“ENERJİ KÖPRÜSÜ ÜLKE” OLMA YOLUNDA YUNANİSTAN’IN POLİTİKASI, BÖLÜM 2
Toplam uzunluğu 867 km. olacağı planlanan ve 545 km.’si Yunanistan topraklarından geçecek olan hat ile yıllık yaklasık 20 milyar metreküp gaz tasınması planlanmaktadır. Anılan hattın en uzun Yunanistan topraklarında bulunacağından TAP’ın Yunanistan için ciddi bir gelir kaynağı, aynı zamanda ciddi bir ucuz enerji temin imkânı anlamına geldiği ifade edilmektedir.26 Çünkü Yunanistan açısından TAP 2 milyar $ doğrudan yabancı yatırım ve özellikle ekonomik krizin çok yoğun hissedildiği Makedonya ve Trakya bölgelerinde 2000 ile 3000 kisiye is imkânı anlamına gelmektedir. Bu boyutta bir yabancı yatırımın ülkede gerçeklesmesi ise Yunanistan’ın uluslararası piyasalara güçlü bir sekilde yeniden gireceğinin temel göstergesi olmaktadır.27 Bir baska çalısmada ise önümüzdeki 50 yıl içerisinde söz konusu boru hattının Yunan ekonomisine getirisinin 17-18 milyar € olması hesaplanmaktadır.28
Yunanistan Basbakanı ayrıca 2014 yılının Nisan ayında Atina’da düzenlenen Uluslararası Enerji Konferansı’nda yine TAP ve Yunanistan’ın bu projedeki yeri ve önemine dikkat çekerek oldukça iddialı cümleler sarf etmistir. Özetle Yunanistan Basbakanı Samaras, enerji konularındaki gelismeler Yunanistan’ın enerji üretim ve aktarımında bir köprü ülke olacağını gösterdiğini ve Yunanistan’ın TAP sayesinde ilk defa küresel enerji haritasında yerini aldığını vurgulamıstır.29 Aslında sadece Yunanistan Basbakanının konusması değil TAP ile ilgili Yunanca çalısmalarda Yunanlı akademisyen ve gazetecilerin ağırlığı Yunanistan üzerine vermeleri ve anılan projenin aslında TANAP ile bağlantısının önemine,
doğal olarak Türkiye’nin bu konudaki önemine vurgu yapmaktan kaçındıkları gözlenmektedir. Çizilen pembe tabloda Yunanistan’ın çok ciddi bir rol üstlendiği hatta AB açısından kilit ülke konumuna geldiği yansıtılırken Yunanistan’ın enerji konusunda da Türkiye ile rekabet edebilir bir pozisyonda olduğu islenmeye çalısılmaktadır. Kuskusuz TAP’ın hayata geçecek olması hem Yunanistan açısından hem de Avrupa açısından önem arz etmektedir. Ancak unutulmamalı dır ki Sah Deniz Konsorsiyumu’nun TAP’ı tercih etmesinin nedeni maliyetinin düsük olması ve zaten TANAP ile Türkiye’den geçecek olan doğal gaz boru hattının Yunanistan sınıra kadar ulasacak olmasıdır. Dolayısıyla TAP’ın Yunanistan’ın
Türkiye sınırından baslaması da bir tesadüf değil, Güney Gaz Koridoru’nun birçok alternatif projelerinden bir tanesi olması gerçeğidir.
Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY)-İsrail-Yunanistan Enerji İsbirliği30
Enerji alanında İsrail’in kendi kıta sahanlığı içerisinde genis bir alanda doğal gaz rezervi bulmus olması ve bunu bir sekilde Avrupa’ya tasımak istemesi önemli bir gelisme olarak değerlendirilmektedir. İsrail, kıta sahanlığı içerisinde bulunan doğal gazı Avrupa’ya satmayı arzulamaktadır. Dolayısıyla Türkiye’yi kaybettikten sonra bu satısı Yunanistan ve GKRY üzerinden gerçeklestirmeyi amaçlamakta dır.
