20 YIL SONRA GÜNEŞE YOLCULUK., BÖLÜM 2
TEMEL KARŞITLIK
Güneşe Yolculuk’u Levinas üzerinden okuma odağına dönersek, bu okuma için gereken filmin omurgasını oluşturan zıtlığı ele almaktır. Bu karşıtlık
“öteki”ne dair iki olası tavrın arasındaki karşıtlığa denk düşer. Ötekine dair tavırlardan birincisi, toplumun genelinde hâkim olan düşmanca tavırdır. Bu tavrı esas olarak milliyetçiliğin “biz” vurgusu ve dışlayıcı tarzı ile ilişkili düşünebiliriz.
Bu yaygın tavrın teorik düzlemdeki kuramcısı ve savunucusu olarak Carl Schmitt’i görmek mümkündür. Schmitt, siyaseti bir dost/düşman ayrımı temelinde tanımlar ve bu ayrımı hem siyasetin doğasını hem de öteki meselesini anlamak için önemser. Schmitt için siyaset dost ve düşman arasındaki ayrıma, savaş açma kararı alınmasına ya da bir grubu öteki olarak etiketlemeye indirgenebilir.
Schmitt için farklı alanlarda, farklı antitezler mevcuttur: Ahlâki alanda iyi-kötü, estetik alanda güzel-çirkin, iktisadi alanda kâr getiren-kâr getirmeyen antitezleri gibi. Ancak dost-düşman antiteziyle diğer antitezler arasında bir nedensellik ilişkisi yoktur. Dost-düşman ikileminin şekillenmesinde iktisat, estetik ya da ahlâk temelli bir nedensellik yoktur. Düşmanın ahlâksız, çirkin ya da iktisadi bakımdan rakip olmasına gerek yoktur, o her hâlükârda yabancı ve ötekidir (Schmitt, 1996: 27).
Schmitt’e göre düşman, sadece bir dövüşken topluluk benzer bir toplulukla karşı karşıya geldiğinde ve bir husumet ortaya çıktığında var olur.
Böyle bir durumda düşman tamamen kamusaldır ve her şey kamusal olduğundan bütün ulus, bu ilişki sayesinde birleşmiş bir kamusallığa ulaşır.
Schmitt, her ulus için diğer uluslarla kesinti ya da aracı olmaksızın karşı karşıya gelmenin bir gereklilik olduğunu söyler. Schmitt, böylelikle ulusal kimlik edinme sürecinin başka toplulukları düşman ya da öteki olarak tanımlayarak / etiketleyerek yapıldığının altını çizmiş olur ve ilaveten bunun kesintisiz bir süreç olması gereğini de vurgular.
Siyasi yapı, devlet, ancak ve ancak bir öteki/ rakip gruplaşması olduğunda var ve egemen olabilir; aksi halde var olamaz.
Schmitt, gayet açık biçimde, düşman kelimesini kullanırken bir benzetme, bir analoji yapmadığını söyler. Schmitt’e göre dost ve düşman metaforya da sembol değildir. Somut ve esas anlamlarıyla anlaşılmaları gerekmektedir. Siyaset, dostane olmayan ötekilere karşı sürekli bir hazırlığı zorunlu kılar. Schmitt dost/düşman kavrayışını fiziki çarpışmayla ilişkilendirir ve fiziki öldürmenin altını gerçek bir olasılık olarak çizer (Schmitt, 1996: 33).
Güneşe Yolculuk’un hemen başında perdeye yansıyan, millî maç sonrası gözlenen saldırganlıklar sanki Schmitt’in yazdıklarının bire bir canlandırılmasıdır. Milliyetçi bir söylemin içinden üretilmiş bir biz ve onlar yaklaşımı sonucunda; “onlar” kavramının geçişkenliği ya da çokanlamlılığıyla, yabancı bir takıma karşı kazanmış olmak, hemen Kürtlere edilen küfürlerle başka bir dost / düşman ilişkisine transfer edilir. Bu noktada, Benedict Anderson’ın milliyetçiliğin kökeninin öteki karşısındaki korku ve öfkede yattığı fikrine mesafeli yaklaştığını hatırlamak gerekir.
