TERÖRİZMİN PSİKOLOJİK BOYUTU.
Terörizmin Psikolojik Boyutu
Erguvan Tuğba ÖZEL KIZIL*
*Doç. Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Öğretim Üyesi,
Ankara Üniversitesi Politik Psikoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdür Yardımcısı
Özet:
Modernleşme, şehirleşme ve globalleşmenin etkisiyle yaşanan sosyokültürel, ekonomik ve politik çatışmalar son on yılda terörizmi günlük yaşamın bir
parçası haline getirmiştir. İletişim araçlarının yaygınlaşması sonucunda terörün neden olduğu korku ve tehdit de kitlelere yayılmaktadır. Dolayısıyla, terörizmin
neden ve sonuçları daha fazla araştırılmaya başlanmıştır. Her insan davranışı gibi terörizm de karmaşık bir yapıya sahiptir ve çeşitli boyutları ile ele alınması gereken bir konudur. Terörün nedenleri incelendiğinde özellikle psikolojik boyutu (teröristlerin kişilik özellikleri, motivasyonları, grup dinamikleri vb.) dikkat çekmektedir.
Bu yazıda terörizmin psikolojik boyutunun gözden geçirilmesi hedeflenmiştir.
Giriş
Terör, Latince kökenli Fransızca bir sözcük olup, “korkudan titreme” anlamına gelmektedir. Terör terimi ilk kez Fransız ihtilali sırasında uygulanan şiddet olayları için kullanılmıştır.1 Terörün tanımı için görüş birliğine varılmamakla beraber, “ Toplumda Endişe, Korku, Huzursuzluk, güvensizlik ve karmaşa yaratan fiziksel ve psikolojik şiddet içeren her türlü eylem” olarak bilinmekte dir.2 Bilimsel yazında terör yerine “ Psikopolitik Savaş ”, “ asimetrik psikolojik harekat”, “siyasal şiddet” gibi tanımlamalar da yapılmıştır. Bununla birlikte terör yerine “anarşi”, “Gerilla Savaşı” gibi terimler de kullanılmaktadır. Ancak bu kavramlar çeşitli yönleriyle terörizmden ayrılmaktadır. Terörizmde gerçek hedeflerin yanısıra sembolik hedefler bulunur.
Terörle ilişkili Kişi, Grup, Örgüt ya da organizasyonlar siyasi hedeflerine ulaşmak, devlet, hükümet ya da siyasi otoritelere mesajlarını iletmek amacıyla sivil halkı hedef alırlar. Diğer bir deyişle, siyasi otorite terörizmin gerçek hedefiyken, teröre maruz kalan siviller sembolik hedefleri olmaktadır.3 Örneğin, El-Kaide terör örgütü tarafından üstlenilen ve 11 Eylül 2001’de gerçekleştirilen saldırıda Amerika Birleşik Devletleri (A.B.D.)’nin siyasi, ticari ve askeri sembolleri hedef alınmış, bu yolla A.B.D.’ye ortadoğuda uyguladığı siyasi ve askeri politikalarına yönelik mesaj verilmesi amaçlanmıştır. Bu saldırıda yaşamını yitiren 2800 kişi ile bu saldırıdan bedensel ve ruhsal olarak etkilenen yüzbinlerce kişi ise terörizmin sembolik hedefleri olmuştur. Yaklaşık olarak 35.000 -70.000 kişinin Travma Sonrası Stres Bozukluğu yaşadığı tahmin edilmektedir.4 Bu olaydan sonra tüm dünyada güvenlik önlemlerinin belirgin olarak arttırılmış olması daha fazla insanın ruhsal olarak etkilendiğine işaret etmektedir.