Özellikle 1990’lı yılların basından itibaren sürekli gelisme eğilimi arzeden Türkiye-İsrail iliskileri çerçevesinde İsrail, Türkiye’nin tepkisine neden olmamak düsüncesiyle GKRY tarafından önerilen; Yunanistan, İsrail ve GKRY’nin Orta ve Doğu Akdeniz bölgesi içinde Adriyatik’ten baslayıp Doğu Akdeniz’in sonu olan İsrail sahillerine kadar uzanan Münhasır Ekonomik Bölge kurulmasına iliskin anlasmayı sonuçlandırmaya yönelik herhangi bir adım atmamıstır. Ancak Türkiye ile iliskilerin “Dökme Kursun Operasyonu”, “Davos Krizi” ve son olarak “Mavi Marmara” saldırısından sonra kopma noktasına gelmesinin hemen ardından İsrail ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi arasında 17 Aralık 2010 tarihinde Münhasır Ekonomik Bölge Anlasmasını imzalanmıstır. Türkiye, böyle bir anlasmanın Kıbrıs Türklerinin hak ve çıkarlarını yok saymak anlamına geleceği ve Kıbrıs müzakerelerini olumsuz etkileyeceği ve Doğu Akdeniz’de barıs ve istikrara katkı sağlamayacağını vurgulamıs, ancak, yapılan sert açıklama herhangi bir sonuç doğurmamıstır.31
İddialara göre İsrail Basbakanı Netanyahu Ağustos 2013’te Yunanistan’a gerçeklestirdiği ziyaret esnasında Atina’ya İsrail’in doğal gazının Avrupa’ya satısında transit ülke olması teklifinde bulunmustu. İsrail Dısisleri Bakanı da yine aynı çerçevede İsrail doğal gazının Güney Kıbrıs üzerinden Yunanistan’a ulastırılması ve hatta potansiyel olarak görülen Bulgaristan ve Romanya pazarlarına da Yunanistan üzerinden satıs yapılmasını teklif etmistir.32 Doğu Akdeniz’deki doğal gaz rezervlerinin değerlendirilmesinin İsrail ekonomisine büyük katkı sağlayacağı sık sık dile getirilmektedir. Aynı zamanda İsrail’in uluslararası piyasalarda daha etkin bir sekilde yer almasını sağlaması açısından söz konusu anlasma ve yakınlasmaya bu nedenle önem verildiğinin de altı çizilmektedir.33
GKRY ve Yunanistan açısından bir değerlendirme yapılacak olursa Dsrail ile gerçeklestirilmeye çalısan enerji isbirliğinin temel nedenini ekonomik çıkarların
olusturduğunu söylemek yanlıs olmayacaktır. Güney Kıbrıs AB’ye üye olmayı basarmıs ancak adanın bölünmüslüğü gerçeğini ortadan kaldıramamıstır. Yunanistan gibi GKRY yanlıs ekonomi politikaları nedeniyle ekonomik kriz yasamaktadır. Dolayısıyla böyle bir isbirliği ekonomisine katkı sağlayacaktır. Öte yandan İsrail ile yakın iliski içinde olması adaya Türkiye tarafından olası yeni bir müdahaleyi engelleme anlamını tasımaktadır. Ayrıca son yıllarda enerji koridorları güvenliğinin uluslararası ortamda giderek önem arz etmeye
basladığı da dikkate alındığında Güney Kıbrıs böylelikle kendi çapında stratejik önemini garanti altına almayı çalıstığı düsünülmektedir.34
Tüm gelismelere rağmen birçok Yunanlı, Yahudi ve yabancı arastırmacı, gazeteci ve akademisyen de dile getirdiği gibi iki ülke yakınlasmasının olumlu bir adım olduğunu düsünse de Yunanistan’ın İsrail açısından Türkiye’nin yerini ikame edemeyeceği düsünülmektedir. Aynı zamanda Yunanistan ve İsrail yakınlasmasının 1990’larda Türkiye’nin israil ile yakınlasmasına tam olarak benzediğini söylemek de doğru doğru olmayacaktır. Çünkü Yunanistan ve İsrail iliskilerinin değisen sartlar ve çıkarlar doğrultusunda gelistiğini açıkça görmekteyiz. Dolayısıyla dıs politikada, en azından Yunanistan ve Dsrail için realist görüsün halen hâkim olduğu görüsünün belirtilmesinde sakınca olmadığı da düsünülmektedir.35 Son yıllarda ekonomik kriz nedeniyle iç politikasına odaklanan ve dıs politikasında daha “uzlasıcı” bir tavır sergileyen Yunanistan için GKRY-İsrail-Yunanistan enerji alanında isbirliğinin siyasi çıkarlardan ziyade ekonomik çıkarlar çerçevesinde gelistiğini söylemekte sakınca görülmemektedir.
