenselliğini kanıtlaması ve böylece Arap sokağına geleceğe dönük olarak güçlü bir güven duygusu aşılayacak olmasıdır. Arap Devrimi kapsamında Türkiye-AB iş birliği, bu gelişmeleri yaşayan ülkeler bakımından, bu nedenle çok önemlidir. Türkiye bu konuda beraber hareket etmeye hazır ve istekli ama AB kurumsal sınırlamaları ve yine stratejik karar alma eksikliği nedeniyle bu yönde adım atılamıyor. Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun Suriye’nin de tartışılacağı son AB Dış İlişkiler Konseyi Toplantısına, Fransa ve Almanya’nın dahi istemesine rağmen davet edilememesi bunun somut göstergesidir.
Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri: Gölgede kalan ilişkiler
2011 yılında Türkiye’nin dış politikasında en az dalgalanan alan Türkiye-Türk cumhuriyetleri ilişkileri oldu. Türk dünyası 20 yıl içinde önemli mesafe kat etti. İkili ilişkiler de bu süre içinde çeşitli iniş çıkışlardan sonra daha olgun ve ayakları yere basan bir düzleme oturdu. Ancak bu ülkelerin Kırgızistan hariç halen hepsi “tek adam” yönetimi altında ve dolayısıyla ilişkiler uzun vadede öngörülebilir olmaktan uzak kalıyor.
Şüphe yok ki, başta enerji kaynakları olmak üzere bu ülkelerin zengin doğal kaynakları büyük güçlerin bölgeye ilgisini arttırıyor. Özellikle Rusya’nın bu ülkeler üzerindeki politikaları, doğal bir demokratik dönüşümü zorlaştırıyor. Ancak Arap Devrimi’nin bir sonraki durağının bu bölge olacağı yönündeki tahminleri de tamamen dışlamamalıyız.
Bununla birlikte, Türkiye gerek bu kardeş ülkelerle etnik ve tarihi yakınlığı, gerek bölgenin stratejik önemi nedeniyle Türk dünyası ile ilişkilerini her düzeyde geliştirmeye devam edecektir. Bu doğrultuda enerji dâhil ekonomik iş birliği ve siyasi diyalogun yanı sıra, kültürel anlamdaki yakınlığını da kurumsallaştırmak için çaba göstererek geçen yıl kurulan Türk İşbirliği Konseyi’nden azami yarar sağlama stratejisi izlemeye devam edecek.
Afrika: Türk dış Politikasının yeni Ufku
Türk dış politikasında 2011 yılı sadece sorunların konuşulduğu değil, aynı zamanda yeni ufuklara da yelken açıldığı bir yıl oldu. Türkiye’nin Afrika politikası artık bir açılım politikası olmaktan çıkarak Türk dış politikasının öncelikli bir boyutu haline geldi. Bu açılım Türkiye’ye, ucuz ham madde ithal imkânı dışında, doymuş Batı pazarlarına girmekte zorlanan küçük ve orta ölçekli Türk firmaları için ihracat pazarı, uluslararası kuruluşlarda ciddi bir oy potansiyeli ve yakın çevre dışında da, dış ilişkilerde yeni bir hareket ve etkinlik sahası sağladı.
Afrika ülkeleri de Türkiye’nin Afrika’ya açılımını gayet olumlu karşılayarak Türkiye’nin çabalarına olumlu karşılık veriyor. Bugün birçok Afrika ülkesinde Türkiye Çin ile kıyaslanıyor ve özellikle Müslüman coğrafyada Çin’e nazaran daha kaliteli ve iyi servis sunan bir ortak olarak görülüyor. Gerek iş adamları gerek okulları Türkiye’ye yönelik algıyı olumlu yönde büyük oranda değiştirmiş durumda.
Bunun da sonucunda Türkiye’nin Afrika açılımı son yıllarda stratejik bir çerçeveye oturtularak ve iş birliği sahaları karşılıklı olarak bir eylem planı çerçevesinde belirlendi. Zirve düzeyinde toplanan Türkiye ile Afrika ülkeleri bu planı bakan ve daha alt düzeylerde düzenli olarak takip ediyorlar. Keza, üç yıl önce 12 olan Türkiye’nin kıtadaki büyükelçilik sayısı 2012 sonunda 34’e ulaşacak. Afrika ülkelerinin de Ankara’daki büyükelçilik sayısı bu dönemde 14’e çıkmış, 10 kıta ülkesi daha büyükelçilik açmak için girişimde bulunmuş durumda.
ABD: Türk dış politikasında aslan payı
2011 yılında dış politikada aslan payını şüphesiz ABD ile ilişkilere ayırmak durumundayız. ABD-Türkiye ilişkileri son yıllarda ciddi iniş-çıkışlar yaşadı. Nitekim İran ve İsrail ile Türkiye’nin ilişki biçimi, ABD yönetiminde ciddi rahatsızlık oluşturdu; özellikle Arap Devrimi ve füze savunmasına ilişkin gelişmeler sonrasında yerini karşılıklı iş birliği ve dayanışmaya bıraktı. Irak ve Afganistan da ortak amaçlar doğrultusunda yakın çalışılan konular arasında yer aldı.
