SURİYE’DEKİ ETNİK VE DİNİ YAPININ SİYASİ YAPININ OLUŞMASINDAKİ ROLÜ
BÖLÜM 3
Prof. Dr. Salih AKDEMİR*
AVRASYA DOSYASI
IV. Hafız Esat Dönemi [1970- ]
A. Genel düşünceler
Bağımsızlıktan bu yana Suriye’de sürekli bir şekilde istikrarsızlığın hüküm sürdüğüne tanık olmuştuk. Ancak, Hafız Esat’ın iktidara gelmesiyle
birlikte artık askeri darbelerin gerçekleşmemesi yüzünden, ülkede, ileride değineceğimiz bazı çatışmalar dışında, sükun egemen olmuştur. Hiç kuşkusuz ki, bunda en büyük başarı, Silahlı Kuvvetler üzerinde Suriye’de kendisine gelinince kadar hiç kimsenin gerçekleştiremediği bir denetim ve kontrol mekanizması gerçekleştiren Hafız Esat’a aittir. Hafız Esat, 1971 yılında Devlet başkanı olmuştur. Bu, Suriye tarihinde ilk kez gerçekleşmiştir; çünkü, ondan önce, azınlıklar önemli mevkilere gelseler bile, Devlet başkanı, daima Sünnilerden
oluyordu.
40 Bu konuda bkz; ; Ömer Faruk Abdullah, a.g.e., s.54-55.
41 Bu konuda bkz; Nicolas van Dam, a.g.e., s. 62-74, çev., s.111-128.
Devlet Başkanı Hafız Esat’ın dönemi ve izlediği siyaseti iyi anlayabilmek için gözden kaçırılmaması gereken bir takım hususlar vardır; öyle ki, bunlar bilinmeden bu konuda başarılı değerlendirmeler yapmak mümkün değildir. Şimdi söz konusu hususları gözden geçirelim.
Bağımsızlığın kazanılmasından, Hafız Esad’ın 1970 yılında iktidarı ele geçirmesine kadar geçen süreye Suriye iç siyaseti bakımından son derece önemli olan başlıca dört ana gelişme damgasını vurmuştur. Bu gelişmeleri, Daniel Pipes’in42 de yardımıyla başlıca dört aşamada incelemek mümkündür:
1946-1958 Pan-Arabizm’in Ağırlıklı Siyaseti
1958-1961 Pan-Arabizm Konusundaki Hayal Kırıklığı
1963-1966 Suriye Üzerinde Vurgu
1970-2000 Pan-Siriyanizme Dönüş
Suriye siyasetine damgasını vuran bu dört safha iyi bilinmeden, bugün Suriye üzerinde başarılı bir değerlendirmek yapmak mümkün değildir. Bu bakımdan, söz konusu safhalar üzerinde durmak istiyoruz.
1. Suriye siyasetinde Pan-Arabizm öğretisinin egemen olması [1946-1958]
Bilindiği gibi, Pan-Arabizm, Arap milliyetçiliği ideolojisi, İngilizler tarafından, Ortadoğu’nun Osmanlı Devletinin elinden çıkarılması için kullanılmıştı. Birinci dünya savaşında uğradıkları hayal kırıklığına rağmen, Araplar, hala bu ideolojinin büyüsünden kurtulamamışlardı. Bu yüzden İngilizler, bu ideolojiyi, Fransa’nın bölgedeki nüfuzunu azaltmak ve hatta onu oradan uzaklaştırmak için kullanmaya devam etmişlerdir. Suriye’nin bağımsızlığa kavuşmasında, Arap milliyetçiliğinin çok önemli rolü oynadığı açıktır; çünkü emperyalist bir güce karşı, ülkeyi korumak ve savunmak söz konusudur. Nitekim, başarılı da olunmuştur. Suriye’de Arap milliyetçiliğini ilk defa sistemli bir hareket
haline getiren Ba’s Partisi olmuştur. Şimdi kısaca bu parti ile ilgili vermek istiyoruz.
a. Ba’s Partisi:
Suriye’de Arap milliyetçiliğini savunan görüşler, 1940’lı yıllarda, Müslüman kardeşler teşkilatı ile aynı zamanda ortaya çıkmışlardır. Arap milliyetçiliğinin temelleri, ilk kez, İskenderunlu bir Nusayri olan Zeki Arsuzi ile Şam Grek Ortodokslarından Mişel Eflak ve yine Şam’lı Sünni bir Müslüman olan Selahaddin el- Bitar tarafından atılmıştır. Daniel Pipes, a.g.e., s. 150.