Anderson (1995: 159) milliyetçiliğin fedakâr bir sevgi temelli olduğunu söyler. Dolayısıyla, Shmitt’in yazdıklarının milliyetçiliğin tek kuramsal açıklaması olduğu düşünülmemelidir. Ancak, Güneşe Yolculuk’ta yansıyan millî maç sonrası çıkan olayları Türkiye gerçeğinin realist bir anlatımı olarak değerlendirmek mümkündür.
Bu olaylarda tam da Schmitt’in çizdiği çerçeveye oturan tutumlar sergilenmektedir: Net bir “biz” tasviri, açık bir düşman tanımı, gerçek bir olasılık olarak öldürme girişimi.
Ve daha da kötüsü bu durum o ana özgü olmaktan çok, toplumun genelini temsil kabiliyetini haiz sıradan bir örnek olaydır. Toplumun genelinde ötekine bakış; sıklıkla düşman kavrayışının işin içinde olduğu, çoğu zaman gerçek bir olasılık olarak öldürmenin gündeme gelebileceği bir psikolojiye dayanmaktadır.5
Filmde bu tutum, sadece millî maç sonrası olaylarda değil, polisin esmer bir insana davranışında ya da kapılara konan kırmızı çarpı işaretlerinde de görülür. Ancak toplumun genelinde gözlenen “biz ve onlar” kavrayışı filmde esas olarak, toplumun genelinin hem Berzan’ı, hem de Mehmet’i öteki olarak görmesi şeklinde tezahür eder. Milliyetçi “biz” için hem Zorduç’tan gelmiş Berzan, hem Tire’den gelmiş Mehmet yabancı, tehlikeli ya da genel anlamda ötekidir. Birisinin doğudan, birisinin batıdan gelmiş olması durumu değiştirmez; zaten “biz ve onlar” kavrayışı kendisini rasyonel düşünme yoluyla temellendirmez. Doğulu olmak, esmer olmak ya da başka herhangi bir kişisel özellik ya da farklılık öteki olarak kodlanmaya, “biz ve onlar” kavranışında “onlar” kısmına düşmeye yeter. “Onlar” olarak kodlanan Mehmet ve Berzan sistemin kendi içine almak istemediği, dışladığıdır aynı zamanda. Sistem onlara yaşam alanı bırakmak istemez ya da minimum alanda yaşamalarını talep eder. Ustaoğlu’nun eleştirdiği tutum budur ve ötekine yaklaşım bağlamında sunduğu alternatifi Levinas üzerinden okunabilecek olan Mehmet-Berzan dostluğu ile işler.
LEVİNAS: ÖTEKİNE SORUMLULUK VE BARIŞ
Güneşe Yolculuk’ta karşımıza çıkan ötekine dair yaklaşım önerisinin felsefi karşılığını Levinas’ın çalışmalarında bulmak mümkündür. Ustaoğlu’nun filmi düşünürken Levinas okuyup okumadığı sorusu üzerinde durmak gerekmez, çünkü her film gibi bu film de farklı okumalara açıktır ve Levinas üzerinden yapılan okuma, filme ilişkin olası değerlendirmeler den sadece birini oluşturmaktadır.
Bu noktada kısaca Levinas’ın ötekine ilişkin bakışını hatırlamak gerekiyor. Levinas felsefesinin temel zemini öteki ile kurulacak ilişkidir (Türk, 2013: 34). Levinas 1920’lerin sonlarında Husserl’in fenomenoloji derslerini takip eder. Zeynep Direk’in ifadesiyle Levinas’ın fenomenolojide “yeni” bulduğu şey, “yönelimsellik” kavramıdır. Fenomenoloji tecrübeye dayanır. Tecrübe yöneldiğine anlam verir ve onu içine taşır. Direk’e göre, bilincin yönelimselliği, ilke olarak “bilincin her zaman bir şeyin bilinci” olduğu şeklinde anlaşılabilir (Direk, 2016: 9).
Levinas’ın felsefesini etikin etiki olarak görmek mümkündür (Bergo, 2011).