Sonuç
Enerji ile bağlantılı enerji talebi, arzı, aktarımı, çesitliliği gibi konular günümüzde giderek önem kazanmaya baslamıstır. Hatta Yunanistan örneğinde olduğu gibi birçok devlet için güvenlik kaygısı altında değerlendirilmektedir. Çünkü enerji devletler arasında sadece ekonomik iliskilere değil aynı zamanda siyasi iliskilerin bütününe hitap etmektedir. Bu nedenledir ki petrol, doğal gaz gibi kaynakların üretimi ve akabinde uluslararası piyasalara aktarımı hem üreten hem de aktarım hattında olan ülkelerin konumunun önemini arttırmaktadır.
Yaklasık 7 yıldır ciddi bir ekonomik kriz içinde bulunan Yunanistan açısından Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı, Trans-Adriyatik Boru Hattı, GKRY-Dsrail-Yunanistan enerji isbirliği gibi konular söz konusu krizden çıkıs aynı zamanda uluslararası camiada sarsılan imaj ve önemin yeniden kazanılması anlamını tasımaktadır. Yunanlı siyasilere göre ayrıca birçok ülkenin dısa bağımlı olduğu enerji alanında “köprü ülke” olmak ya da temel aktarım ülkesi olmak hayati önem arz etmekte ve dolayısıyla Yunanistan’ı enerji oyununun temel oyuncuları arasına yerlestirmektedir.
Yunanlı akademisyen ve siyasilerin ülkelerinin bu alanda sahip olmaya basladığı pozisyon için abartılı yorum ve talepleri bir kenara bırakıldığında bu çalısmada ele alınan en önemli projenin aslında TAP olduğu görülmektedir. Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı maalesef Bulgaristan tarafından kaynaklanan kaygı ya da siyasi değerlendirmeler neticesinde hayata geçirilememistir. TAP ise AB’nin Güney Gaz Koridoru politikasının temel taslarından birisi halini almayı basarmıstır. Anılan proje kapsamında en uzun hattın Yunanistan toprakları
üzerinden geçecek olması doğal olarak Yunanistan’a bu konuda önem kazandırmaktadır. Ancak Yunanlı siyasilerin ve akademisyenlerin çoğunlukla TAP’ın hayata geçirilecek olmasının temel nedeninin ilk olarak TANAP projesinin bir devamı niteliği tasıyor olmasının ve ikincisi TAP’ın AB’nin enerji arzında çesitlilik yaratmak, yani Rus tekelinden kurtulmak çabasına uygun olmasının göz ardı edilmesi ya da yeterince vurgulanmaması da dikkat çekmektedir. Hatta enerji alanında Türkiye ile rekabet eden bir ülke niteliği tasıdığı açıklamaları da aslında Yunanistan’ın enerji politikasının çerçevesini çizmektedir.
Öte yandan İsrail ile gerçeklestirilmeye çalısan enerji isbirliğinin temel nedeninin aslında ekonomik çıkarlar olduğu çok açıktır. AB üyesi olan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi de Yunanistan gibi yanlıs ekonomi politikaları nedeniyle ekonomik kriz yasamaktadır. Dolayısıyla böyle bir isbirliği ekonomisine katkı sağlayacaktır. Yunan görüsüne göre, hem ekonomik kriz hem de son dönemde Türkiye-İsrail iliskilerinde yasanan olumsuz gelismeler, GKRY ve Yunanistan için İsrail ile yakın iliski içinde olmak, enerji alanında isbirliği adımları atmak, her iki tarafın jeopolitik önemini artırmakta aynı zamanda Kıbrıs özelinde adaya Türkiye tarafından olası yeni bir müdahaleyi engelleme anlamını tasımaktadır.