Bu iniş-çıkışların temel sebebi, ABD’nin Türkiye’nin bölgesinde bağımsız bir dış politika izlemesine alışamaması ve Türkiye’ye uzun süre eski dönemlerdeki müttefiklik ilişkisi perspektifinden bakması. Ancak, Obama yönetiminin ilerleyen dönemlerinde Türkiye’nin artık eskisi gibi her denileni sorgusuz yerine getiren bir müttefik olmadığı, ancak ortak çıkarlar elverdiğinde eşitlik temelinde birlikte çalışabileceği güvenilir bir ortak olduğu anlayışı hâkim.
Bugün gelinen noktada iki ülke birçok konuda yakın işbirliği yapmakta ve ilişkileri karşılıklı olarak daha da ileri götürme iradesini taşımakta. PKK terörüne karşı iş birliği de buna dâhil. ABD’nin bu alanda Irak’taki zorlukları ve sınırlamaları saklı kalmak kaydıyla etkili bir tutum izlediği görülüyor.
Türkiye’nin büyüyen iddiası ve hareket alanı Türk-Amerikan ilişkilerinde bu değişimi mecbur kılıyordu. Bu nedenle ilişkilerdeki bu dönüşüm bir yerde kaçınılmazdı. Ayrıca, Türkiye, Suriye gibi birçok alanda, taktikler farklılıklar gösterse de, nihai amaç bakımından ortak değerleri paylaştığı konusunda ABD yönetimini ikna etmiş oldu. Bir başka deyişle, Türkiye’nin artan gücü ve bağımsız hareket sahası ABD’ye zarar getirmiyor, aksine belirli alanlarda yarar sağlıyor. İsrail ile ilişkiler bu konuda bir istisna gibi gözükse de, özellikle ABD yönetiminde bu konuda haklılığımızı teslim eden bir yaklaşım var. Kongre’de ise farklı bir görüşün hâkim olduğu biliniyor.
Öte yandan, ABD de artık eskisi gibi dünyanın tek tayin edici gücü olmadığının, dost ve ortaklarıyla yakın iş birliği yapmak durumunda bulunduğunun farkında. Bunda ABD’nin ilgisini giderek Asya-Pasifik bölgesine çevirmesi ve Türkiye’nin bulunduğu bölgedeki liderliğini daha fazla paylaşıcı bir tutum içine girmesi de etken olabilir. Neticede, ilişkilerin günümüzde daha dengeli bir doğa kazandığı söylenebilir. Bunun nispeten az sorunlu bir şekilde gerçekleşmesi, iki ülke arasındaki ilişkilerin güçlendiğini ve belli bir olgunluğa eriştiğini gösteriyor. Örneğin bugün, model ortaklık anlayışı çerçevesinde hareket ediliyor. Bununla birlikte ilişkilerin ekonomik veçhesinin ise bu gelişmenin gerisinde kaldığı ve özellikle geliştirilmeye muhtaç olduğu da bir gerçek.
2012’de Türk dış Politikası: İmkânlar, zorluklar
Tarih sayfalarında geniş şekilde yer alacak olan 2011 yılı, etkisi kuşkusuz önümüzdeki yıllarda da sürecek büyük dönüşümlerin başlangıcına sahne oldu. Geçtiğimiz yıl dünyadaki iki temel gelişme Türk dış politikasını yoğun şekilde meşgul etti. Bu gelişmelerden biri Arap Devrimi diğeri ise euro bölgesinde yaşanan ekonomik ve mali krizdir.
Yıla damgasını vuran gelişme, Tunus’ta bir sokak satıcısının daha onurlu bir yaşam talebini duyurmak üzere kendisini yakmasıyla ateşlenen ve hızla bölgenin diğer ülkelerine yayılarak Arap Baharı adını alan ama aslında bir devrim hareketi olan bu kitlesel eylemlerin tetiklediği siyasi dönüşüm süreciydi. Öte yandan, 2011 yılında dünya gündemini en çok meşgul eden bir diğer gelişme, Yunanistan’dan başlayarak tüm euro bölgesine yayılan ve gelinen aşamada Avrupa Birliği’nin geleceği bakımından da ciddi bir sınama teşkil eden ekonomik krizdi.
Her iki gelişme de, biri Türkiye’nin güneyi diğeri batısı olmak üzere, hemen yanı basında, doğrudan etkileşim ve dolayısıyla ilgi alanında cereyan ediyor. Etkilerinin uzun bir süre daha devam edeceği aşikâr olan bu iki dönüşüm hattının ortasında duran Ankara, günden güne güçlenen ekonomisi, pekişen demokrasisi ve aktif dış politikasıyla istikrarlı bir güç odağı olarak yükseliyor.