Çünkü Levinas’ın temel uğraşı, aşkınlık, varlık ve öteki odaklarına bakarak özneler arası ilişkilerin anlamını keşfe çalışmaktır. Bu kapsamda Levinas’ın
düşüncesinin doruk noktası, öznenin başkası için sorumluluk duyması şeklinde betimlenişi olarak tanımlanabilir. Levinas için etik, varlığı temel konu kabul eden ontolojiye göre mutlak bir önceliğe sahiptir (Soysal, 1999: 169). Levinas, Bütünlük ve Sonsuz kitabında amacını “etik olanın tüm diğer yapıların dayandığı indirgenemez bir yapı olarak önceliğini kurmak” şeklinde tarif eder (Türk, 2013: 30). Levinas’a göre, ötekiyle rastlaşma bir an için ona duyulan sorumluluktur. Schmitt’te geçen öteki kavramı ne denli kolektif bir kavrayışa işaret ediyorsa, Levinas için de öteki o kadar bireyseldir. Levinas öteki derken tekil insanların karşılıklı konumlarına işaret eder. Levinas’a göre bu bağlamda söz konusu olan yakınına duyulan sorumluluk, komşu sevgisi, Eros’suz aşk, merhamet, etik anın tutkuya dayalı ana baskın olduğu sevgidir. Levinas yıpranmış ve bozulmuş bir kelime olan sevgi ile kendisini çok rahat hissetmez ve bunun yerine “kendini ötekinin yazgısından kavrama” demeyi tercih eder (Levinas, 1999a). Onun için sevgi, öznenin kendi varlığını ötekinin yazgısı üzerinden/aracılığıyla kavramasıdır.
Gerçekte, kişi/insan/özne ötekinden, o suç işlediğinde de, başka insanlar suç işlediklerinde de sorumludur. Bu, insan bilincinin de özünü oluşturur.
Levinas, bu bilincin kişide ya da en azından Levinas’ın kendisinde şu şekilde formüle dökül-düğünü belirtir: “Bütün insanlar birbirlerinden sorumludurlar, hele ben herkesten çok.” Bu formülasyon ötekiyle olan ilişkinin aşka bağlı transandantal boyutuyla ilişkilendirilebilir. Levinas’ın ifadesiyle, tek mutlak değer kendine oranla başkasına öncelik vermenin insanca olanağıdır. Bu, ermişlik ülküsü/ideali olarak adlandırılmalıdır.
Levinas (1999b) şöyle der:
Ötekinde Tanrı’nın gerçek mevcudiyeti vardır. Ötekine olan ilgimde, Tanrı’nın Sözünü duyarım. Bu bir mecaz değildir, yalnızca son derece önemli de değildir, harfi harfine doğrudur. Ötekinin Tanrı olduğunu söylemiyorum, ama yüzünde Tanrı’nın sözünü duyduğumu söylüyorum.
Ancak bu transandantal boyut, bireyi hiçleyen bir cemaatçiliğe cevaz verir nitelikte değildir. Çünkü sorumluluk bir bireyleşmedir, bireyleşme ilkesidir.
“İnsan maddeylemi yoksa biçimlemi bireyleşir?” sorunu bağlamında Levinas, bireyleşmenin ötekine duyulan sorumluluk olduğunu düşünür.
Öteki, Düşman, Olay adlı kitabında Duygu Türk, Levinas felsefesinde ötekine karşı sorumluluğun adaletin temeli olduğunu belirtir. Levinas kendisini ben’i kendine yeterli ve özdeş, doğal bir varlık olarak merkezîleştiren Batı felsefesi geleneğinden ayırır. Bu gelenek özgürlüğü adalete öncelediği ölçüde adaletsizlik felsefesine dönüşmüştür.
Ötekiyle ilişki devlet iktidarı altında kurgulandığında, hem ben hem de öteki aynılaştırmanın şiddetine maruz kalırlar. Bu aynılaştırma şiddetinin tümleştirici bir etkisi söz konusudur.