Son olarak enerji alanındaki son gelismeler dikkate alındığında Yunanistan’ın büyük enerji projelerinin bir parçası olmaya çalısmasının doğal bir sonuç olduğu düsünülmektedir. Ancak Yunanlı akademisyen ve siyasilerin kendi kamuoylarına yansıttıkları gibi bu alanda Yunanistan’ın artık vazgeçilmez bir oyuncu olduğu hatta Türkiye ile enerji konusunda da rekabet edecek bir pozisyonda olduğunu kabul etmenin gerçekçi olmayacağı asikârdır. Ayrıca Yunanistan’ın ülke olarak enerji politikalarını Türkiye ile rekabet üzerine insa etmesinin de uzun vadede ülke açısından sorunlu olacağını söylemekte sakınca görülmemektedir.
DİPNOTLAR;
1 2012.
2, 2013.
3 “Samaras: Yunanistan’ın enerji alanındaki rolü önem kazanıyor”, Azınlıkça online, 26.02.2013,
http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/samaras-yunanistanin-enerji-alanindaki-rolu-onem-kazaniyor02262013.html, (Erisim: 28.08.2014).
4 .30.07.2013,
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=63865962, (Erisim: 05.08.2014).
5 Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı projesi için bkz., http://www.tbpipeline.com/project/overview, (Erisim: 05.08.2014).
6 Trans-Adriyatik Boru Hattı için bkz., http://www.tap-ag.com/, (Erisim: 05.08.2014).
7 G. G. Stavris, “The New Energy Triangle of Cyprus-Greece-Israel: Casting a Net for Turkey?”, Turkish Policy Quarterly, 11 (2), 2012, pp. 95-96.
8 . 2009.
9 John Papaspanos, “Caspian energy Geopolitics: The Rise and Fall of Burgas-Alexandroupoli”, Research Paper No. 148,
Research Institute for European and American Studies, December 2010.
10 15.03.2007, http://www.minpress.gr/minpress/en/enhmerwtiko_entypo_mpoyrgas.pdf, (Erisim: 05.08.2014).
11 Papaspanos, Op cit.
12 http://www.novinite.com/articles/137911/Russia+Determined+to+Build+Trans-Balkan+Pipe,+Cut+Costs, (Erisim: 31.08.2014).
13 Yorgo Kırbaki, “Putin: Burgaz-Dedeağaç petrol boru hattıyla çesitlilik sağlandı”, Radikal, 16.03.2007,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=215695, (Erisim: 31.08.2014).
14 “Bulgaristan Meclisi'nden Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Projesine Ret”, Azınlıkça online, 08.03.2013,
http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/bulgaristan-meclisi-burgaz-dedeagac-petrol-boru-hatti-ret03082013.html, (Erisim: 31.08.2014).
15 2013, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=396019, (Erisim: 13.09.2014).
16 “AB’nin Güney Gaz Koridoru, öncelikli olarak Hazar Bölgesi’nden olmak üzere, dünyanın en büyük piyasası olan Avrupa piyasası için alternatif kaynak ve
güzergâhlardan gaz teminini amaçlamaktadır. AB’nin Güney Koridor’u desteklemesi, özellikle Batı ülkeleri üzerindeki Rus enerji yükünün bertaraf edilmesini ve basta Kazakistan ile Türkmenistan olmak üzere kapalı havza olan Hazar devletlerinin Avrupa gaz piyasalarına doğrudan erisiminin sağlanmasını amaçlamaktadır. 2011 yılında AB ile Azerbaycan arasında Güney Gaz Koridoru Deklarasyonu’nun imzalanmasının ardından, bu asamada Güney Koridor’un yegâne gaz tedarikçisi ve buranın açılması adına bağlantı noktası olması sebebiyle Azerbaycan’ın rolü oldukça önemli bir hale gelmistir”. Gulmira Rzayeva, “Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği: Ulusal Öncelikler Ve Uluslararası Sorumluluklar”, Hazar Strateji Enstitüsü Hazar Raporu, Sayı 3, Bahar 2013, s. 29.