Gerilla savaşı ve geleneksel savaşlarda terörden farklı olarak sembolik hedefler bulunmamaktadır, eylemler direk olarak siyasi otoriteye ya da buna bağlı silahlı
güçlere karşı yürütülmektedir. Ayrıca geleneksel savaşta bazı kurallar vardır, savaşan taraflar bellidir, ayrıca tarafların simetrik, yani benzer güce sahip olduğu kabul edilir. Kısacası, terörizm siyasi otoriteyi direk olarak ortadan kaldırmaktan çok, siyasi otoriteye kendi ideolojisi doğrultusunda mesaj vermeyi amaçlar.
Bu mesajın daha etkili olması için toplumda dehşet ve korku duygusunun yaratılması hedeflenir. Friedland ve Merrari, terör kurbanlarının sayısının terör
eylemlerinde zarar görenlerden çok daha fazla olduğunu belirtmişlerdir.5 Bu bağlamda düşünüldüğünde, özellikle elektronik iletişimin yaygınlaştığı, sosyal
medyanın sıkça kullanıldığı günümüz koşullarında terörizmin yarattığı dehşet ve korkunun milyonlarca kişiye bulaştığı söylenebilir.
Terörizmin nedenleri ile ilgili olarak 1960’lardan bu yana birçok makale ve kitap yazılmıştır. Crenshaw terörizmin nedenlerinin psikolojik, yapısal ve stratejik olmak üzere üç boyutta, kökenler ve tetikleyici nedenler olarak iki grupta incelenebileceğini öne sürmüştür.6 İlerleyen yıllarda Post, Hoffman, Sageman gibi yazarların çalışmalarıyla terörizmin psikolojik boyutu daha kapsamlı olarak ele alınmıştır. 7
2003 yılında Oslo’da yapılan Terörizmin Kökenleri adlı görüş birliği toplantısında terörizm kökenleri aşağıdaki gibi özetlenmiştir.
Tetikleyici nedenler ise ayrımcılığa uğrayan ve yas tutan bir alt grubun varlığı, politik faaliyetlerde yer alamama, kimlik gelişimi için güçlü bir gruba gereksinim duyma ve devletin şiddet uyguladığı katalizör olaylar (örn. İrlanda’da yaşanan “Kanlı Pazar” olayı gibi) olarak tanımlanmıştır.8
• Demokrasi, sivil özgürlük ve hukuk kurallarının yetersizliği
• Hızlı modernleşme ve şehirleşme
• Laik/dini nitelikli aşırı ideolojiler
• Geçmişte politik şiddet, sivil savaşlar, devrimler, diktatörlükler yaşamış olma
• Hegemonya/orantısız güç
• Güçsüz-adaletsiz devletler
• Bozuk/gayri meşru hükümetler ve onları destekleyen dış aktörlerin varlığı
• İstilalar ya da koloniyal güçler tarafından baskı görme
• Etnik/dini ayrımcılık
• Devletin sosyal sınıf/grupları biraraya getirmemesi/getirememesi
• Sosyal adaletsizlik
• Karizmatik ideolojik liderlerin varlığı
Bu nedenler incelendiğinde her birinin bireyler ya da gruplar üzerinde psikolojik yansımaları olabileceği görülmektedir.
Geniş gruptan etnik/ekonomik/sosyokültürel/dini nedenlerle ayrılan, ayrımcılığa maruz kalan, aşağılanan bir alt grubun varlığı öfke ve intikam duygularının
şiddete dönüşmesine neden olabilir.
Siyasi otoritelerin dengeleyici, birleştirici bir unsur olamadığı ya da bizzat siyasi otoritelerin ayrımcılığı körüklediği toplumlarda şiddet olayları ortaya çıkar.
Bu durum bir bakıma çocuklarına adil davranmayan ebeveynlerin birbirine düşman kardeşler yetiştirmesine benzemektedir.
