Ortadoğu Bağlamında Türk Dış Politikasında Son Dönemde Yeni Eğilimler BÖLÜM 2
Bir sürü bölgesel aktör, bölgesel güç olarak aktif hale gelmeye başlıyor ama bu bölgeselleşmeden rahatsız olanlar var ve bu rahatsız olanlar sadece dışarıdaki ler değil içerdekile de, içeride de dışarı da da tartışmalar var. Bu tartışmanın ismi ne? Eksen kayması. Eksen kaymasının ucundan buradan giriş yapmak istersek yapacağımız giriş bence burası. Yani gayet normal olan bir bölgeselleşme arayışını yapan bir ülkenin arayışları, sanki sakıncalı işler yapılıyormuş gibi eleştiriliyor. Bu eleştirye cevaben ne demiştim? Hükümet veya hükümet çevreleri, hükümete yakın yazarlar çizerler ne yapıyorlar? Eleştirenleri
çok farklı bir şekilde onlar da eleştiriyorlar. Diyorlar ki sizin niyetiniz kötü, sizin niyetiniz bize çelme takmak. Biz ne güzel uçuyoruz mükemmel bir dış politika takip ediyoruz, bizim elimizi kolumuzu bağlamak için bu eksen kayması diye bir şey ortaya attınız. Siz bu şekilde bizi engellemek çelme takmak istiyorsunuz. Benim yapmaya çalıştığım iki tarafta yanlış diyorum. Eksen kaydı diyenler de işi fazla abartıyor, biraz ideolojik hem de eksen kaymadı diğerlerin niyeti kötü diyen hükümet görüşü de biraz sorunlu diyorum ben. O halde benim yapmaya çalıştığım daha ortada bir argümanı savunmak.
Şimdi eksen kaymasını savunanların görüşlerine bakarsak bence Türkiyenin bu kadar normal bir şey yaparken ekseninin kaydığı yorumunun yapılmasının
en önemli sebeplerinden bir tanesi kimlik dediğimiz olgu. Genelde realistler, liberaller yine uluslararası ilişkiler teorisinden kısa bir alıntı yapalım nedir kimlik boyutu, devletler güce dikkat eder vs. Ama sonuçta inkar edemeyeceğiniz bir gerçek var kimlik dediğimiz bir olgu ve kimlik sorusunu sorduğumuzda da özellikle mevcut iktidar bağlamında da sorduğumuzda da akla ilk gelen ne mevcut iktidarın geçmişinde İslamcı olarak bilinen bir harekete dayandırılmış olması. Siyasi islamcılık dediğimiz bir hareketin uzantısı olması. Her ne kadar bu siyasi islamcılık değişmiş, dönüşmüş olsa da bazı görüşlere göre hala bu islamcılık bu partinin genlerinde damarlarında mevcut ve bu şekilde eksen kayması tartışmasını açanlar bu argümanı ileri atanların çıkış noktalarının belki en birinicisi Türkiye’nin dış politikasının son dönemdeki eğilimin birazcık islamcılığı yansıtmış olması, özellikle Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelmiş olması Ortadoğu’da çok aktif hale gelmiş olmasının önemli bir sebebi mevcut iktidarın kimliği yani İslamcı olduğu varsayılan muhafazakar diyebilirsiniz, muhafazakar demokrat diyebilirsiniz, yeni İslamcılık diyenler var ne demek istiyosanız deyin işte o islamcı geçmişinin öyle veya böyle bu iktidarın dış politika yaklaşımlarını da belirlediğini savunan çerçeveler var. Bu çevrelere göre de Türkiye’nin son dönemlerdeki aktivizmi biraz aslında sakıncalı. Bunu savunanlar kimler? Yurt dışına baktığımızda benim görebildiğim kadarı ile bu görüşü savunanların daha çok İsrail kökenli analistler, bazı yayın organları ve İsrail lobisi denen bir kavram var. Amerika’da yaygın olan belli düşünce kuruluşları think tankler bu çevredeki analistlerin bu görüşü çok sert ve hararetli bir şekilde savunduğunu görüyoruz. Bu eksen kayması tartışmasının en fazla savunuculuğunu yapan en fazla bu çevreler. Ya da Amerikadaki, doğrudan Yahudi lobisi ya da İsrail lobisine bağlı olmayan sağ çevreler, cumhuriyetçi çevreler, Kongre içindeki bazı senatörler vs.
Türkiye’de de bu görüşü savunanlar da yok değil, her ne kadar CHP hükümeti çok sert bir şekilde eleştirmese de bazı CHP üyelerinin bu yönde görüşler
ifade ettiklerini bilyoruz. Medyada bazı hükümet muhalifi yazarların bu görüşü ileri sürdüklerini biliyoruz özellikle geçen yıl içerisinde ortaya çıkan bir olgu, Emekli diplomatlar. Bizim Moncher’ler dediğimiz özellikle Başbakanın hiç sevmediği emekli diplomatlar da giderek eksen mi kaydı diye sormaya başladığını görüyoruz. Genelde bu eksen kayması tartışmasını yapan çevreler bunlar. Buna karşı hükümet ne diyor? Hükümetin temel argümanı ya da hükümet yanlısı çevrenin temel argümanı eksen kayması falan yok eksen genişliyor ve bu eleştiriyi yapanların tek derdi bize çamur atmak
bize çelme takmak. Daha önce de dediğim gibi bence bu pek de sağlıklı bir yaklaşım değil. Hükümeti yapması gereken bu tartışmayı gerçekten angaje
olması yani bu tartışmayı ortaya atanların sebepleri tamam kötü niyetli görüşler olabilir ama bir şeyler de değişiyor. Türkiye, eski Türkiye değil bu
yeni Türkiye ne oldu nereye gidiyor bunu daha iyi anlatabilmesi gerekli buna daha sonra geliriz. Yine eksen kayması tartışmasına dönersek bunu bence
en sorumlu kılan yani neden böyle bir eksen kayması tartışması var sorusunu sormamızı tetikleyen sebep mevcut iktidarın kimliği yani bunun bir şekilde eskiden kalan bir İslamcılığın, Araplara olan sempatisinin yansıması olduğunu söyleyen çevreler var. Bu anlamda aslında kimlik sorunu Türkiye’nin dış politikasının farklı şekillerde giriyor. Yalnızca son dönemlerde böyle bir eksen kayması tartışması yok bence 1990’lara geri gönersek 1990’larda da Türkiye’nin bölgesel güç olarak ön plana çıktığına dair tartışmalar vardı. O dönemde Türkiye ne demişti? Adriyatikten Çin Seddine kadar Türk dünyası.