17 Avrupa Birliği’nin enerji politikasını belirleyen belge niteliği tasıyan Avrupa Birliği Komisyonu raporu için bkz.,
“Green Paper: A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy”, Commission of the European Communities, 2006, s. 15,
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52006DC0105&from=EN, (Erisim: 13.09.2014).
18 http://www.axpo.com/axpo/de/en/group/axpo-in-europa/erdgas/trans-adriatic-pipeline--tap-.html, (Erisim: 13.09.2014).
19 http://www.protothema.gr/economy/article/289657/poios-einai-o-agogos-tar/, 26.06.2013, (Erisim: 13.09.2014).
20 TAP.03.02/2013,
http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=496397, (Erisim: 15.08.2014).
21 Merve Erdil, “Avrupa, Rus gazına bağımlı olduğu için Kırım'a tepki vermiyor Gaz sessizliği”, Radikal, 07.03.2014,
http://www.radikal.com.tr/ekonomi/avrupa_rus_gazina_bagimli_oldugu_icin_kirima_tepki_vermiyorgaz_sessizligi-1179952, (Erisim: 18.08.2014).
22 “TAP and TANAP: Two steps towards a more independent Europe”, 13.01.2014,
http://www.abo.net/oilportal/topic/view.do?contentId=2186490, (Erisim: 11.09.20149.
23 Vahap Tastan, “Güney Gaz Koridoru: Yeni Enerji Düzeninde Avrupa Enerji Güvenliği, Rusya, Türkiye ve
Güney Kafkasya Üzerine Oyun Teorik Uygulama”, EY International Congress on Economics I “Europe and
Global Economic Rebalancing”, October 24-25, 2013, Ankara/Turkey, s. 6, http://politikaakademisi.org/guneygaz-
koridoru-yeni-enerji-duzeninde-avrupa-enerji-guvenligi-rusya-turkiye-ve-guney-kafkasya-uzerine-oyunteorik-
uygulama/, (Erisim: 01.09.2014). 24 28.06.2013,
http://www.protothema.gr/economy/article/290154/to-azerbaitzan-anakoinose-episima-tin-epilogi-tou-tap/ (Erisim: 13.09.2014);
Nuran H. Belet, “The Basic Parameters of European Security of Energy Supply:The Trans Adriatic Pipeline Project-TAP”, European Journal of Research on Education,
2, Special Issue, 2014, p. 92. 25 29.06/2013,
http://www.philenews.com/el-gr/top-stories/885/151347/ston-pagkosmio-energeiako-charti-i-ellada-me-ton-tar, (Erisim: 11.09.2014).
26 TAP iliskin resmi internet sitesinden edinilen bilgilere göre anılan boru hattı Yunanistan’ın Türkiye sınırı Koipoi’den baslayacak ve Arnavutluk sınırında Deropigoi bölgesinde son bulacaktır, detay için bkz.
http://www.tap-ag.com/the-pipeline/building-the-pipeline/in-greece, (Erisim: 05.08.2014).
27 “TAP 27.05.2014,
http://www.reporter.gr/Eidhseis/Epicheirhseis/energy/item/24982-TAR-Ellada-Eswterikew-ParametroiPerifereiaka-Gewpolitika-Paignia, (Erisim: 11.09.2014).
28 “The Southern Gas Corridor”, Energy, Holman Fenwick Willan, July 2013,
http://www.hfw.com/SouthernGas-Corridor-Briefing-July-2013, (Erisim: 11.09.2014).
29 29.04.2014, http://news.in.gr/economy/article/?aid=1231314905, (Erisim: 05.09.2014).