Bireysel anlamda kişilerin neden terör örgütüne katıldıkları, neden terörist oldukları merak edilen bir konu olmuştur. Terör eylemlerinde bulunan kişilerin ya da terör örgütü liderlerinin belli başlı kişilik özellikleri, psikopatolojileri ve sosyo demografik özellikleri olduğu öne sürülmüştür. Bu kişilerin narsisistik zedelenme yaşamış, kendine güven geliştirememiş, bütünleşememiş, psikopatik kişiliklere sahip oldukları, düşük sosyoekonomik sınıfa mensup oldukları, eğitim düzeylerinin düşük olduğu, parçalanmış ailelerden geldikleri, genellikle toplumdan uzaklaşmış bireylerden oluştuğu öne sürülmüştür. Ancak yapılan araştırmalar ya da teröristlerle yapılan röportajlar teröristlerin ortak sosyo demografik özellikler ya da kişilik özellikleri taşımadığı yönündedir.9
2005 yılında Madrid’de yapılan Uluslararası Demokrasi, Terörizm ve Güvenlik Zirvesi toplantısında Terörizmin Psikolojik Kökenleri Çalışma Grubu tarafından
terörist psikolojisi ve davranışlarını anlamada bireysel psikoloji düzeyinde yapılan açıklamaların yetersiz olduğu, psikopatoloji kavramının işe yaramadığı,
terörizmi anlamada esas kollektif kimliğe vurgu yapan grup, organizasyon psikolojisi ve sosyal psikolojinin konstrüktif çerçeveyi sağladığı bildirilmiştir.
Ayrıca, liderleri katılımcılardan ayırt etmenin ve teröristin yaşam döngüsünü anlamanın da önemli olduğu vurgulanmıştır.10
Terör örgütüne katılımın başta statü ve güç kazanmak olmak üzere, kimlik kazanmak, destekleyen grupların övgüsünü kazanmak, finansal kazanç elde etmek, ilahi güç kazanmak-Tanrı adına öldürmek, intikam almak gibi birçok farklı motivasyonu olabilir. En az terör örgütüne katılmanın nedenlerini anlamak kadar, teröristleri terör eylemlerini uygulamaya ve örgütte kalmaya sevkeden nedenleri anlamak da önemlidir. Toplum içinde hayal kırıklığı yaşamış, topluma
yabancılaşmış bireyin bireysel kimliğini grup kimliğinin hizmetine vermesi, başka bir deyişle kendini gruba adaması, ortak üniforma, silah, ortak lisan ve
paylaşılan diğer ritüeller sayesinde grup kimliğinin güçlendirilmesi, ortak amaç ve hedefler aracılığıyla terör eylemlerini dışlaştırması, yani kendinden
uzaklaştırarak suçluluk ve sorumluluk duygusundan kaçınması, başka bir deyişle “kendisi için değil, grup için öldürmesi”, bu eylemleri rasyonalize etmesi, yani
akla uygun hale getirmesi, bu eylemler karşılığında grup ve destekleyen gruplar tarafından kabul görmesi, bir süre sonra bu eylemlerin rutin hale gelmesi-duyarsızlaşma süreci, öldürülen kişilerin cansızlaştırılması (dehumanizasyon) ve ailesi, arkadaşları, yakınları gibi diğer sosyal kaynaklardan uzaklaştırılması kişinin terör örgütü içinde kalmasını sağlayan başlıca psikolojik etkenler olarak sayılmaktadır.11
Yazarlar, Teröristi örgütten ayrılmaya iten motivasyonları anlamanın da önemli olduğunu, ancak bu konuda yeterince çalışma yapılmadığını vurgulamışlardır.12