Arap Devrimi, Türk dış politikasını, geleneksel çizgisi olan devletlerle ilişkiler çizgisinden ayrılıp, devlete karşı gelen muhalif grupları destekleme çizgisine getirdi ve köklü bir paradigma değişikliğine sebep oldu. Başka bir deyişle, Türkiye rejimlerin değil, halkın yanında yer aldı. Türkiye dış politikasındaki bu temel değişikliği baskıcı rejimler altındaki kitlelerin özgürlük ve değişim isteklerini, hem kendi değerlerine hem de kendi çıkarlarına uygun düştüğü inancına vardığı için yaptı. Bütün Arap dünyasına yayılmakta olan bu hareket 21ci yüzyılda güvenlik ve istikrarın baskıcı rejimlerle sağlanamayacağını göstermekte ve halkın meşru taleplerine cevap vermek gerektiğini teyid etmektedir. Uzun zaman alacak ve çeşitli inişli çıkışlı yollardan geçecek olan geri dönülmez bu tarihi süreçte Türkiye tarihin akışı istikametinde yer aldı. Türkiye’nin dış politikasındaki bu değişiklikle, değerleriyle çıkarlarını bütünleştirdiği söylenebilir.
Avrupa Birliği’ndeki kriz ise Türk ekonomisinin gücünün yapısal olarak da dayanıklılığını ortaya koydu ve bu tespit aktif dış politikaya güvenle devam olanağı sağladı. Bu itibarla, her iki kriz de Türkiye’nin gerek bölgesel ve küresel barış, istikrar ve güvenliğin tesisine katkıda bulunmaya yönelik dış politika vizyonunun, gerek bunu üzerine inşa ettiği ekonomik yapılanma ve demokratik gelişme sürecinin bugün vardığı aşamanın yerindeliğini teyid etti. Hiç şüphesiz gerek ekonomik alanda gerek demokratik alanda kırılganlıklar ve eksiklikler devam ediyor. Hiç bir ülkede, ekonomik refah, demokrasi ve özgürlüklerin gelişmesinde, varılmış olunan merhalelerle yetinilemez. Hiç bir ciddi ülke hükümeti “ben artık ekonomik ve sosyal kalkınma, demokrasi ve özgürlük hedeflerine eriştim, bundan sonra ülkemde refah ve özgürlükleri geliştirmeme artık gerek kalmadı” diyemez. Türkiye’nin de refahın eşit dağılımı, bölgeler arası farkların giderilmesi ve başta ifade özgürlüğü olmak üzere, temel hakların ve yargı ve adalet sisteminin daha fazla geliştirilmesi konusunda kapatması gereken mesafeler var. Türkiye’nin bu açığı kapatacak yeni bir anayasa yapma hazırlığı içinde. Bunu başarırsa en başta kendi halkının istek ve beklentilerine yanıt vermiş olacak fakat aynı zamanda Arap ülkelerindeki gelişmelerin de olumlu mecralarda seyretmesine katkısı özlü biçimde artacaktır.
Türk diplomasisi 2011 yılında, kriz üreten bir uluslararası sistem içinde meydana gelen tarihi gelişmeler karşısında, çok geniş ve zor bir coğrafyada hareketsizliğe mahkûm olmayarak akılcı bir çerçevede cesaretli adımlar attı. Yumuşak gücünü dış politika vizyonuna güçlü bir şekilde yerleştirdi. Ancak dış ilişkilerinin, bu değişken ve geniş yelpaze içinde ulusal öncelik ve hedeflerinin ne olduğu hakkında berrak bir görüntü yansıttığı söylenemez. Türk dış politikasında kaygılar ve öncelikler birbiri içinde kaybolmuş görünüyor. Oysa öncelik ve hedeflerin açıklıkla belirlenmesi, halkın kendisinden beklenen gayret ve fedakârlıkları ne için ve hangi istikamette yapacağını açıklıkla anlamasını sağlayacağından ulusal çıkarlarda sonuç alınmasını kolaylaştırabilir. Örneğin Türkiye, geçtiğimiz yıl da daha önceki yıllarda olduğu üzere, Kıbrıs ve Ege sorunları, Ermenistan’la ilişkiler, Avrupa Birliği süreci ve dış ilişkilere yansımaları aşikâr bulunan Kürt meselesi gibi bir nevi donmuş sorunlarının çözümünde kayda değer ilerlemeler sağlayamadı. Buna mukabil 2011 yılı boyunca, tarihi bir değişim ve dönüşüm sürecinden geçen Arap halklarına yapabileceği katkılar ve sergilediği ilkeli ve evrensel değerleri ön plana çıkaran davranışlar Türk dış politika öncelikleri arasında önemli yer tuttu. 2011’de fiilen öncelik kazanacak dış politika konuları arasında hiç şüphesiz Amerika ile ilişkiler, İran ve Afrika açılımlarını sayabiliriz. Bu arada İsrail ile diplomatik münasebetlerimizin asgariye indirilmiş olması geçen yılın diğer önemli gelişmeleri arasında yer alıyor. İçinde bulunduğumuz 2012 yılında ise Amerikan askerlerinin Irak’tan çekilmeleri dolayısıyla Irak konusu, güvenliğimizi yakından ilgilendirecek ve diplomasimizi en fazla meşgul edecek konular arasında yer alabilir.
http://www.analistdergisi.com/sayi/2012/01/turk-dis-politikasinda-sinav-yili-2011-de-neler-oldu
..