Türk’ün ifadesiyle, Levinas, “ontoloji, varlık, ben, aynı ile siyaset, devlet, savaş gibi kavramlar arasında bir paralellik kurar ve tümlük nosyonunu bu kavram ve düzeylerin ortak keseni olarak değerlendirir.” (Türk, 2013: 37)
Bu kapsamda Levinas öteki ile ilişkiyi sorumluluk etiki üzerinden kurmayı önerdiğinde, tümleştirici etkileri belirgin olan tüm süreçlere karşı çıkmaktadır.7
Güneşe Yolculuk’un afişinde “Dostluk ve Barış İçin Bir Film” ibaresi yer almaktaydı. Afişte yer alan barış vurgusunu yorumlayabilmek için, Levinas’ın yine etik ve sorumluluk kavramları üzerine geliştirdiği tartışmanın içinde yer alan barış üzerine söylediklerini hatırlamak yararlı olur.
Levinas için barış, saldırı yokluğuyla değil kayıtsızlık durumunun karşıtı olarak tanımlanabilir. Barış sorumluluktur ve öteki için düşünmektir.
Kayıtsızlığın olduğu yerde barış olmaz. Farklılığın ya da ötekinin ötekiliğinin karşısında kayıtsızlık, barışı engeller. Etik bir öteki için sorumlulukla eşanlamlıdır barış. Levinas barışın aşkınlık içerdiğini de düşünür. Etik barış içinde ilişki; içte eritilemeyen, eşsiz ötekiye, indirgenemez olan ötekiye, biricik ve benzersiz olan ötekiye doğru yönelir (Levinas, 1998). Zaten Levinas için savaş bir ahlâksızlıktır. Bütünlük ve Sonsuz kitabı için kaleme aldığı önsözde Levinas bunu şöyle açıklar:
Savaş hâli, ahlâkı askıya alır; edebi kurumları ve mecburiyetleri ebediyetlerinden çekip çıkarır; koşulsuz buyrukları belirsiz bir süre için fesheder.
Gölgesi, insanların eylemlerinin üstüne düşüverir hemen. Savaş, ahlâkı besleyen çetin tecrübelerden biri, en büyüğü olmakla kalmaz; ahlâkı gülünç kılar. Savaşı öngörmenin her yolu kullanarak sanatın, politikanın, aklın kullanımının ta kendisi olduğu buyurulmuştur. Politika ahlâka zıttır, tıpkı safdilliğin felsefeye zıt olduğu gibi... (Levinas, 2016: 91)
Levinas’ın ifadesiyle şiddet kişileri incitmek ve yok etmekle kalmaz.
Daha da önemlisi şiddet kişilerin devamlılıklarını bozar, onlara kendilerini tanıyamayacakları roller oynatır ve kendi tözlerine ihanet etmelerine sebep olur. Levinasçı yaklaşımda barış ancak benmerkezci tutumların kırılmasıyla mümkün olabilir. Hegemonik olan benmerkezci tutumların ilk ifadelerinden biri ve açıklayıcı bir özeti Sokrates’in “kendini tanı” düsturudur. Levinas’a göre bu öneri erken doğan kuramsal aklın evrenselliğinde bir kırılma yaratmıştır. Kuramsal akıl kendini gereğinden fazla önemsemiş, benmerkezli bir hale gelmiş ve diyaloğun gereğini yadsımıştır. Diyaloğun hak ettiği önemi bulamaması, bireyselin evrenseli kucaklayamamasını getirmiştir. Yakın döneme kadar “öteki zihinler” probleminin Batı felsefesi için bir rahatsızlık kaynağı oluşturması ve kişiler arası arkadaşlık alanının oluşamamış olması (Murphy, 1995: 203), Levinas’ın sözünü ettiği kırılmayla açıklanabilir.
Öteki, Düşman, Olay adlı kitabında Duygu Türk, Levinas’ın felsefesinde savaşın ahlâkî yükümlülükleri askıya alan katı bir gerçeklik olarak değerlendirildiğini vurgular.
Bir katı gerçeklik olarak savaş, dışında kalınamayacak bir belirleyicilik gücüne sahiptir. Levinas’ın önerisi, savaşa karşı bir kesinlik düzeyinde barışı temellendirmektir.
“Güneşe Yolculuk” (Yeşim Ustaoğlu).
Levinas bu noktada barışın kurulmasını siyasetten değil, ahlâktan beklemek gerektiğini söyler (Türk, 2013: 31). Barış, kuramsal aklın evrenselliğindeki kırığın kapatılmasıyla mümkün olur ancak. Bunun yolu da “ötekini tanı”maktan geçer.