Her üçü de öğretmen olan bu üç teorisyen görüşlerini öğrencilerine anlatıyorlardı. Zeki Arsuzi, başlattığı bu fikir akımına "el-Ba’s el-Arabi" adını vermişti. Daha sonraları, 1943 yılından itibaren, Mişel Eflak ile Selahaddin el-Bitar da bu ismi kullanmaya başlamışlardır. Nihayet 1944 yılında Ba’s
Partisi’ni kurmaya muvaffak olmuşlardır.43 Başlangıçta birbirlerinden ayrı hareket eden Zeki Arsuzi ile Mişel Eflak ve Bitar, 1947 yılında yapılan ilk parti kongresinde bir araya gelmişler ve Partinin tüzüğünü oluşturan metin üzerinde anlaşmışlardır. Bu tüzüğün bazı temel ilkeleri şunlardır:
1. Arap ulusu bir ve özgür bir ulustur.
2. Her ne kadar Ba’s Partisi, Şam’da kurulmuş ise de o bütün Arap ulusuna aittir.
3. Ba’s Partisi, sosyalizmi Arap milliyetçiliğinden kaynaklanan sosyalist ve ulusçu bir partidir.
4. Ba’s Partisi Sosyalist ve seküler bir partidir.
Ba’s Partisin için sosyalist ve seküler bir parti olması üzerinde ısrarla durmak gerekir. Ba’s Partisinin, içinde özellikle dini ve etnik azınlıkların yoğunlaştığı bir parti olmasında onun bu yönü egemen olmuştur; çünkü, Suriye’nin çoğunluğunu ve zengin tebasını oluşturan Sünnilerin, böyle bir partiye ilgi göstermeleri zaten beklenemezdi. Sünni kültür, her şeyden önce, dini toplum hayatından çıkarmayı amaçlayan bir kurum gibi sunulan Sekülarizm ideolojsini doğası gereği benimseyemezdi. Zengin tabakayı oluşturanların, bölüşmeyi amaçlayan bir sosyalizmi kabul etmeleri de düşünülemezdi. Oysa, yönetimde ve sosyal hayatta dini inançları dikkate almayan Sekülarizm, Sünnileri, inançlarından dolayı
başlarında sürekli olarak bir baskı unsuru olarak gören dini azınlıklar için, bulunmaz bir fırsattı. Sünnilere göre toplumun fakir kesimini oluşturan azınlıkların, zenginliğin adil bir biçimde dağıtılmasını amaçlayan Sosyalizm öğretisini de kolayca özümsemelerine şaşmamak gerekir.
Bu yüzden azınlıklar, kısa zamanda Ba’s Partisini doldurmuşlardır.
Daha önce, Sünnilerin, ordu konusunda da azınlıklara göre isteksiz olduklarını görmüştük. İşte Sünnilerin, ordu konusunda olduğu kadar parti konusunda da pasif davranmaları, belli bir zaman sonra, ülke yönetimini azınlıklara teslim etmelerine yol açmıştır.
Başlangıçta, Ba’s Partisi’nin Suriye’nin siyasi hayatında pek de etkin olmadığını görüyoruz. Ancak, 1954 yılından itibaren durumun Ba’s Partisi lehine değiştiğine tanık oluyoruz; çünkü, 1954 yılının Eylül ayında, seçimler yapılmıştır.
43 Ba’s Partisi hakkında bkz; David Roberts, a.g.e., s. 7-77.
Bu seçimlerde, Ba’s Partisi, 142 kişiden oluşan mecliste 17 sandalye kazanmıştır. Bu tarihten itibaren, Ba’s Partisi artık Suriye tarihinde etkin bir
rol oynamaya başlamıştır. Bazı çevreler, bu darbede Ba’s Partisinin de parmağı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ba’s Partisi, daha öncede gördüğümüz gibi, 1958 ila 1961 yıllarında, hiçbir varlık gösterememiştir; çünkü, o zamanlar, Nasır’ın isteğiyle kendini dağıtmıştı.
2. Pan-Arabizm konusundaki hayal kırıklığı: [1958-1961]
Arapların, Büyük Arap Devleti özlemi, kısa bir müddet için de olsa, gerçekleşme imkanı bulmuştu. Ancak, elde edilen sonuçlar, çok acı olmuştur; öyle ki, birleşme için önceleri, Nasır’a yalvaranlar, ondan kurtulmak için, Suriye’de darbe yapmak zorunda kalmışlardı. Bu tecrübeden geriye kalan, Pan-Arabizm konusunda ortaya çıkan hayal kırıklığı olmuştur. Bu tecrübe, başta Ba’s Partisi olmak üzere, herkesi derinden etkilemiştir. Bu etkilenmenin sonucu olarak, Ba’s Partisinde köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Bu yüzden, o, artık Neo-Ba’s olarak adlandırılmıştır.