Avrasya da özellikle yakın çevresine Balkanlarda Türkiye’nin çok aktif olacağı söyleniyordu ve özelikle Balkanlarda Türkiye’nin Bosna krizi daha sonra
Kosova krizi bağlamında aktif rol oynadığnı biliyoruz. O dönemde Türkiye aktif olarak bir şekilde dış politika takip etme arayışına girince karşısına çıkan en büyük eleştirilerden bir tanesi acaba Türkiyenin bu arayışları aktif dış politikası kimlik kaygılarını yansıtıyor mu? Ortadoğu’ya yöneldiğinde bu kimlik eleştirileri nereden geliyordu? İslam kimliği üzerinden. Türk dünyasına yöneldiği zaman Balkanlara doğru biraz yöneldiği zaman ya da Avrasyaya Kafkaslara yöneldiği zaman bu eleştiriler nereden geliyor? Türklük kimliği üzerinden geliyor ya da Osmanlı kişiliği üzerinden geliyor. Bu anlamda anlatmaya çalıştığım şey şu; Türkiyenin bir ulusal kimliği dediğimiz bir kimliği var. Bir de bu ulusal kimlik içinde farklı kimlik öğeleri var. Bu dini kimlik olabilir, etnik kimlik ya da kimlikler olabilir bu farklı bir de tarihi olarak Osmanlı kimliği var. Ve bu anlamda Türk dış politikasında ne zaman bu diğer kimlik öğeleri ön plana çıkar gibi görünse gerek Ba-tıda gerek Türkiye içerisinde bir tartışma alevleniyor.
Yani ne zaman Türkiye sadece ulusal çıkarları peşinden koşan sıradan bir ulus devlet gibi değil farklı çıkarlar farklı kimlikler peşinde koşan bir devlet olarak algılanıyor o zaman bir tartışma başlıyor. Türkiye’nin bu özelliğini anlamak bence önemli. Yani Türkiye sıradan bir ulus devlet gibi davranan bir devlet değil zaman zaman sıradan bir ulus devletin ötesine geçen ve sınırların ötesinde sıradan bir ulus devletin ötesine geçmekten kastım, sınırların ötesinde bir rol arayışı içerisine giren bir devlet olarak karşımıza çıkıyor. Yani Davutoğlunun belki kabul edersiniz belki etmezsiniz Türkiye’yi tanıtırken Türk Dış politikasnı açıklarken kullandığı belli kavramlar var nedir bunlar? Coğrafi derinlik, tarihi derinlik. Davutoğlu ne diyor? Türkiye sıradan bir ulus devlet değil, yani Türkiye’den bahsettiğiniz zaman, Türkiye’nin çıkarlarınıbelirttiğiniz zaman sadece mevcut ulusal çıkarları çevresindeki bütünün çıkarlarından bahsetmiyoruz. Aynı zamanda belli tarihsel ve coğrafi derinliği olan bir aktör var karşınızda bu anlamda normal sıradan bir ulus devlet gibi değil.
Bence Türk dış politikasında eksen kayması tartışması gibi bir tartışmayı tetikleyen diğer önemli faktör Türkiye’nin kendine özgü yapısı. Türkiye’nin
öyle veya böyle özellikle Osmanlı geçmişinin de sebebiyle potansiyel olarak sınırlarının ötesinde güç kullanabilecek sınırları ötesinde etkide bulunabilecek
bir aktör olarak görünmesi ve az önce bahsettim bölgeselleşme eğilimleri ekseninde Türkiye kendi bölgesinde aktif bir arayaışa girdiği zaman ortaya
çıkan en büyük korku ne? Türkiye Osmanlı İmparatorluğunu yeniden mi canlandırmak istiyor? Türkiye yeni Osmanlıcılık politikasını mı takip etmeye
çalışıyor? İşte bu tür eleştirilerin ya da soru işaretlerinin sebepleri de Türkiye’nin potansiyel olarak sadece kendi sınırları içerisinde yaşayan insanların çıkarlarını
ya da tehditlerini savunacak tehditlerden koruyacak bir devlet olması aynı zamanda çıkarlı sınırları ötesinde bir etkisi olan bir aktör olması.