Barışın koşulu ötekini tanımak ve ona karşı sorumluluk duymayı etikin bir gereği saymaktır.
Levinas’ın felsefesinde ötekine sorumluluk fikrinin yerine dair bu genel değerlendirmeden sonra tekrar filme dönmek gerekmektedir.
Güneşe Yolculuk’ta etik bir duruş olarak ötekine duyulan insani sorumluluk önemli bir yer tutar. Bir yanda, başlangıçta Berzan’ın Mehmet’e gösterdiği dayanışma ve finalde Mehmet’in Berzan için yaptığı fedakârlık, ayrıca Arzu’nun film boyunca Mehmet’e her anlamda yardımcı olması Levinas’ın altını çizdiği sorumluluk duyma gereğine uygun duruşlar olarak göze çarpar. Berzan’ın Mehmet’e önce iş ve kalacak yer ayarlaması, sonra kendi evini açması, Arzu’nun Mehmet’e bileziklerini vermesi, Mehmet’in Berzan’ı Zorduç’a defnedebilmek için onca zorluğu göze alması hep bu kapsamda değerlendirilmelidir.
Yönetmen bir yanda bunları dostluk ve sorumluluk duyma örnekleri olarak gösterirken; film boyunca, aslında toplumun genelinde daha sık rastlanan sorumluluk duymama, insancıl ahlâk gerektirdiği halde dayanışma göstermeme ya da kısaca kayıtsızlık örneklerini de aktarmaktadır.
Ustaoğlu kendi üslubu içinde bu farklı tutumları bir siyah beyaz zıtlığı içinde yansıtmaz, klişelerle görünür kılma kolaylığını seçmez, ancak fark yine de belirgindir. Örneğin, Mehmet gözaltından çıktığında, sokakta kanlar içinde yürürken kimse kendisiyle ilgilenmez. Aynı kayıtsızlık, kaldığı hana vardığında da devam eder. Ev arkadaşları da Mehmet’i en zor zamanında evden kovarlar.
Bu tür kayıtsızlıklara karşı Güneşe Yolculuk’un eleştirel bir tavrı vardır ve sorumluluk duymanın gereği açıkça belirtilir. Çevresindeki insanlar
için sorumluluk duyma, filmin üç ana karakterinin de hesapsızca kendiliklerinden yaptıklarıdır.
Bu vurgu, Levinas’ın tek mutlak değer ve insanca bir olanak olarak kişinin kendisine oranla başkasına öncelik vermesi ifadesini hatırlatır.
Levinas’ın öznenin varlığını öteki üzerinden kavraması, öznenin yazgısını ötekinin yazgısı aracılığıyla idrak etmesi şeklinde ifade ettiği ötekine yöneliş süreci de Güneşe Yolculuk’un senaryosunda kapsanan bir unsurdur. Mehmet kendi dışlanmışlığının ne derece somut olduğunu sadece yaşadığı gözaltı sürecinde değil aynı zamanda Berzan’la olan dostluğu ilerledikçe kavrar. Berzan’ın öldürülmesi sonrasındaysa Mehmet’in kafasında, yaşadığı sosyal çevre içinde kendi durabileceği yer daha da belirgin hale gelir. Zorduç’a gitmesiyle, yani güneşe doğru yolculuğa çıkmasıyla kendi yazgısı iyice netleşir. Levinas bireyleşmenin ötekine duyulan sorumluluk olduğunu düşünür. Sorumluluk bir bireyleşme ilkesidir. Levinas’ın bu katkısı da Mehmet ile Berzan’ın dostluğunu ve Mehmet’in nasıl bir dönüşüm yaşadığını anlamakta kayda değerdir. Mehmet, Berzan’da sadece şehre tutunma tüyoları ya da yaşamını sürdürmeye yarayan bir dostluk ortamı bulmaz. Bu ilişki onun kişiliğini bulmasına da yardımcı olur.
Finalde Berzan’a duyduğu sorumluluk gereği çıktığı yolculuk onu zorluklarla tek başına başa çıkabilmede, önceden kendisinin de tahmin edemeyeceği bir konuma oturtur.