3. Suriye üzerinde vurgu [1963-1966]:
Mısır ile olan birlikteliğe son verilmesi ile birlikte, Ba’s Partisinin, 1962 Mayıs’ında dağılan üyelerini yeniden topladığını ve kendini yeniden tesis ettiğini görüyoruz. Bundan böyle ülkenin yönetiminde en önemli rolü oynayacak olan Parti, 1963 yılından itibaren eskisinden farklı yeni bir yapıya kavuşmuştur.
b. Neo-Ba’s:
8 Mart 1963 darbesi ile iktidara gelen Ba’s Partisi, içindeki farklı yapılanmalardan dolayı, iki gruba ayrılmıştı. Pan- Arabizmi savunan eski Ba’sçılar ile Arap milliyetçiliği yerine Suriye milliyetçiğini savunanlar. Partide, Sünniler, Partinin kuruluş amacı olan Arap milliyetçiliğine ağırlık verirlerken, özellikle dini azınlıklar, Arap milliyetçiliği yerine Suriye’yi ön plana çıkarmayı yeğliyorlardı. Gerekçeleri ise hazırdı. Mısır ile gerçekleştirilen birliktelik, Suriye’de hiç kimseyi memnun etmemişti. Birliktelik, özgürlük ve güç değil, Mısır’ın hegemonyasını getirmişti. Bundan daha da önemlisi, bu birliktelik, Suriyelilerin, "Ortak bir Arap Devleti" ideallerini de yok etmişti. Partide ve Silahlı Kuvvetlerde üstünlüğü ele geçirmiş olan azınlıklar ise Pan-Arabizm’e özellikle karşı çıkıyorlardı; çünkü, onlar için Pan-Arabizm, Sünni egemenliği ve baskısı ile aynı anlama geliyordu. Bu yüzden onlar, bundan böyle, Pan-Arabizm yerine, söylemlerinde, Suriye üzerinde yoğunlaşacaklardır.
Özellikle 1963 darbesinden sonra, gerek Parti de gerekse Silahlı Kuvvetlerde üstünlüğü ele geçiren azınlıklar,Sünnileri iktidardan uzaklaştırmaya
muvaffak olmuşlardır. 1970 yılında Hafız Esat’ın iktidarı ele geçirmesiyle birlikte, Suriye’de yönetim tamamen Alevilerin eline geçmiştir. Bundan böyle, ülkenin siyasetini belirleyecek olan Esat olacaktır. Onunla birlikte, "Büyük Suriye" ideali, artık ülkenin iç ve dış siyasetini belirleyen en büyük etken olacaktır.
4. Pan-Siriyanizme dönüş [1970- ]:
Aslında, bu ideoloji, dayanağını Manda öncesi, Biladu’ş-Şam’ından almaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi, Biladu’ş-Şam, bu günkü Suriye’den başka, İsrail, Ürdün, Filistin ve Lübnan’ı da içeriyordu
Bu yüzden, Suriye, her zaman bu toprakları kendi toprakları görmüştür. Ancak, emperyalistlerin, ülkeyi kendi çıkarlarına göre parçalamaları, Biladu’ş-Şam hayalinin önünde en büyük engel olmuştur. Ancak, Suriye, bu ülkeler içinde kendini en güçlü gördüğü için, emperyalistlerin oyunları sonucu elinden çıkmış olan bu toprakları, eskiden olduğu gibi, yeniden Şam’a bağlamanın kendi işi olduğunu düşünmektedir. Büyük Suriye özlemi, Esat döneminde, her zamankinden daha fazla bir biçimde kendini hissettirmektedir.
Bu özlemin bir sonucu olarak, Hafız Esat’ın yaptığı politik konuşmalarda ve yayınladığı haritalarda "Büyük Suriye" gündeme getirilmiştir.
Gerçekten de, ülkede yayınlanan resmi haritalarda, Hatay’ da dahil olmak üzere, Lübnan, Filistin, İsrail ve Ürdün Suriye sınırları içinde gösterilmektedir
İşte Başkan Hafız Esat ve diğer hükümet yetkilileri, fırsat buldukça, bu büyük Suriye siyasetinin bir sonucu olarak, bu ülkelerin Suriye ile bir olduğunu söylemekten geri kalmamışlardır.
Büyük Suriye idealini ilk defa siyasi bir hareket haline getiren Antun Sa’ada olmuştur. Antun Sa’ada, bu amaçla, 1932 yılında Suriye Sosyalist Halk Partisini (SSNP) kurmuştur. Sa’ada, Arap dünyasının, bir değil, bir çok ulus olduğunu vurguluyordu. Şu halde, Suriye Suriyelilerindir; Suriyeliler de tam bir ulustur. Büyük Suriye bir ulustur; Araplar ise değildir. Bu yüzden Suriye’nin, bir Arap devleti ile bağlantısı yoktur.44
Kurulduğu ve sonraki dönemlerde, Suriye Sosyalist Halk Partisi, ülkede Ba’s Partisinin etkisiyle, Pan-Arabizm egemen olduğu için, siyasi alanda pek etkili olamamıştır. Ancak Hafız Esat’ın iktidara gelmesiyle, Partinin görüşleri ülkenin siyasetini belirlemeye başlamıştır. Bir parti yetkilisi bu hususu şöyle ifade etmektedir:
44 Bu konuda bkz; Daniel Pipes, a.g.e., s. 41.
"Biz, Ekselansları, Suriye Devlet Başkanı Sayın Hafız Esat’ın, birçok kez, Lübnan’ın ve Suriye’nin bir parçası olduğunu açıkladıklarını unutamayız.