Bence Türk dış politikasını tartışırken bu boyutu da ele almak önemli Türkiye’nin bu sıradan bir ulus devlet olmaması durumu. İşte bu sebepledir ki aktif döneme girdiğinde ülkelerde bir soru işareti başlıyor. Acaba Türkiye yavaş yavaş emperyalist politikaları mı takip ediyor? Eksen kaymaları eleştirilerinin
ikinci kökeni bu. Türkiyenin emperyal politikaları takip edip etmeyeceği birinci sebebi neydi ? İslamcı ya da Arap yanlısı ideolojik politikalar takip edip
etmeyeceği. Bu noktada yani bu argümanlar ortada hükümetin pozisyonu kesinlikle öyle bir şey yok diyor ama kendi yorumunuzu siz kendiniz yapın ben
size iki görüş ortaya koyuyorum onu ayrıca gerekirse tartışırız. İşte bütün bunlar yaşanırken Türkiye’nin dış politikasında aktivizm var ve bu eleştirileri getiren
en önemli sebep bu aktivizmin daha çok Ortadoğu bölgesinde yaşanmış olması. Türkiyenin dış politikasındaki aktivizmi eksen kayması olarak yorumlayanların
kullandığı önemli bir argüman bu aktivizmin bu aşırı faaliyetinin daha çok Ortadoğu’dan gelmesi. Diyorlar ki Türkiye bakınız, bir şekilde Ortadoğu’ya daha aktif bir şekilde girdi. Bu da eksenin kaydığının en bariz ispatı olarak ileri sürülüyor. Bunu söyleyenlerin kısmen haklı olduklarını söyleyebiliriz yani aktivizm daha çok Ortadoğu’da görülüyor. Ama bu diğer bölgelerde Türkiye’nin tamamen pasife olduğu anlamına gelmez, bende 2008-2009 yılına kadar Türkiye’nin Kafkaslar, Karadeniz ve Orta Asya politikalrının çok arka plana atıldığını düşünüyorum. 2008 yılında özellikle Rus-Gürcü savaşından sonra tekrar o bölgeye yönelik aktivizmi yakaladığını, böyle bir arayış içerisinde olacağını düşünüyoruz. 2008’e kadar gerçekten Orta Asya’nın 2007-2008 ararsında Türkiyenin dış politikasında biraz arka plana itildiğini görüyoruz. Öte yandan bir de Balkanlara baktığımızda Balkanlarda biraz bir ihmal edilmişlik söz
konusuydu. Balkanlarda da son dönemlerde Türkiyeden tekrar bir rol oynama arayışı içerisinde olduğunu görüyoruz. Ve bu anlamda asıl aktivitenin Ortadoğu ’da olduğu eleştirisi doğru son dönemde bu belki biraz daha kırılmaya çalışılıyor. Soru bence şu olmalı neden Türkiye, Orta Asya’da o kadar fazla aktif değil? Neden Türkiye Balkanlarda o kadar aktif değil? Yani Türkiye’yi sen hemen Ortadoğu ve Asya’yı ihmal ettin diye eleştirmek yerine önce şu soruyu sormalıyız.
Neden Türkiye oralarda aktif değil ya da aktif olamıyor? Bu soruyu sormak gerekli diye düşünüyorum. Bence bunun ihmal etmek ötesinde bazı başka sebepleri de var bunlardan bir tanesi Orta Asya da özellikle 2000’li yıllarda Putin döneminde Rusya’nın tekrar toparlanmış olması. Yani 90’larda Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrası belki Rusya orada biraz nüfüzünü kaybetti ama biliyoruz ki 2000 yılı sonrasında Putin Rusya gücünü toparlayıp Orta Asya ve Kafkaslarda biraz daha derli toplu hale geldi. Rusya’nın oralarda gücünü toparlamış olması Türkiyenin oraya girmesini doğal olarak zorlaştırıyor bu bir gerçek. Aynı şekilde Karadeniz’de de Rusya’nın gücünü kazandığını görüyoruz. Bunun ötesinde Balkanlara baktığımızda Balkanlarda da benzer bir durum söz konusu. Balkanlarda Ruslardan daha çok kim var? Balkanlarda kim ön plana çıkıyor? AB. Evet AB ne yapıyor? Avrupa genişlemesi ya da komşuluk politikası vs. şeklindeki genişlemeler sayesinde giderek Güneydoğu Avrupa ismini vererek o bölgede aktif hale geliyor.
Bu kaçınılmaz olarak Türkiye’nin orada oynayabileceği rolü bir şekilde azaltıyor. Bunların da ötesinde Balkanlardan kaynaklanan tehditlerin Türkiye’ye azalmış olması, Karadenizden kaynaklanan tehditlerin azalmış olması belki de Türkiye’nin Ortadoğu’ya diğer bölgelere göre daha fazla önem verdiğini açıklayan sebepler. Yani hükümete Ortadoğu’ya daha fazla bakıyorsun oradan eleştirmek eksen kaydı demek biraz haksız gibi geliyor bana çünkü haklı sebepler de var. Bütün bunları dedikten sonra ortaya çıkan resimde ne diyoruz Türkiye’nin bölgesel güçler gibi aktif hale geliyor bu aktivizmi kendine yakın bölgelerde oluyor ve bu bölgeler içerisinde Ortadoğu son dönemlerde ön plana çıktı. Ortadoğu’da ki Türk aktivizminin hareketlerini tartışmasındaki örnekler neler? Ortadoğu’da Türk dış politikası aktif hale geliyor. İranın nükleer programına müdahil olma çabaları.
Müdahil olunurken Türkiye ona ne ad veriyor nasıl bir rol arıyor? Arabuluculuk değil mi? Yani İran’da yapmaya çalıştığı şey Türkiyenin arabulucu luk.
Bunu sadece İran örneğinde değil başka nerede yapmıştı? İsrail Suriye dolaylı görüşmeleri, Filistinli gruplar arası görüşmeler, İsrail-Filistin arasında
önerdi ama kabul etmedi taraflar, Afganistan - Pakistan diyalogu, Myanmar vs. Başka ne türden bir rol arayışı içerisinde? Türkiye’nin Oratdoğu’da yaptıklarına
bakarsak, kategorileştirmek istersek? Vizeleri kaldırma yani vizeleri kaldırmak ile serbest dolaşım, bir serbestleşme arayışını yansıtıyor bununla ilgili olan başka
bir politika daha var serbest ticaret bölgesi oluşturma. Schangen ismini verdi Hürriyet gazetesi, orada yapılmaya çalışılan ne Ortadoğu’da Türkiye, Suriye, Ürdün, Lübnan arasında ortak bir ticaret bölgesi oluşturulması projesi var.