IRA terör örgütü üzerinde yaptığı çalışmalarıyla tanınan psikiyatrist Lord Alderdice, terörizmi her iki taraf için de ahlaki bir konu olmaktan çok, bir regresyon süreci olarak tanımlamıştır. Regresyon, kişisel psikolojik gelişim bakımından “geriye dönüş” anlamına gelmektedir. Terörizmi de bir grubun ilkel bir biçimde idealize ettiği nesneyle özdeşim yaptığı psikoz benzeri bir regresyon süreci olarak tarif etmiştir. Alderdice teröristleri beş grupta sınıflandırmıştır; psikolojik olarak zarar görmüş olanlar (örgüte katıldıkları için), psikolojik olarak rahatsız olanlar (örgüte katılmadan önce), kendi topluluklarında takdir edilen kişilerle özdeşim yapanlar, saldırganla özdeşim yapanlar/koruyucular-öc alanlar ve suçlulardır. Diğer bir deyişle, teröristi tanımlayan tek bir kişilik tipi ya da altyapı bulunmamaktadır.13
Ancak bu durum, teröristlerin psikolojik profillerinin araştırılmaması ya da terörizmi anlamada bireysel psikolojik yöntemlerin kullanılmaması gerektiği anlamına gelmez. Nitekim, yapılan çalışmalarda teröristlerin psikolojik anlamda birtakım benzerliklere sahip oldukları gösterilmiştir. Post, ulusal-bölücü terörist
gruplarda teröristlerin ait oldukları alt gruplardan ya da ailelerinden kopmadıklarını ve bu tip gruplarda intihar bombacılığına daha az rastlandığı, ancak ideolojik terör örgütüne mensup olan kişilerin ait oldukları alt grup ve ailelerinden uzaklaştıklarını ve bu gruplarda intihar bombacılığına daha sık rastlandığını gözlemlemiştir.14
Özellikle grup psikolojisinin ve liderlerin psikolojik profillerinin araştırılmasının terörizm karşıtı stratejiler geliştirilmesinde önemli olduğu üzerinde
durulmaktadır.15
Ayrıca teröristlerin bakış açılarının kendi kültürleri ve grup dinamikleri içinde değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.16
Örneğin, Hamas ve El-Kaide gibi terör örgütlerinin ideolojileri benzer olduğu halde grup dinamikleri farklıdır. Bu bağlamda, terörizmi anlamak, çalışmak ve
önlemek konusunda psikoloji, ekonomi, tarih, hukuk, politika, din ve kültürü içine alan multidisipliner bir yaklaşımın benimsemesi önemli görünmektedir.17
Terörizmin psikolojik boyutunun bir diğer konusu da, terörizme maruz kalanlarla ilgilidir. Travma kasıtlı ise travma sonrası ruhsal sorunların arttığı bilinmektedir. Yani, insan eliyle kasıtlı olarak oluşturulan travmalarda yaşanan ruhsal sorunlar doğal afetlerden sonra yaşananlardan fazla olmaktadır.18
Bu açıdan terörizmin toplum üzerindeki ruhsal etkisi diğer travmalardan büyüktür. Toplumda dehşet ve korkuya neden olan terör eylemleri, diğer ruhsal
travmalarda olduğu gibi kaçınma ve aşırı tetikte olma durumuna yol açmaktadır.19
Bununla birlikte, tekrarlayan olaylar bireylerde ve toplumlarda bu olaylara karşı duyarsızlaşma ve ilişkili grupları etiketlemeye yol açabilir ki, bu toplum
içinde ayrımcılık, ayrışma ve çatışmalara neden olabilir. Hiç şüphe yok ki, şiddet şiddeti doğurur.
Özetle, terörizm iletişim amaçlı, politik nitelikli bir şiddet davranışıdır. Terör eylemlerini ele almada multidisipliner bir yaklaşım gereklidir ve bu eylemler ancak iletişim ile önlenebilir. Terörizmin psikolojik boyutu açısından ileride yapılacak çalışmaların grup dinamiklerinin gücü, teröristin yaşam döngüsü, gruptan ayrılmanın nedenleri ve lider psikolojisi üzerine odaklanması terörizmi önleme yönünde stratejiler geliştirilmesine katkıda bulunacaktır.
KAYNAKÇA
“Addressing the causes of terrorism.”, The Club de Madrid Series on Democracy and Terrorism, Vol 1,
http://media.clubmadrid.org/docs/CdM-Series-on-Terrorism-Vol-1.pdf.