Biz inanıyoruz ve inanmamız da gerekir ki, o, (bu konuda) ciddi olduğunun bütün delillerini vermiştir. Bu şu anlama gelmektedir: Onun Lübnan’a olan ilgisi, son derece gerçek bir ilgidir. Ancak o, oyunu son derece tedbirli ve akıllı bir biçimde oynamaktadır."45
Ancak, Hafız Esat, Pan-Arabizm ideolojisini de siyaset jargonundan tam anlamıyla çıkarmış değildir. Yeri geldikçe bu ideolojiyi de kullanmaktan geri kalmamaktadır; çünkü Arap dünyası ile bağlarını koparmak istememektedir. Sonuç olarak, Hafız Esat her iki ideolojiyi de yerine göre ustalıklı kullanmasını bilmektedir.
Hafız Esat’ın, "Büyük Suriye" siyaseti, araştırmacılarında dikkatini çekmiştir. Bu konuda, en düzenli çalışma, Daniel Pipes’ e aittir. Yazar, "Greater Syria - The History of an Ambition" başlıklı monografisinde, konuyu ayrıntılı bir biçimde ele almıştır Araştırmacı, sonuç bölümünde, konu ile ilgili şu çarpıcı görüşlere yer vermektedir:
"Hafız Esat’ın, Pan-Arabizm ile Pan-Siriyanizm’i birleştirmesi, Ba’s Partisi ile Suriye Sosyalist Halk Partisinden her birinin yapmak istediklerini yansıtmaktadır. Değişiklik süreci, 1961 yılının sonlarına doğru, her iki partinin önemli başarısızlıklar ile karşı karşıya kaldıkları zaman başlamıştır. 1961 yılının Eylül ayında, "B.A.C."’nin bozulması, Ba’s Partisinin itibarını düşürmüştür; üç ay sonra da Suriye Sosyalist Halk Partisi, Lübnan hükümetinin devrilmesi teşebbüsünde çok kötü bir şekilde başarısızlığa uğramıştır. Bu olaylar, garip bir biçimde her iki partiyi etkilemiş ve birbirlerinin ideolojilerinin unsurlarını benimsemeye zorlamıştır. Böylece Ba’s Partisi, Neo-Ba’s olmuş ve bundan böyle artık Suriye’ye saygı göstermeye başlamıştır; zamanla da, Pan-Arabizm programını terk ederek Pan-Siriyanizm’e yönelmiştir. Suriye Sosyalist Halk Partisine gelince, o da, başarısızlıklarını, Pan-Arabizm örtüsüne sığınarak örtmeye çalışmıştır. Bu karşılıklı etkileşimler, önemli sayıda Suriye Sosyalist Halk
Partisi üyesinin Ba’s Partisine katılmasıyla zirveye ulaşmıştır.46 Esat döneminde, Neo-Ba’s, neredeyse, Suriye Sosyalist Halk Partisinden ayırt edilemez bir hale gelmiştir. David Roberts’e göre, "Ba’s PSS’den ayrılmış ve hatta onu yasaklamıştır; ama mesajını da sessizce özümsemiştir."47
Laurent ve Annie ise, "Suriye hükümetinin, Pan- Arabizmi, bir zamanlar Suriye Sosyalist Halk Partisi tarafından gündeme getirilmiş olan Pan-Siriyan politikasını izlemek için, Pan-Arabizmi bir araç olarak kullandığını" ifade etmektedirler.48
45 A.g.e., s.115.
46 Elizabeth Picard, L’évolution recente du Parti populaire syrien a la lumiere des éditorioux de Shawqi Khairallah dans Al-Thawra, Maghreb-Macherek, October-December 1977, s.76.