Bu da Kasım ayında en son bir toplantı yapılmıştı. Daha sonra bu krizler sebebiyle durdu. Onun dışında başka bir örnek yüksek düzeyde Stratejik İşbirliği konseyi dediğimiz yeni bir formasyon var. Onun dışında Türkiye Ortadoğu’da aktif hale geliyor deyince akla gelen başka örnek? Çıkışlar, siyasi duruşlar, Libya’ya gemiler göndermesi, insani yardım olarak insani moral dış politika etik dış politika takip ediyor gibi görünüyor. Başka ne var? Türkiyenin bu yeni rejim
değişikliği yaşayan ülkelere bir rol model olması gibi bir tartışma da var bu da Türkiye’yi uluslararası arenada ön plana çıkaran gelişmeler olarak kaydedilebilir,
başka? Ekonomik olarak Türkiye’nin gerek yatırım olarak belli ülkelerde Ortadoğu’da İran’da önemli tekstil yatırımları var. Mısır’da vardı birkaç
yerde daha var galiba, Ürdün’de serbest bölgede ama bunun dışında Pazar olarak Ortadoğu’ya girmesi, müteahhitlik işleri alıyor, bunun dışında Türk malları buraya gidiyor. Türk malları deyince aklıma gelen başka bir şey de Türk dizileri. Türkiyeyi en tartışılır kılan ne Arap kızları Türk dizilerine bayılıyormuş
muhabbeti buna da ne diyoruz yumuşak güç, Balkanlarda da geçerli doğru. Yumuşak güç, diziler öyle veya böyle.
Bu Türkiye imajının Ortadoğu’da daha eski görünür kılındığının işaretleri örnekleri, arabuluculuk arayışları, vizelerin kalkması, serbest ticaret bölgesi oluşturulmasının arayışı, yüksek stratejik işbirliği, diziler, insan gidiş gelişleri, artan ekonomik aktivite vs. Bütün bu arayışlara baktığımızda Türkiye’nin bir şekilde eskiye göre daha belirgin bir Ortadoğu’da varlığının olduğunu söylemek yanlış olmayacak diye düşünüyorum. İşte bütün bunlar olurken Türkiye’nin Ortadoğu girişi nasıl bir tartışma yaratıyor buna aradan sonra bakalım. Türkiye emperyal politikalar takip ediyor şeklinde bir eleştiri var demiştim ilk kısımda. Emperyal politikalardan kastımız belki farklı disiplinlerden gelen arkadaşlarımız bu kelimeyi farklı algılıyor olabilir, emperyalden kastımız genelde uluslararası ilişkiler kapsamında bir ülkenin diğer ülke üzerinde nüfus alanı oluşturması. Onların belki egemenlik alanlarına girmeye çalışması, egemenliklerini kısıtlaması
otonomilerini kısıtılaması gibi politikaları kastediyoruz yani emperyalist de demeyelim belki emperyalist politikalar bu emperyalizmin en uç noktası
olabilir sömürgeci politikaları ama her emperyal politika sömürgeci politika değildir. Bir bakıma Amerika’nın Latin Amerika’da takip ettiği siyaset nedir? Latin Amerika ülkelerini bir şekilde belirliyor, düzenliyor ama doğrudan sömürgecilik anlamında bir durum söz konusu değil. Farklı kanallarla o ülkeler üzerinde etki, nüfuzunu kullanabiliyor. Bu türden politikalarını kastediyoruz. Türkiye örneğinde Türkiye- Ortadoğu ya da Türkiye -Balkanlar örneğinde bu kavramı kullandığımız da asıl aklımıza gelen tarihsel tecrübe Osmanlı geçmişi, Türkiye’nin bu bölgelerin eski emperyal idarecisi olarak acaba tekrar bu bölgeler üzeinde nüfuz kuracak bu bölgelerdeki ülkeleri manipüle edecek kontrol edebilecek bir proje içerisinde mi asıl soru işareti bu. Buna da Neo-Osmanlıcılık, Yeni Osmanlıcılık diye isim veriyorlar ve Davutoğlu bu kavramı hiç sevmiyor kesinlikle Dışişlerine giden arkadaşlar aman oralarda kullanmayın.
Neo Osmanlıcılık kavramı genelde Türkiyeye dışarıdan yakıştırılan bir kavram yine bu eksen kayması ile kısmen ilintili.
Bunu Türkiye kabul etmiyor bunu söylerken de birazdan duruşumda bahsedeceğim gibi Türkiyenin yaptığı şey “ Biz Ulusal Sınırlara Riayet Ediyoruz ”
yani uluslararası ilişkilerin temel ilkesi olan sınırların dokunulmazlığı, egemenlik, içişlerine karışmama normlarına riayet ediyoruz emperyal politikalar peşinde koşmuyoruz.
Bu parantezi kapatıp dersin ikinci kısmına doğru geçiş yapabiliriz. Ben Türkiye’nin son dönemlerdeki arayışlarının giderek otonomi arayışını yansıttığını
vurguluyorum. Bunun da altını çizmekte fayda var. Otonomi arayışı dedim, Türkiye otonom oldu demedim eleştirenler var aramızda yani bu bal üretiyor
anlamına gelmiyor bal üretmek için vızr vızır çiçek arıyor diyelim. Otonomi arayışı önemli ve bu otonomi arayışının bir uzantısı olarak Türkiye’nin
de özellikle hem bölge ülkelleri ile ilişkilerini yeniden tanımladığını ve hem de bölge dışı ülkeler ile batı ülkeleri ile olan ilişkilerini yeniden tanımladığını
görüyoruz yani bu otonomi arayışı Türkiye’nin durduğu yerden kendi konumunu yeniden tanımlama gibi bir arayışa sürüklendiğini gösteriyor bence.