Crenshaw, M., (1981). “The Causes of Terrorism.” Comparative Politics, 13( 4): 379-399.
Crenshaw, Martha, (2000).”The Psychology of Terrorism: An Agenda for the 21st Century.”Political Psychology, 21(2):405-420. “Exploring Root and Trigger Causes of Terrorism”, http://www.transnationalterrorism.eu.
Farfel, Mark, DiGrande, Laura, Brackbill, Robert, Prann, Angela, Cone, James,
Friedman, Stephen , Walker, Deborah J., Pezeshki, Grant, Thomas, Pauline, Galea, Sandro, Williamson, David, Frieden, Thomas R., Thorpe, Lorna,
(2008). “An Overview of 9/11 Experiences and Respiratory and Mental Health
Conditions among World Trade Center Health Registry Enrollees”. Journal of Urban Health, 85(6): 880-909.
Friedland, N., ve Merari, A., (1985). “The psychological impact of terrorism: A double-edged sword.” Political Psychology, 6:591-604.
Hoffman, B., (1999). “The Mind of the Terrorist: Perspectives from Social Psychology.” Psychiatric Annals, 29(6): 337-340.
Horgan, John, (2005). The Psychology of Terorism. Routledge:Taylor&Francis Group. Lacqueur, Walter, (2012). A History of Terrorism. The Origins. New York: Transaction Publishers.
Horgan, John, (2008).”From Profiles to Pathways and Roots to Routes: Perspectives fromPsychology on Radicalization into Terrorism.” The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 618: 80-94.
Kessler, R. C., Sonnega, A., Bromet, E., Hughes, M., Nelson, C. (1995). “Posttraumatic stress disorder in the National Comorbidity Survey.” Archives of General Psychiatry,52(12):1048–1060.
Loza, Wagdy, (2007). “The psychology of extremism and terrorism: A Middle-Eastern perspective.” Aggression and Violent Behavior, 12: 141–155
Post, Jerrold M., Sprinzak, Ehud ve Denny, Laurita M., (2003). “The terrorists in their own words:Interviews with thirty-five incarcerated Middle Eastern terrorists.” Terrorism and Political Violence, 15 (1): 171-84.
Post, Jerold M.,(2007). The Mind of the Terrorist, Palgrave Macmillan.
Sageman, M., (2004). Understanding Terror Networks, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Schmid, Alex P. ve Jongman, Albert J., (1988). Political Terrorism. Amsterdam: North Holland Publishing.
Stevens, Michael J., (2005).”What is Terrorism and Can Psychology Do Anything to Prevent It?” Behavioral Sciences and the Law Behav. Sci. Law, 23: 507–526.
Stoddard, F.J. Jr, Gold, J., Henderson, S.W., Merlino, J.P., Norwood, A., Post, J.M., Shanfield, S., Weine, S., Katz, C.L., (2011).” Psychiatry and Terrorism”
The Journal of Nervous and Mental Disease,199(8):537-543.
The Lord Alderdice, (2007). “The individual, the group and the psychology of terrorism.” Int Rev of Psychiatry, 19(3):201-209.
Wagner, Richard V., (2006). “Terrorism: A Peace Psychological Analysis.” Journal of Social Issues, Vol. 62(1): 155-171.
DİPNOTLAR,
1 Bkz:Lacqueur, Walter. (2012). A History of Terrorism. The Origins. New York: Transaction Publishers.
2 Bkz:Schmid, Alex P. ve Jongman, Albert J.(1988). Political Terrorism. Amsterdam: North Holland Publishing,
3 Bkz:Post, Jerrold M.(2005). The Mind of the Terrorist, Palgrave Macmillan, 2007; John Horgan, The Psychology of Terorism, Routledge: Taylor&Francis Group.