47 David Roberts, a.g.e., s. 15.
Tuhaf bir biçimde Ba’s Partisi ile Suriye Sosyalist Halk Partisi, aynalarda kendileri yerine birbirlerini görür hale gelmişlerdir. Suriye Sosyalist Halk Partisi, kendi temel öğretilerini korumakla birlikte örtü olarak Pan-Arabizmi benimserken, Ba’s Partisi, Suriye Sosyalist Halk Partisine uygun bir konumu benimsediği halde asli öğretisini koruduğunu iddia etmektedir. Suriye Sosyalist Halk Partisi, Ba’s gibi
konuşmakta, Ba’s ise Suriye Sosyalist Halk Partisi gibi hareket etmektedir. Ne olursa olsun, bu davranış biçiminde bir tutarlılık söz konusu olmuştur; çünkü her iki parti de Sirianiz hedeflerini, Pan-Arabizm retoriği için izlemeyi yararlı görmüşlerdir."49
Bununla birlikte, Hafız Esat döneminden itibaren Pan-Siriyanizmin ülke siyasetinde bu denli önemli rol oynamasına rağmen, Suriye konusundaki araştırmalarıyla tanınan Moshe Ma’oz ve Avner Yaniv gibi bazı araştırmacılar, "Büyük Suriye" projesinin Esatın, operasyonel hedefleri arasında olmadığını göstermeğe özen göstermektedirler.50
Gerek genel olarak Suriye siyasi tarihini gerekse Hafız Esat dönemini iyice anlamamıza yardımcı olacağına inandığımız gerekli bilgileri verdikten sonra, Hafız Esat yönetimine karşı yöneltilen Sünni başkaldırıları incelemeye çalışalım.
B. Hafız Esat yönetimine karşı Sünni başkaldırılar:
Asırlar boyu Sünnilerin egemen olduğu bir ülkede, Alevi mezhebine mensup birinin Devlet başkanı olması, ilk defa yaşanan bir olay idi. Sünnilerin asırlardır küçümsedikleri ve hatta bazen sapık olarak bile algıladıkları bir mezhebe mensup biri kendilerini yönetmek için ülkenin başına geçmiş bulunuyordu. Gerçi, Hafız Esat’tan önce, azınlıklara mensup olanlar, ülke yönetiminde son derece önemli görevlere getirilmişlerdi ve söz sahibi olmuşlardı ama hiçbir zaman devlet başkanı olmamışlardı. Asırlardır yönetmeye alışmış olan Sünniler, hem de
azınlıklardan biri tarafından yönetilmeyi içlerine bir türlü sindirememişlerdi. Bu yüzden, özellikle, Müslüman Kardeşler teşkilatı, Hafız Esat aleyhinde kampanya lar başlatmışlardır. Hafız Esat başlangıçta, konumunu güçlendirmek için, Müslüman Kardeşler’e yumuşak davranmaya çalışmıştır.
48 Laurent Chabry and Annie Chabry, Politique et minorités au Proche-Orient, Paris: Maisonneuveand Larouse, 1984, s. 166-167.
49 Daniel Pipes, a.g.e., s. 192-193.
50 Moshe Ma’oz, Avner Yaniv, Syria under Assad, New York, 1986, s. 251-253.
Hafız Esat döneminde ilk şiddetli tepki, Halk Meclisi’nin1973 yılında İslam dininden bir söz etmeyen Anayasayı kabul etmesi üzerine ortaya çıkmıştır. Esat halkın tepkisini gidermek için, Anayasaya devlet başkanın Müslüman olması gerektiğini bildiren bir madde ilave ettirmiştir.
Hafız Esat, bu maddeyi ilave ettirmekle, Müslüman olduğunu resmen ilan etmiş oluyordu. 1974 yılında Umre yaparak Sünniler nazarında konumunu güçlendirmeye çalışıyordu. Hatta, Cuma namazlarını camilerde kılmaktan bile geri kalmıyordu.51 Buna rağmen, Müslüman kardeşler yine de Esat yönetimine karşı eleştirilerini yürütüyorlardı.
Ancak 1979 yılından itibaren tepkilerin giderek sertleştiğini ve silahlı eylemlere dönüştüğüne tanık oluyoruz. Genelde silahlı eylemlere karşı olan Müslüman Kardeşler, artık kendilerini "Mucahidun" mücahitler olarak nitelemeye başlamışlardır.
a. Mücahitler:
Kendilerini mücahitler olarak tanıtan bu grup, gizlice bastıkları "el-Nezir" adlı gazetede 21 Eylül 1979 yılında yayınlanan "Mücahitler: Kimdir ve ne istiyorlar?" başlıklı yazıda, kimliklerini ve amaçlarını şöyle açıklıyorlardı:
"Üç yıl önce, kesin söylemek gerekirse 8 Şubat 1976’da52 Allah adına ilk kurşun sıkılarak kapıları açılan örgütlü Cihad [Kutsal Savaş] meyvelerini vermeye başladı. Bu ilk kurşun, zulüm ve terör yüzünden uzun süredir çekilen acıların bir sonucuydu. Suriye hapishaneleri [Sünni] Müslümanlar ile doluydu. Baskı ve tiranlığın Zebanileri mahallelere, okullara ve üniversitelere saldırdılar. Temel haklar ve özgürlükler ayaklar altında çiğnendi.
Zulmün, [Sünni] Müslümanlar ve özellikle de İslâm dini üzerinde yoğunlaşmaya başlamasıyla sıkıntılar doruğa çıktı: Camiler harab edildi; din bilginleri tutuklandı; eğitici programlar yasaklandı; İslâm Hukuku Okulları kapatıldı; ateist ve bölücü bilgiler yayımlandı; Parti içinde mezhebe dayalı hakimiyet giderek arttı; silahlı kuvvetlerin psikolojik ve askeri açıdan zayıflatılması planlandı. Ülke parça parça Yahudilere ezici çoğunluğun zararına, bir avuç insan kanun dışı yollardan zengin edildi.