Gerek kendi bölgesiyle gerek diğer küresel güçlerle olan ilişkilerini daha otonom bir şekilde yeniden tanımlama arayışı var. Yeniden tanımlama anlayışı
dediğimizde ne anlama geliyor? Demek ki eskiden bir tanım varmış, bu tanımı yeni koşullara göre yeniden yapmak gibi bir ihtiyaç var bu ihtiyaç var
mı yok mu tartışılabilir bazılarına göre yok ki eksen kayması var diyenler genelde ihtiyaç olmadığını düşünen çevreler ama halihazırda mevcut hükümeti
kuran yöneten aktörler Türkiye’nin yeniden bir tanımlamaya ihtiyacı olduğunu düşünen çevreler ve gerçekten de Türkiye’de son yıllarda dış politikasına
baktığımızda yeniden tanımlama arayışının çok baskın bir şekilde ortaya çıktığını görüyoruz. Burada yine Ahmet Davutoğlu’na bir gönderme yapalım.
Davutoğlu’nun kitapta yapmaya çalıştığı temel şey Türkiye’nin uluslararası konumlanışını, Türkiye’nin uluslararası ilişkilerdeki konumunu yeniden
tanımlamaya çalışıyor değil mi? İşte aslında bence son dönemdeki Türk dış politikasını gerek Ortadoğu’da gerek diğer bölgelerde açıklamak istiyorsak
aklımızda tutmamız gereken en önemli faktörlerden bir tanesi bu yeniden tanımlama arayışı. Konumlanış diyor Davutoğlu buna bir şekilde ve bu yeniden tanımlamayı yaparkende az önce kısmen bahsettiğim yine gönderme yaptığım hem coğrafi derinliğe hemde tarihsel ya da kültürel derinliğe bir vurgu yapma arayışı var. Davutoğlu’na göre Türkiye geleneksel olarak ne yapmıştı? Sadece bir ulus devletmiş gibi kendi sınırlarından ibaretmiş gibi davranıp ve özellikle Cumhuriyet öncesi tarihsel mirasını da birnevi reddedip nevzur olarak ortaya çıkmış bir devlet gibi ortaya çıktığını düşünüyor.
Bunun yanlış olduğunu düşünüyor ve bu yanlışı düzeltmek için yapmış olduğu şey de gerek Türkiye’nin tarihsel birikimini geçmişini gerekse de coğrafi derinliklerini göz önüne alan yeni bir Türk Dış Politikası formülasyonu yapmaya çalışıyor. Burada yapmaya çalıştığımız şey bu arayışı yansıtmak nedir bunun temel parametreleri? Bu çok önemli Türk dış politikasını anlamak için ve özellikle Başbakan da son dönemde Davutoğlu’nun bu söylemini yansıtır şekilde bir arayışı yansıtıyor. Mesela bu az önce örnek verdiğimiz dersin ilk yarısında Türkiye, Suriye, Ürdün ve Lübnan arasındaki serbest ticaret bölgesindeki bir toplantıda başbakan şöyle bir ibare kullanmıştı.
Dere Yatağına Akar.
Yani Türkiye’nin öyle veya böyle ait olduğu bir tarihsel coğrafi bir kimlik var gerçeklik var. Türkiyeyi siz bundan koparamazsınız Türkiye öyle veya böyle ait
olduğu tarihsel coğrafyaya veya kültürel coğrafi hafızaya bir şekilde entegre olacak. Buradaki temel varsayım geleneksel Türk dış politikası batıya doğru
yönelmişti ve bölgesinden kopmuştu ve Türkiye’nin bölgesindeki politikaları hep neydi? Kopan ilişkilerinin uzantısıydı.
Hatırlayın Türkiye’nin Soğuk Savaş politikasını Sento vs. Girişimler vardı neydi?
Bunlar hep İngiltere vs. Aktörlerin dizayn ettiği projelerdi. Türkiye özünde ne yapıyordu? Kendi bölgesel politikalarını Batının o bölgelere dönük politikalarına entegre şekilde ya da onların uzantısı olarak tanımlıyordu. Geleneksel olarak Türk dış politikası bu şekildeydi. Ve bu bir anlamda neye yol açtı? Türkiye ile sınırları ötesindeki komşuları arasında bir duvarın örülmesine yol açtı. Soğuk Savaş koşullarında Türkiye Sovyetler Birliği, Suriye’yi destekliyordu mesela örnek vermek gerekir ise Türkiye Batı kampında yer yer gerginlikler olmuş savaşın eşiğine gelmişti değil mi bunun da en bariz örneği sınıra döşenen mayınlar ve hala kaldırılması tartışılıyor. Bu anlamda şu andaki Türk dış politikasını yapan elitlerin kafasındaki anlayışları tekrar edelim. Soğuk Savaş döneminde bir şekilde Türkiye ilişkilerini batı eksenli yapmıştı ve sadece bununla kalmamıştı kendi bölgesel politikaları yanında Batı politikalarının zaviyesinden tanımlamıştı. Şimdi bu yapılmaya çalışılanda bu tarihsel yanlışlığı düzeltmek.
Dere yatağına akardan kasıt bu. Türkiye ait olduğu coğrafi ve tarihi derinliğe yeniden dönmesi. Bu da neye yol açıyor az önce de dediğim gibi Türkiye’nin
hem bölgesi ile olan ilişkilerini hemde batı il olan ilişkilerini yeniden tanımlamasına yol açıyor. Yani eskiden tamamen Batı endeksli bir politika takip
ederken şimdi Batı ile gerektiği yerde işbirliği yapan gerektiği yerde de çatışan, çıkar çatışmasına giren bir Türkiye var. İşte Filistin meselesinde, İsrail ile
ilişkilerde ya da İran ile ilişkilerde Türkiye’nin Amerika’yla ya da Batıyla bile zaman zaman ilişkilerinin gerilmesinin sebebi bence Batı ile olan ilişkileri
yeniden tanımlama arayışı.