Sorumluluk duyarak bireyleşme hakkında düşünürken filmdeki bir diğer imgeyi, Mehmet’in kullandığı saç boyasını da hatırlamak kaçınılmazdır.
Mehmet çöplerin arasından sarı bir saç boyası bulur. İstanbul’dan ayrılmadan önce saçlarını sa-rıya boyar. Amacı her zaman bir sorun kaynağı olarak beliren esmerliğini örtmektir. Mehmet’in bu denemesini Frantz Fanon’un sömürgecilik bağlamında sözünü ettiği travmayı hatırda tutarak yorumlamak mümkündür. Fanon’a göre sömürgecilik sürecinde tâbi haline getirilmiş özne, kolonileştirilmiş olan özne; arzulanması öğretilen beyazlığa asla erişemeyeceğini ya da değersizliği öğretilen kendi renginden asla kurtulamayacağını anladığı anda psişik travma ortaya çıkar (Loomba, 2000: 202).
Mehmet’in esmer olması nedeniyle yaşadığı sorunlardan sonra, saçını sarıya boyayarak bunu, bir bakıma değiştiremeyeceğini bile bile değiştirmeye çalışması, Fanon’un tasvir ettiği travmayı hatırlatır.
Fanon ezilenlerin psikolojisi ve yabancılaşmaları üzerinde dururken, aşağılık kompleksinin başlıca iki sürecin ürünü olduğunu söyler. Bunlardan biri ekonomik süreçtir. Diğeri ise aşağılık kompleksinin içselleştirilmesi, tenselleştirilmesi, ten rengiyle özdeşleştirilmesi sürecine denk düşer
(Fanon, 1995: 13-14 ve 209-218). Bu iki süreç de Mehmet karakterinde iç içe geçmiş şekilde beyaz perdeye aktarılır. İşinden atılmış ve maddi açıdan zor duruma düşmüş olan Mehmet, içinde bulunduğu zorlukların ana nedeni olarak giderek ten (ve saç) rengini görmeye başlar ve tam da Fanon’un tasvir ettiği süreçte, kendi tenine (ve saçına) bir yabancılaşma yaşar. Yolculuğa çıkmadan önce saçını sarıya boyamış olan Mehmet, sorumluluğunu yerine getirdikçe olan bitene dair daha farklı bir bakış açısına erişir, bir bakıma bireyleşir.
Zorduç’a yaklaştığında saçından boyayı çıkarır. Bu bir bakıma yukarıda sözü edilen ötekine dönüşme, Berzan’a dönüşme ekseninde bir edimdir; ancak, öte yandan Mehmet’in kendisiyle, kendi ten ve saç rengiyle de barışmasıdır. Bu kendisiyle barışma süreci; sorumluluğunu yerine getirmeye yaklaştığında meydana geldiğinden, Levinas’ın sözünü ettiği “sorumluluk bir bireyleşme ilkesidir” fikriyle örtüşür.
Filmin serimlediği temel karşıtlığa dönersek, ötekini düşmanlaştırma ve ötekine sorumluluk duyma olasılıklarını konu edinip, önerisini ikincisinden yana koyduğu noktada Güneşe Yolculuk Levinas’ın barış fikrine yaklaşır. Etikin etikine odaklanan bir felsefeci olarak Levinas için ötekine duyulan sorumluluk ve bu sorumluluğun etiki savaş hâlinin karşıtıdır. Savaş ilkeleri ve ahlâkı feshederken barış ise ancak etikin kurulması, özellikle de ötekine yönelimselliğe dayanan bir etikin kurulması ile mümkün olur. Aslında Güneşe Yolculuk’un yaptığı da tam olarak budur: Karakterlerin karşılıklı geliştirdikleri sorumluluk, toplumun genelinde gözlenen düşmanlaştırma pratiklerinin karşıtını inşa eder. Bu sorumluluk önermesi üzerinden film, politik olarak barış perspektifini savunur.