[İsrail’e] teslim edildi; [Alevi] mezhepçi Partinin askeri kanadının, düzenli ordunun yerini almasına göz yumuldu; ülkenin zenginlikleri, yolsuzluk, kaçakçılık, kuşku uyandıran işlemler yoluyla yağmalandı;
51 Hafız Esat’ın kendisini Müslüman göstermek için gösterdigi çabalar hakkında bkz; Mordechai Kedar, In Search of Legitimacy: Asad’s Islamic Image in the Syrian Official Press, Moshe Ma’oz, Joseph Ginat ve Onn Winckler tarafından yayınlanmış olan "Modern Syria- from Ottoman Rule to Pivotal Role in the Middle East"’ de, Portlan, Oregon, 1999, s.17-32.
52 Al-Ahram, 13 fiubat 1976’da, Hama’daki Güvenlik Birimlerinin başı, Binbaşı Muhammed Ghurrah’ın öldürüldügünü bildirdi.
Suriye’nin modern tarihinde, Hafız Esat ve onun kanun tanımaz çetesinin yönetimi altında bu gün tanık olunan despotizme, entellektüel ve idari ahlaksızlığa tanık olunmadı. Bu nedenle gaflet uykusundan uyandırılıp hırs ve onur harekete geçirilmeli ve şöyle haykırılmalıdır: "Allah uludur; Haydi Cihad’a": "Kendileriyle savaşılan müminlere savaşma izni verildi. Çünkü onlara zulmedilmiştir. Ve şüphesiz Allah onlara zafer vermeye elbette ki kadirdir." [22 el-Hacc, 39]
Mücahitler, Allah’a, Rabbleri, İslâm’a dinleri ve efendimiz Hazreti Muhammed’e (sav) Allah’ın peygamberi ve elçisi olarak inanan genç kimselerdir. Onlar, dinlerini ve halklarını tiranlıktan, dinsizlikten, adaletsizlikten ve zulümden kurtarmak, "Tek bir Tanrı vardır; O da Allah’tır" sözlerini haykırabilmek ve Yüce Şeriat’ı, bütün insanların ve özellikle de Suriye halkının kanunu kılmak için canlarını feda ediyorlar. Bütün bunları gerçekleştirebilmek için çeşitli yolları denediler. (Ama başarılı olamadılar); bu yüzden geriye sadece Cihat kalmaktadır."53
Açıkça görüleceği üzere, Mücahitler, Hafız yönetiminin açıkça kafir olduğunu ve yıkılması gerektiğini haykırıyorlardı. Amaçları, toplumu yönetime karşı ayaklandırmaktı. Bu yüzden, 16 Haziran 1979’da Halep’teki topçu okuluna silahlı saldırı düzenlediler. Saldırıda en az 32 öğrenci öldürülmüş ve 54 kişi de yaralanmıştı. Öldürülenlerin çoğu Alevi idi. Mücahitlerin saldırıları devam etti. Ancak 26 Haziran 1980 yılında Hafız Esat’ a suikast düzenlemeleri, bardağı taşıran son damla olmuştur. Alevi subaylar, suikasttan kıl payı kurtulan Hafız Esat’ın intikamını çok acı bir şekilde almaya karar verdiler. Ertesi gün, Binbaşı Muin Nazif, Rıfat Esat komutasındaki Savunma Birlikleri’ne bağlı iki birime helikopterle Palmira Hapishanesi’ne gidip orada tutuklu bulanan Müslüman Kardeşler’e mensup olan bütün tutukluları öldürme emrini verdi. O gün 550
tutuklu acımasızca öldürüldü.54 Ancak, Müslüman Kardeşler’e karşı girişilen bu zulüm, onları rejime karşı koymaktan alıkoymak şöyle dursun, daha da güçlenmelerini sağlamış oldu. Çünkü, 1980’lerin sonlarına doğru, başta Müslüman Kardeşler olmak üzere, bir çok Sünni muhalif grupların rejime karşı "Suriye İslam Cephesi"’ni oluşturmuşlardır.