30 Çalısmanın bu bölümü ile ilgili detaylar için bkz., Utku Kırlıdökme (Outkou Kırlı Ntokme), “Yunanistan-İsrail Yakınlasmasının Türkiye ve Balkanlara Etkisi”,
Uluslararası Güvenlik Kongresi Bildiriler Kitabı 8-9 Ekim 2013, Hasret Çomak ve Aysegül Göklap Kutlu (ed.), Cilt I, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli,
Üniversitesi, Nisan 2014, s. 170-172.
31 Türkiye Cumhuriyeti Dısisleri Bakanlığı, “Dsrail ile GKRY Arasında Dmzalanan MEB Anlasması Hk.”, No. 288, 21 Aralık 2010,
http://www.mfa.gov.tr/no_-288_-21aralik-2010_-israil-ile-gkry-arasinda-imzalanan-mebanlasmasi-hk_.tr.mfa, (Erisim: 19 Ağustos 2013).
Ayrıca konuya iliskin bkz., Semih İdiz, “Doğu Akdeniz’de Sular Isınıyor”, Milliyet, 27 Aralık 2010,
http://www.milliyet.com.tr/dogu-akdeniz-de-sular-isiniyor/semihidiz/siyaset/yazardetay/27.12.2010/1331318/default.htm, (Erisim: 19 Ağustos 2013).
32 Sigurd Neubauer, “How the Emerging Balkan-Israeli Strategic Alliance could Alter Energy Security in the
Eastern Mediterranean Basin, Journal of Regional Security, Cilt 7, Sayı 1, 2012, s. 36.
33 Neubauer, Ibid., s. 35.
34 Kırlıdökme, Op cit, s. 172.
35 Ibid.
KAYNAKÇA
“Bulgaristan Meclisi'nden Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Projesine Ret”, Azınlıkça
online, 08.03.2013,
http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/bulgaristan-meclisi-burgaz-dedeagac-petrol-boru-hatti-ret-03082013.html, (Erisim: 31.08.2014).
“Samaras: Yunanistan’ın enerji alanındaki rolü önem kazanıyor”, Azınlıkça online, 26.02.2013,
http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/samaras-yunanistanin-enerji-alanindaki-rolu-onem-kazaniyor-02262013.html, (Erisim: 28.08.2014).
http://www.reporter.gr/Eidhseis/Epicheirhseis/energy/item/24982-TAR-Ellada-Eswterikew-Parametroi-Perifereiaka-Gewpolitika-Paignia, (Erisim: 11.09.2014).
“TAP and TANAP: Two steps towards a more independent Europe”, 13.01.2014,
http://www.abo.net/oilportal/topic/view.do?contentId=2186490, (Erisim: 11.09.20149.
“The Southern Gas Corridor”, Energy, Holman Fenwick Willan, July 2013,
http://www.hfw.com/Southern-Gas-Corridor-Briefing-July-2013, (Erisim: 11.09.2014).
http://www.minpress.gr/minpress/en/enhmerwtiko_entypo_mpoyrgas.pdf, (Erisim: 05.08.2014).
http://www.protothema.gr/economy/article/290154/to-azerbaitzan-anakoinose-episima-tin-epilogi-tou-tap/, ,(Erisim: 13.09.2014).
http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=63865962, (Erisim: 05.08.2014).
http://news.in.gr/economy/article/?aid=1231314905, (Erisim: 05.09.2014).
http://www.philenews.com/el-gr/top-stories/885/151347/ston-pagkosmio-energeiako-charti-i-ellada-me-ton-tar, (Erisim: 11.09.2014).
Avrupa Birliği Komisyonu Raporu, “Green Paper: A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy”, Commission of the European Communities, 2006,
http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52006DC0105&from=EN, (Erisim: 13.09.2014).
Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı projesi için bkz.,
http://www.tbpipeline.com/project/overview, (Erisim: 05.08.2014).
G. G. Stavris, “The New Energy Triangle of Cyprus-Greece-Israel: Casting a Net for Turkey?”, Turkish Policy Quarterly, 11 (2), 2012, s. 87-102.