Öte yandan ne yapıyor Türkiye bölgesindeki ilişkileri yeniden tanımlamaya çalışıyor. Bölge ülkeleri ile olan ilişkilerini yeniden tanımlamaya çalışıyor burada da bizim çok kullandığımız bir kavram var “Securitization” kavramını daha önceden duyan varmı? Güvenlikleştirme ve tersi güvenliksizleştirme denen bir kavram var yani siz bir aktörle olan ilişkileri hangi perspektiften tanımlarsınız? Siz yanınızdaki arkadaşınızı ya da komşunuzu muhtemel bir tehdit unsuru olarak mı görürsünüz? Yoksa muhtemel bir partner olarak mı görürsünüz? Geleneksel olarak Türkiye, Ortadoğu kökenli komşularını hep kendisine arkadan kazık atacak, hançerleyecek ya da fırsat bulduğunda öbür tarafa destek olacak muhtemel düşmanlar olarak görüyordu ve bu anlamda Türkiye’nin
Ortadoğu’da ilişkileri güvenlik ekseninden tanımlanmıştı. Buna literatürde “Güvenlikleştirme” diyoruz. Son dönemde Türkiye’nin yaptığı işte bu Güvenlikleştirme ekseninden örülmüş olan Ortadoğu ile ilişkilerini tersine çevirmek buna da “Güvenliksizleştirme” diyoruz. Yani Ortadoğu komşularının
muhtemel düşmanlar olarak değil muhtemel işbirliği yapılacak partnerler olarak yeniden ilişkileri düzenleme. Bu Ortadoğu da yeni olsa da aslında biraz
daha yakından baktığımızda Türkiye’nin bu “Güvenlikleştirme” tecrübesinin daha eski olduğunu görüyoruz. Türkiye’de özellikle Balkanlarda, Kafkaslarda ve Karadenizde 1990’lar boyunca güvenlikleştirme siyasetini başarılı bir şekilde uygulamışlardır.
Rusya geleneksel olarak olarak bizim zihni kodlarımızda Rusya düşmandı, Soğuk Savaş boyunca komünizm tehlikesi eklendi. Neydi bizim Rusya coğrafyasında Ruslarla olan ilişkilerimiz hep güvenlik ekseninden tanımlanmıştı. Hep tehdit kaynağı olarak. Ne yaptık 90’lar boyunca bir şekilde işbirliği ile turizm valizler vs. gidip gelerek ne yaptık güvenliksizleştir dik.
Rusya bir muhtmel ortak olarak ortaya çıktı. Aynı şekilde Yunanistan ile ilişkileri de o güvenlik ekseninden formata taşıdık. Benim kendi açıklamama göre Ortadoğu’da aslında Türkiyenin yapmaya çalıştığı farklı bir şey değil. Bu güvenlik-sizleştirme dediğimiz bu sürecin pratiği diğer bölgelerde edindiği uyguladığı pratiği Ortadoğu’ya taşıdığını görüyoruz. Ortadoğu’ya da artık işbirliği ekseninden de bakmaya başlıyor Türkiye. Çatışma ekseninden değil ya da uluslararası ilişkiler terimlerini kullanırsak Türkiye Ortadoğu’ya hep realist gözle bakardı yani hep çatışma açısından bakardı. Giderek ne yapıyor Türkiye? Ortadoğu’ya liberal işbirliği perspektifinden bakmaya başlıyor. Ve bu anlamda aslında Türkiye ilk defa liberal olmuyor, liberalizmi tanımıyor. Liberalizmi daha önceden 90’lı yıllar boyunca Balkanlarda, Rusya’yla, Kafkaslarda tecrübe etmişti.
Bu anlamda oradaki geliştirilen tecrübeyi yavaş yavaş Türkiye Ortadoğu’ya taşıyor diyebiliriz. Ama özünde olan ne? Az önce de dediğim gibi Türkiye’nin Ortadoğu’daki sonlardaki politikasına baktığımızda yapılmaya çalışılan şey daha otonom bir şekilde gerek batıyla gerek bölge ülkeleri ile olan ilişkileri yeniden tanımlamak. Ne demiştik son dönemlerde Türk dış politikası Ortadoğu üzerinde giderek otonom bir şekilde tanımlamaya gidiyor ve bu otonominin yansımaları gerek Türkiye’nin kendi bölgesinde olan ilişkilerdeki yapıyı değiştiriyor. Gerekse de Türkiyenin Batı ile olan ilişkilerini değiştiriyor ve işte birazda bu eksen kayması tartışması da yani Türkiye bu ilişkileri yeniden tanımlamaya başladığı ölçüde giderek Batı ile özellikle ilişkilerini yeniden tanımlamaya gitmeye başladığı ölçüde sadece batıdan gelen dikteler eksenine göre hareket etmediği yönünde bir tartışma da var. Bu yüzden özellikle zaman zaman bu eksen kaymasına benzer görüşlerin sadece Amerika’daki ya da İsrail’deki belli çevrelerce değil zaman zaman Avrupa’daki ya da Amerika’daki hükümet yetkililerince de dillendiğini görüyoruz. Mesela geçen yaz Amerikan savunma bakanı Gates bir şeyler söylemişti. O çevrelerde de bunun dillendirilmesi yavaş yavaş böyle bir Türkiye’nin bağımsız bir şekilde Batı ile ilişkilerini tanımlamasının sebebi. Bu eksen kayması tartışmalarında o çevrelerin genelde dediği şey Türkiye, AB den dışlandı, o yüzden kızdı vurdu kapıyı gitti Ortadoğunun kapısını açtı. Böyle bir yaklaşım da var.