SONUÇ
Asuman Suner Hayalet Ev adlı kitabında yeni Türkiye sinemasının politik filmlerinin esas olarak “ulusal aidiyet”, “ulusal kimlik” ve kimlik meselelerini sorunsallaştırdığını vurgular. Suner’e göre bu politik filmler izleyiciyi ezberlerini bozmaya, “Türkiye’de yaşanan toplumsal/tarihsel süreçlere ilişkin hegemonik söylemin sunduğu bakış açısının dışında görme/düşünme biçimleri”ne davet eder (Suner, 2006: 289). Suner’e göre Güneşe Yolculuk tam da bu daveti yaptığı ölçüde son dönem Türkiye sinemasında politik bir filmdir. Güneşe Yolculuk Kürtlerin deneyimlerini anlatırken, kimliklerin geçişkenliğine de odaklanır. Hikâye kimlik üzerinden değil, kimlik kaydırması üzerinden anlatılır (Suner, 2006: 271). Güneşe Yolculuk Tireli Mehmet’in dönüşümünü anlatırken milli bir sinemanın asla soramayacağı soruları sorar ve tam da bu nedenle karşımıza çıkan ulus-ötesi bir filmdir (Robins ve Aksu, 1999).
Bu yazı ise Levinas’ın ötekine sorumluluk etiki ve barış vurgusu odağında film hakkında yeni bir okuma sunduğu ölçüde filmin sorunsalında yeni bir katman tespit ediyor. Film boyunca iki insan arasında oluşan dayanışma ve dostluk, toplumun genelinde gözlenen ötekini düşman gören perspektifin karşıtı ve panzehri olarak sunulmakta. Levinas’ın önerdiği gibi, insanın başka insanlar için sorumluluk duyması, hem barışı hem de dostluğu oluşturmanın yolu olarak gözükmektedir.
Ustaoğlu’nun Güneşe Yolculuk’taki önerisi de budur.
KAYNAKÇA
Akdeniz, Bige, (2001). “Batı’dan Güneşe Yolculuk”, Deniz Derman (ed.), Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler: 1, İstanbul: Bağlam Yayınları, s. 123-127.
Anderson, Benedict, (1995). Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, İstanbul: Metis Yayınları.
Arslan, İbrahim, (2018). “Güneşe Yolculuk Filminin Yeniden Okunması: Yansıyan Bir Düzey Olarak Mehmet”, Teorik Bakış, sayı 11, s. 103-126.
Bergo, Betinna, (2011) “Emmanuel Levinas”, Stanford Encyclopedia of Philosophy,
https://plato.stanford.edu/entries/levinas/,erişim tarihi 18 Eylül 2018.
Bora, Tanıl, (2018). Türkiye’nin Linç Rejimi (6. baskı), İstanbul: Birikim Yayınları.
Direk, Zeynep, (2016). “Sunuş”, Emmanuel Levinas, Sonsuza Tanıklık (3. baskı), İstanbul: Metis Yayınları, s. 7-39.
Doğruöz, Hakan Ş., (2007). “Sinemada 12 Eylül: Bellek Yitimine
Direnmek ve Temsil Stratejileri”, Birikim, sayı 222, s. 68-80.
Dönmez-Colin, Gönül, (2012). Öteki’nin Sinemaları: Ortadoğu ve Orta Asya Sinemalarında Kişisel Bir Yolculuk, İstanbul: Agora Kitaplığı.
Fanon, Frantz, (1995). Siyah Deri Beyaz Maskeler, İstanbul: Sosyalist Yayınlar.
Güleryüz, Behçet, (2018), “Yeni Türkiye Sineması’ndan Yeşilçam’a Mağlupların Zamanda Yolculuğu”, Deniz Bayrakdar (ed.), Türk Film
Araştırmalarında Yeni Yönelimler: 14, İstanbul: Bağlam Yayınları, s. 49-60.
Levinas, Emmanuel, (1998). “Birlik Üzerine” Felsefelogos, sayı 2, çev. Medar Atıcı, s. 97-102.
Levinas, Emmanuel, (1999a). “Felsefe, adalet ve aşk”, Felsefelogos, sayı 7, çev. Medar Atıcı, s. 99-110.
Levinas, Emmanuel, (1999b). “Aşkın ikirciliği”, Felsefelogos, sayı 7, çev. Melih Başaran, s. 111-112.
Levinas, Emmanuel, (2016). Sonsuza Tanıklık (3. Baskı), İstanbul: Metis Yayınları.