4 Farfel, Mark, Di Grande, Laural, Brackbill, Robert, Prann, Angela, Cone, James, Freidman, Stephen , Walker, Deborah J., Pezeshki, Grant, Thomas, Pauline, Galea, Sandro, Williamson, David, Frieden, Thomas R., Thorpe, Lorna. (2008).
“An Overview of 9/11 Experiences and Respiratory and Mental Health Conditions among World Trade Center Health Registry Enrollees”. Journal of Urban Health, 85(6), ss. 880-909.
5 Friedland, N.ve Merari, A.(1985). “The psychological impact of terrorism: A double-edged sword.” Political Psychology, 6, ss. 591-604
6 Crenshaw, Martha. (1981). “The Causes of Terrorism.” Comparative Politics, Vol 13, No 4, ss. 379-399.
7 Post, Jerrold M.(2007). The Mind of the Terrorist, Palgrave Macmillan. Hoffman, B.(1999). “The Mind of the Terrorist: Perspectives from Social Psychology.” Psychiatric Annals, Vol 29, No 6, ss. 337-340; Sageman, M..(2004). Understanding
Terror Networks, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
8 “Exploring Root and Trigger Causes of Terrorism”, http://www.transnationalterrorism.eu, erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
9 Bkz:Post, M. Jerrold.(2004). The Mind of the Terrorist, Palgrave Macmillan, 2007; M. Sageman, M., Understanding Terror Networks, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
10 “Addressing the causes of terrorism.”, The Club de Madrid Series on Democracy and Terrorism, Vol 1,
http://media.clubmadrid.org/docs/CdM-Series-on-Terrorism-Vol-1.pdf, erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
11 Post, M. Jerrold.(2007). The Mind of the Terrorist, Palgrave Macmillan; Horgan, John.(2005). The Psychology of Terorism, Routledge: Taylor&Francis Group.;
Loza, Wagdy.(2007)., “The psychology of extremism and terrorism: A Middle-Eastern perspective.” Aggression and Violent Behavior, 12, ss. 141–155
12 Crenshaw, Martha.(2000). ”The Psychology of Terrorism: An Agenda for the 21st Century.”.Political Psychology, Vol. 21, No. 2, ss. 405-420; Horgan, John.(2008). ”From Profiles to Pathways and Roots to Routes: Perspectives fromPsychology
on Radicalization into Terrorism.” The Annuals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 618, ss. 80-94.
13 Alderdice, Lord John. (2007).“The individual, the group and the psychology of terrorism.” Int Rev of Psychiatry, Vol. 19,
No. 3, ss. 201-209.
14 Bkz:Post, M. Jerrold.(2007)., a.g.e.
15 Post, M. Jerrold.(2003)., Sprinzak, Ehud ve Denny, Laurita M., “The terrorists in their own words:Interviews with thirtyfive incarcerated Middle Eastern terrorists.” Terrorism and Political Violence, Vol 15, No 1, ss. 171-84.
16 Wagner, Richard V.(2006). “Terrorism: A Peace Psychological Analysis.” Journal of Social Issues, Vol. 62, No. 1, ss. 155-171.
17 Stevens, Michael J.(2005). ”What is Terrorism and Can Psychology Do Anything to Prevent It?” Behavioral Sciences and the Law Behav. Sci. Law, Vol. 23, ss. 507–526.
18 Kesler, R. C., Sonnega, A., Bromet, E., Hughes, M., Nelson, C.(1995). “Posttraumatic stress disorder in the National Comorbidity Survey.” Archives of General Psychiatry, Vol 52, No. 12, ss. 1048–1060.
19 Stoddard, F.J., Gold,,J, Henderson, J.P, Merlino, A. Norwood, Post, J.M., Shanfield, S., Weine, S., Katz, C.L.(2011). “Psychiatry and Terrorism” The Journal of Nervous and Mental Disease, Vol. 199, No. 8, ss. 537-543.
Erguvan Tuğba ÖZEL KIZIL
21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat ‘12-’13
***