Bu yaklaşımın da altını çizelim bu tartışmadan bir diğer yaklaşım Türkiye’nin bu ekseninin kaydığı şeklindeki tezlerinin ileri sürdüğü diğer bir görüş Türkiye’nin Ortadoğuya doğru kayması kanalize olmasının önemli sebeplerinden bir tanesi Batı tarafından dışlanmış olmasıdır. Bunu savunan çevreler aslında 2004 yıllarında ABD’de Bush yönetimi döneminde buna benzer başka bir argüman ileri sürüyorlardı.
Diyorlardı ki Türkiye ile Rusya, ikiside Avrupa ya da batı tarafından dışlandı, ikisi dışlandığı için birlikte yavaş yavaş hareket etmeye başlıyorlar Batı karşıtı bir blok oluşturuyorlar. Bu görüşü de savunanlar var. Bunların temel varsayımları ne? Etki-Tepki. Türkiye kızıyor yapıyor. Bu görüşe katılanlar var katılmayanlar var ben katılmayanlar arasındayım. İkincisi Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelmesinin sebebinin bir tepkinin sonucu değil bir arayışın sonucu. Az önce bahsettim yeniden bir rol arayışının bir sonucu. O faktörü göz önünde tutmakta fayda var. Bunları dedikten sonra ben hızlıca 3-4 tane temel kavramı ortaya atıp dersi bitirmek istiyorum. Ben biraz daha genelden özele doğru inerek geliyordum Ortadoğu’ya bakışında. Son dönemdeki Ortadoğu’da ki politikalara baktığımızda 4-5 tane anahtar kavramın olduğunu düşünüyorum. Sene başında Ahmet Davutoğlu’nun bir konuşması vardı.
Elçiler konferansı bu konferansı takip eden? Duyan aranızdan var mı? Neydi akılda kalan en önemli olay? Neydi gazete manşetleri?
Moncherler sokağa indi. Erzuruma gittiler ondan önce de Mardin’e gitmişlerdi. Sene başında bu üç ya da dördüncüydü, Dışişleri bakanının başlattığı bir
uygulama daha önceden danışmanken ki döneminde başlatmıştı. Türkiyenin farklı bölgelerinde görev yapan büyükelçileri toplayarak bir konferans yapıldı.
Ankara’da toplandılar Ankara’dan çıkıp bir Anadolu şehrine gidip kaynaşma amaçlandı. Orada yaptığı konuşmada da vurgulama yaptığı belli temalar
vardı. Bu konuşmadaki belli temalar son dönemde Türk dış politikasını özetleyen önemli ipuçları veriyor diye düşünüyorum. Orada ve diğer konuşmalarında
bakanın ortaya çıkan birkaç temel kavram var onlara gönderme yapabiliriz. Birincisini çok duymuş olabilirsiniz; “Düzen kurucu ülke kavramı” bununla ilgili olarak kullandığı diğer bir kavram “merkez ülke kavramı” düzen kurucu ülke kavramı Türkiye’nin neyi yapmasını uygun görüyor Davutoğluna göre? Türkiye sadece sınırları içerisinde oturup aman başıma bir şey gelmesin, aman gökten elmalar düşşün ekonomik olarak iş yapayım diye düşünemez, ne yapması gerekir aktif bir şekilde etrafına kendi çıkarını sağlamak için kendi çıkarını korumak için politika çıkartmalıdır politika üretmelidir. Proaktif dış politika diyoruz ya proaktif dış politikayı bence özetleyen en önemli faktör bu düzen kurucu ülke olma arayışı. Düzen kurucu olan ülke nedir Davutoğlu’na göre kendi etrafındaki olan bitenler ile sürekli ilişkisini sürdüren ve bunları çözmek için aracı işler yürüten bir ülke. Genelde bu düzen kurucu ülke arayışı benim dersin en başında tartıştığım o bölgeselleşme ve bölgesel güç varsa bizzat onu yansıtıyor bence. Bölgesel güç ne yapıyor? Kendi bölgelerinde düzenli bir işbirliği mekanizması kurmak. Türkiye’nin de yapamaya çalıştığı şey bu. Davutoğlu’nun kullandığı bir kavram daha vardı. 2010 konferansında kullandığı; “hattı diplomasi yoktur, sathı diplomasi vardır” o satıh bütün yerküredir. Bütün dünyadır diye bir tabir kullanmıştı.
Buradaki temel espri ne sadece
Türkiye’yi savunmakla Türkiye ile iş yapmakla olmaz sadece Türkiye’ye komşu olan bölgelerde aktif olmakla kalmaz tüm dünyada küresel ölçekte bir aktör olmamız gerekir. Bu ifadenin bence yansıması bu. Bu da yine benim dersin başında anlatmaya çalıştığım şey vardı ya yeni bölgesel güçler küresel
alanda aktif olmaya çalışıyorlar bu da Türkiye’nin arayışını yansıtan önemli bir ipucu. Bu düzen kurucu ülke kavramı merkez ülke kavramı önemli bunlara
ilave olarak kullandığı diğer bir kavram vardı? Ben buna önleyici diplomasi diyorum. Davutoğlu bir benzetme yapmıştı. İtfaye erleri gibi Türk diplomatları
itfaye erleri gibi sağa sola gidip yangınları söndürmeye krizleri çözmeye çalışıyor fakat bu yetmez şehir planlamacıları gibi yangınlar, sorunlar
ortaya çıkmadan bunları öngören projeler üretmeliyiz.