Gulmira Rzayeva, “Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:Ulusal Öncelikler Ve Uluslararası Sorumluluklar”, Hazar Strateji Enstitüsü Hazar Raporu, Sayı 3,
Bahar 2013, s. 29-45.
http://www.axpo.com/axpo/de/en/group/axpo-in-europa/erdgas/trans-adriatic-pipeline--tap-.html, (Erisim: 13.09.2014).
http://www.novinite.com/articles/137911/Russia+Determined+to+Build+Trans-Balkan+Pipe,+Cut+Costs, (Erisim: 31.08.2014).
http://www.protothema.gr/economy/article/289657/poios-einai-o-agogos-tar/, 26.06.2013, (Erisim: 13.09.2014).
http://www.tap-ag.com/the-pipeline/building-the-pipeline/in-greece, (Erisim: 05.08.2014).
John Papaspanos, “Caspian energy Geopolitics: The Rise and Fall of Burgas-Alexandroupoli”, Research Paper No. 148, Research Institute for European and American
Studies, December 2010.
Merve Erdil, “Avrupa, Rus gazına bağımlı olduğu için Kırım'a tepki vermiyor Gaz sessizliği”, Radikal, 07.03.2014,
http://www.radikal.com.tr/ekonomi/avrupa_rus_gazina_bagimli_oldugu_icin_kirima_tepki_vermiyorgaz_sessizligi-1179952, (Erisim: 18.08.2014).
Nuran H. Belet, “The Basic Parameters of European Security of Energy Supply:The Trans Adriatic Pipeline Project-TAP”, European Journal of Research on Education, 2,
Special Issue, 2014, p. 87-98.
Semih Ddiz, “Doğu Akdeniz’de Sular Isınıyor”, Milliyet, 27 Aralık 2010,
http://www.milliyet.com.tr/dogu-akdeniz-de-sular-isiniyor/semih-idiz/siyaset/yazardetay/27.12.2010/1331318/default.htm, (Erisim: 19 Ağustos 2013).
Sigurd Neubauer, “How the Emerging Balkan-Israeli Strategic Alliance could Alter Energy Security in the Eastern Mediterranean Basin, Journal of Regional Security, Cilt 7,
Sayı 1, 2012, s. 33-44.
Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP), http://www.tap-ag.com/, (Erisim: 05.08.2014).
Türkiye Cumhuriyeti Dısisleri Bakanlığı, “İsrail ile GKRY Arasında İmzalanan MEB Anlasması Hk.”, No. 288, 21 Aralık 2010,
http://www.mfa.gov.tr/no_-288_-21aralik-2010-israil-ile-gkry-arasinda-imzalanan-meb-anlasmasi-hk_.tr.mfa, (Erisim: 19 Ağustos 2013).
Utku Kırlıdökme (Outkou Kırlı Ntokme), “Yunanistan-Dsrail Yakınlasmasının Türkiye ve Balkanlara Etkisi”, Uluslararası Güvenlik Kongresi Bildiriler Kitabı 8-9 Ekim 2013,
Hasret Çomak ve Aysegül Göklap Kutlu (ed.), Cilt I, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli, Üniversitesi, Nisan 2014, s. 155-182.
Vahap Tastan, “Güney Gaz Koridoru: Yeni Enerji Düzeninde Avrupa Enerji Güvenliği, Rusya, Türkiye ve Güney Kafkasya Üzerine Oyun Teorik Uygulama”, EY International Congress on Economics I “Europe and Global Economic Rebalancing”, October 24-25, 2013, Ankara/Turkey, s. 1-28,
http://politikaakademisi.org/guney-gaz-koridoru-yeni-enerji-duzeninde-avrupa-enerji-guvenligi-rusya-turkiye-ve-guney-kafkasya-uzerine-oyun-teorik-uygulama/, (Erisim: 01.09.2014).
Yorgo Kırbaki, “Putin: Burgaz-Dedeağaç petrol boru hattıyla çesitlilik sağlandı”, Radikal, 16.03.2007,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=215695, (Erisim: 31.08.2014).
http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=496397, (Erisim: 15.08.2014).
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=396019, (Erisim: 13.09.2014).
***