Loomba, Ania, (2000). Kolonyalizm Postkolonyalizm, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Murphy, John W., (1995). Postmodern Toplumsal Analiz ve Post-modern Eleştiri, İstanbul: Eti Kitapları.
Robins, Kevin ve Asu Aksoy, (1999). “Derin millet: Millet sorunu ve Türk sinema kültürü”, Toplum ve Bilim, sayı 88, s. 180-197.
Schmitt, Carl, (1996). The Concept of the Political, Chicago: Chicago University Press.
Soysal, Ahmet, (1999). Birlikte ve Başka, İstanbul: Kabalcı.
Suner, Asuman, (2006). Hayalet Ev: Yeni Türk Sinemasında Aidiyet, Kimlik ve Bellek, İstanbul: Metis Yayınları.
Şahin Fırat, Bahar, (2014). “Türkiye’de ‘Doksanlar’: Devlet Şiddetinin Özgünlüğü ve Sürekliliği Üzerine Bir Deneme”, Güney Çeğin ve İbrahim Şirin,
Türkiye’de Siyasal Şiddetin Boyutları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014, s. 369-401.
Türk, Duygu, (2013). Öteki, Düşman, Olay: Levinas, Schmitt ve Badiou’da Etik ve Siyaset, İstanbul: Metis Yayınları.
Yücel, Müslüm, (2008). Türk Sinemasında Kürtler, İstanbul: Agora Kitaplığı.
DİPNOTLAR;
1 Güneşe Yolculuk daha önce de karşılaştırmalara konu edilmiştir. Güneşe Yolculuk’u Kürt kimliği örtük şekilde perdeye taşıyan ve kalkınmacı perspektifin unsurlarını taşıyan Atıf Yılmaz’ın Toprağın Kanı (1966) filmiyle karşılaştırılması için de de karşımıza Kürtçe karakter isimleri çıkar.
Fakat Sürü’de Kürt kimliğine dair göndermeler karakter adları ile sınırlıdır. Türk Sinemasında Kürtler adlı kitabında Müslüm Yücel (2008: 156), Sürü’nün
Kürtlerin yaşantısını Kürtlere hiç gönderme yapmadan anlattığını belirtir. bkz. (Güleryüz, 2018).
2 2007’ye kadar çekilmiş 12 Eylül filmlerine dair ufuk açıcı birdeğerlendirme için bkz. (Doğruöz, 2007).
3 1999 Berlin, Berlinale, AGICOA, “Blue Angel” Ödülü. 1999İstanbul, Altın Lale, En İyi Türk filmi, En İyi Yönetmen, FIBRESCI Türkiye, Hürriyet Gazetesi izleyici ödülleri. 1999 TroiaGümüş Yunus ve OSIS ödülleri. 1999 Benodit Jüri Ödülü. 1999 Kudüs Mansiyon Ödülü. 1999 Bitola Altın Kamera Ödülü. 1999 Sao Paulo Jüri Mansiyon Ödülü. 1999 Vallodoid Jüri Özel Ödülü. 1999 John Templeton Avrupa Film Ödülü.
4 Bu tasvir senaryoda sunulan Arzu’nun Almanya’da doğup büyümüş olduğu bilgisi ile desteklenir.
5 Türkiye’deki politik ortamın linç kültürü ile ilişkisine dair genel bir değerlendirme için bkz. (Bora, 2018).
6 Filmin farklı okumaları bağlamında, Arslan’ın (2018) Güneşe Yolculuk’u “bir başkasına dönüşme” hikâyesi olarak okuyan yorumlara düştüğü şerhi hatırlamak mümkündür. Güneşe Yolculuk’da farklı okuma olasılıkları bağlamında bir diğer örnek için bkz. (Güleryüz, 2018).
7 Burada amaçlanan Güneşe Yolculuk okuması çerçevesinde Levinas felsefesinin genel hatları serimlenmektedir. Levinas’ın eserinin geneline bakıldığında ise yer yer zıtlıklar içeren farklı bakışların olduğu gözükmektedir. Levinas’ın “başkalıkta bir düşmanın da olabileceği”ne dair ifadesi de Levinas çalışan felsefeciler için bir “mesele” teşkil etmektedir. Bu konuda bir tartışma için bkz. (Türk, 2013: 96-103).
***