Bu da diğer önemli bir kavram. İşte bütün bunlar neyi çağrıştırıyor. Türkiye oturduğu yerde oturamaz proaktif bir şekilde gerek Ortadoğu’da gerek diğer bölgelerde politika takip etmelidir. Bütün bunların yanısıra ikinci bir önemli ayrım ya da kavram bence Türkiye’nin son dönemde özellikle Ortadoğu’da rejimlerle halklar arasında kurduğu denge. Az önce dedik ki Türkiye emperyal politikalar mı takip ediyor? Türkiye aktif hale gelince en büyük kaygı ne? Türkiye bu Ortadoğu’daki ülkeleri çok güçlenirse ileride nüfuz altına alacak işte bunu kırmak için Türkiye’nin yaptığı şey genellikle vurguladığı şey özellikle Davutoğlu’nun ve diğer Türk liderlerinin, biz emperyal politikalar takip etmiyoruz yani bu ne demek biz içişlerine saygı gösteriyoruz.
Biz sınırlara saygı gösteriyoruz. Bu şekilde revizyonist ya da irridentist planlarımız yok biz egemenlik normlarına saygı gösteriyoruz. Bunu vurguluyorlar bunun yansıması ne? Biz ülkelerin içişlerine karışmıyoruz yani ülkelerin halkları rejimlerinden belli talepleri varsa biz bu konuda ses çıkarmayız.
Biz Demokrasi Teşviki gibi politikalar takip etmeyiz.
İşte bu biraz son dönemde Arap dünyasında yaşanan Arap Baharı dedikleri isyanlarla epey bir sıkıntıya uğradı. Türkiye bir yandan aktif hale geliyor
ama bir yandan da demokratik olduğunu demokrasiye önem verdiğini ve bir norm olarak benimsediğini söylüyor ama buna rağmen Türkiye ne yapıyor? Gidip Arap dünyasındaki monarşilere ya da otoriterler rejimlere demokrasi diye baskı yapamıyor. Uzun dönem Türkiye’nin belki de en büyük açmazı buydu. Bunun da sebebi rejimler ve halklar arasında gözetmeye çalıştığı dengeydi, bu denge de bu krizlerden sonra epey bir sarsıldı. Türkiye’nin Ortadoğu’daki aktivizminin bir diğer önemli kavramı benim ekonomik liberalism dediğim yaklaşım. Bu daha önce tartıştığımız işte giderek ekonomik kaygıların ticaret devletinin kaygılarının çıkması. İşte bu ekonomik liberalizmin biraz yan etkisi diyelim, madalyonun diğer yüzü siyasi liberalizmin ikinci plana atılmış olması. Türkiye liberalizmi daha çok bir ekonomik proje olarak algıladı. Türkiye’de içeride de bir tartışma var hükümet giderek liberalizmden uzaklaşıyor mu bireysel özgürlükleri kısıtlıyor mu kısıtlamıyor mu? Biraz dış politikada da siyasal liberalizmin ikinci plana attığını görüyoruz ve bu son dönemde yaşanan bu Ortadoğu’daki halk ayaklanmalarının biraz da bu siyasi liberalizmin tekrar ön plana çıkardığını düşünüyorum ben. Dördüncü kavram yumuşak güç, sert güç “soft power”, “hard power”. Buradaki temel espri de sorunları çözmeye çalışırken zora baskıya ya da şiddete dayalı
yöntemleri mi seçeceksiniz yoksa iknaya dayalı yöntemleri mi seçeceksiniz. Türkiye’de genellikle son dönemde yumuşak güce dayalı yöntemler seçtiğini
görüyoruz ve belki bunun da bir sebebi Türk dış politikasının Avrupalılaşması. Genelde AB dış politikasının yumuşak güce dayandığı söylenir.
Amerika’nın sert güce, Türkiye’nin Avrupalılaştıkça yumuşak güce doğru kaydı. Fazla yumuşaklaştı heralde son krizlerde bu da ortaya çıktı. Libya’ya karşı
Suriye’ye karşı gerektiğince sert oynayamıyor diye eleştiriler var. Bütün bunların ötesinde beşinci bir kavram arabuluculuk kavramı ki bunu da tartışmıştık.
Arabuluculuk kavramı neyi var sayıyor? Siz bir çatışmayı çözmek istiyorsanız zordan daha ziyade diyaloğu seçmelisiniz yani diyalog olması için de ne
gerekir? Çatışan tarafların arasında iletişim kanalları olması gerekir. Türkiyenin de yapması gereken farklı çatışmalara arada iletişim kanalı açıcı bir şekilde
müdahil olmaktır şeklinde bir yaklaşım var. Türkiye bence bu durumu aşırı abarttı her yere arabulucu olmaya çalıştı gibi bir durum var. Bu da biraz liberalizmin bir yansıması liberalizmin böyle bir hastalığı var. Altıncı bir kavram ortak medeniyet vurgusu diyorum ben buna. İşte biraz bu eksen kayması tartışmasını tetikleyen diğer bir faktör de bu yani sadece Türkiye’nin Ortadoğu ile olan ilişkilerini bir ekonomik siyasi askeri bir ilişki olarak görmüyor aynı
zamanda ortak olarak paylaşılan değerlerin bir ürünü olarak görülüyor. Yani pek çok açıklamalarında başbakanın Davutoğlu’nun açıklamalarına yakından
bakarsanız görüyorsunuz ki biz bu insanlarla bu ülkelerle bu ülkelerin halklarıyla belli değerleri paylaıyoruz ve bu anlamda biz bu ülkelerle ilişki geliştirirken bu ilişkimiz bizim batı ile olan ilişkimize benzemez. Bu mesajı sık sık görüyorsunuz bu anlamda ortak medeniyet vurgusunun da ön plana çıktığını görüyoruz.
Teşekkür ederim.