b. Suriye İslam Cephesi:
Cephe, 1980 yılının Kasım ayında yayınladığı bildiride, hareketleri ve amaçları ile ilgili bilgiler veriyordu.55 Müslüman Kardeşlerin liderlerinden olan Said Havva, Ali el-Beyanuni ve Adnan es-Saadededin’in imzalarını taşıyan bildiri, Alevilere de özel bir çağrıda bulunuyordu:
53 Nicolas van Dam, a.g.e., s.89-90, çev., s.148-149.
54 A.g.e., s. 105-106, çev., s. 175-176.
55 Bu konuda genifl bilgi için bkz; ; Ömer Faruk Abdullah, a.g.e., s. 139-177.
"Eli kamçılı Hafız Esat ile kasap playboy kardeşinin mensubu olduğu Alevi cemaatinin, trajik sona gelinmeden olumlu katkıda bulunacaklarını
umuyoruz. Cemaatin vicdanına seslenerek, onları muhasebelerini yapmaya çağırıyoruz. Onları bu çıkmaza sürükleyen çarpık unsurların kılavuzluğunu reddettiklerini görmekten mutluluk duyarız; bunu bütün samimiyetimizle söylüyoruz. Bunu yapmak için hala yeterli zamanları vardır. Halkımız dönmek isteyenleri kabul edecek kadar yüce gönüllüdür.
Sorunları çözmek için mutlaka şiddete başvurulması gerekmediğine yürekten inanıyoruz. Tam tersine,bu tür sorunların yapıcı diyalog ve karşılıklı güven ortamında çözülmesi son derece doğaldır. Ne var ki, eğer bir taraf diğerini gözardı etmekte ve onunla diyaloga girmemekte ısrar ederse, güç kullanmaktan başka yapılacak ne kalır?
Yönetimin artık dönülmez bir noktaya geldiğine inanıyoruz. Topyekûn bir yenilenmeyi mümkün görmüyoruz. Bu nedenle, hilekarlıkla ve sözünde durmamakla tanınanlara ateşkes yapılmayacağını, silahların bırakılmayacağını ve onlar ile görüşmeye oturulmayacağını ilan ediyoruz. Her türlü tehlikeye ve engele rağmen, bu baskıcı yönetim devrilip gidene kadar yolumuza devam edeceğiz."56
Bildiri, daha sonraki bölümlerinde(s.18, par.,11), bütün dini ve etnik azınlıkların haklarını garanti altına alacağını ama Silahlı Kuvvetlerin mezhepçi yapısından kurtarılması gerektiğini (s. 43-44) de belirtmeyi ihmal etmiyordu.57 Yine bildiride, kapalı olarakda olsa, kilit görevlerde bulunan Aleviler’in ve diğer azınlıkların yerlerini Sünniler’e terk edecekleri ima ediliyordu. Alevilerin böyle bir çağrıya olumlu bakmaları saflık olurdu. Bu yüzden, Nikolas van Dam’ın58 da belirttiği gibi, "yönetime muhalif olan Aleviler de dahil, Ba’sçı olsun ya da olmasın bütün Aleviler ve diğer dini azınlık mensuplarının bu öneriyi reddetmesi kaçınılmazdı. Müslüman Kardeşler’in Aleviler’i ayrım gözetmeksizin
öldürmeye devam etmesi göz önüne alınırsa, önerilen "yapıcı" diyalogun samimiyetten yoksun olduğu sonucuna varılabilir."59
56 Bkz; Bayan al - Thawra al-Islamiya fi Suriyah ve MinhacuhaI, s.11-12. Zikreden: Nikolas van Dam, a.g.e., s. 107, çev., s. 176-177.
57 Bu konudaki degerlendirmeler için, bkz; ; Ömer Faruk Abdullah, a.g.e., s. 171-173 ; Nikolas van Dam, a.g.e., s. 107-108, çev., s. 177.
58 A.g.e., s. 108, çev., s. 177-178.
59 16 Aralık 1980’de Müslüman Kardeşlerden olan Mücahitler, Devlet Başkanı Hafız Esat’ın doktoru oldugunu sandıkları Dr. Yusuf Sa’igh’e Şam’daki kliniginde suikast düzenlenmiştir. Bakınız, Talas, Mir’at Hayati, 19481958, s. 627.
Şu halde çarpışma kaçınılmazdı; nitekim öyle de oldu. Mücahitler, ülkenin çeşitli yerlerinde şiddet eylemlerinde ve silahlı ve bombalı saldırılarda bulundular. Ancak asıl karşılaşma, Hama’da gerçekleşecekti. Gerçekten de yakın tarihte eşine rastlamayan bir katliam, 2-28 Şubat tarihleri arasında Hama’da gerçekleşmiştir. Hükümet birlikleri tarafından Hama’da kuşatıldıklarının farkına varan Mücahitler, karşı atağa geçerek şehri ellerine geçirmişler ve orada ellerine geçirdikleri bir çok yöneticiyi öldürmüşlerdi. Mücahitlerden kesin olarak kurtulmaya kararlı olan Hafız Esat, korkunç cinayetler işlenmesi pahasına, şehri ağır bir bombardımana tutarak yerle bir etmiştir. Çeşitli kaynakların verdikleri bilgilere göre, bu katliam esnasında 5 ila 25 bin arasında değişen insan öldürülmüştür. Hama katliamından sonra, Mücahitler, bir daha kayda değer eylem gerçekleştirememişlerdi. Böylece Hafız Esat önünde duran en önemli engeli ortadan kaldırmış bulunuyordu.
V. Hafız Esat sonrası Suriye üzerine projeksiyonlar
A. Genel olarak:
Suriye ve Hafız Esat ile ilgili araştırma yapan hemen bütün araştırmacıların ele almaktan kendilerini alıkoyamadıkları konulardan biri de kuşkusuz, Hafız Esat sonrası Suriye’dir. Aslında bu konu, sadece bir akademik özenti ve merak sonucu gündeme gelen bir konu değildir; çünkü, Suriye’nin ve dolayısıyla Ortadoğu’nun geleceğini doğrudan ilgilendirmektedir. Hafız Esat’ın yönetimi ile ilgili olarak olumlu ya da olumsuz ne söylenirse söylensin, şurası yadsınmaz bir gerçektir ki, o, Suriye’de ve hatta bölgede uzun bir müddet istikrar unsuru olmuştur. Bazıları, onun istikrarı sağlamasındaki başarısını doğrudan onun kişiliğine bağlarlarken, bazıları da bunda dış güçlerin gizli parmağını görmek istemişlerdir.
Öyle görünüyor ki, Aleviler, ele geçirdikleri iktidardan uzaklaşmayı istememektedirler. Bunda, iktidarın nimetlerinden yararlanmanın sağladığı refah düzeyi de en önemli etkenlerden biridir. Önceleri, ülkenin en fakir ve eğitim bakımından en geri kalmış kesimini oluşturan Alevilerin, özellikle iktidara gelmelerinden sonra, konumlarının değiştiğine tanık oluyoruz: Artık Aleviler, hemen her alanda ülkenin seçkinleri arasında yerlerini almışlardır. Bütün bu olumlu gelişmelere rağmen, onlar, çoğunluğun kendilerini azınlık hem de sapık
bir azınlık olarak görmelerinden rahatsız olmaktadırlar. Bu yüzden, geçmişte olduğunun aksine, özellikle son zamanlarda kendilerinin de Müslüman olduklarını göstermeye ayrı bir önem verdiklerini görüyoruz.
Bunda Müslüman Kardeşler’in, kendilerini, dinsiz, kafir olarak tanıtmaya çalışmaları rol oynamıştır. Önceleri, kendileri aleyhinde söylenenlere ve yazılanlara pek aldırış etmeyen Alevilerin, son zamanlarda beklenmedik bir biçimde kendilerini savunmaya geçmeleri, içinde bulundukları refah düzeyine alışmaları ve onu terk etmek istememeleri ile açıklanabilir. Önceleri, toplumun çoğunluğundan uzak olarak yaşamaya alıştıkları için, kendileri hakkında söylenenler onları pek ilgilendirmiyordu. Şimdi, onlar, toplumdan soyutlanmış olan bir cemaat değil, Ülkeyi yöneten bir cemaattir. Bağımsızlık döneminde Sünni hükümete bağlanmamak için savaşmayı göze alan bir cemaat,
şimdi, asırlarca, kendini yönetmiş ve hatta zaman zaman inançlarından dolayı kendine baskı uygulamış olan Sünnileri yönetmekte ve eskiden olduğu gibi ondan ayrılmayı düşünmemektedir. Bu bakımdan Aleviler, Sünniler arasında, kendilerine meşru bir zemin aramaktadırlar. Aslında bu yaklaşım, bize göre, olumlu bir yaklaşımdır ve dolayısıyla desteklenmesi gereken bir yaklaşımdır. Bazıları, bizim bu tavrımıza, söz konusu olan, "takiyye"dir, diyerek karşı çıkabilirler. Unutmamak gerekir ki, takiyyeler de bazen insanların gerçekleri görmesini sağlayabilir. Özellikle, alanımız bakımından son derece önemli olan bu gelişmelerden kısaca söz etmek yararlı olacaktır. Burada, Alevilerin inançları ile
ilgili olarak yayınlanan iki araştırma üzerinde duracağız:
• El-Alaviyyûn beyne’l-Ustura ve’l- Hakika [Efsane ve Gerçek Arasında Aleviler] 1980 yılında Lazkiye’li bir Alevi avukat olan Haşim Osman tarafından Beyrut’ta yayınlanan bu kitapta, Sünnileri Alevler hakkındaki olumsuz görüşlerine yanıt veriliyordu.60 Her ne kadar yazar, eserinde, Alevi karşıtı eserlere doğrudan atıfta bulunmuyorsa da, onlar tarafından ileri sürülen iddialara yanıt vermekte ve onları çürütmeye çalışmaktadır. Nikolas van Dam, bu eserin, radikal Sünni muhalefetin iftiralarına karşı "gayrı resmi karşılık" olarak nitelendiğini ifade etmektedir.61
• Akidetuna ve Vaki’una; Nahnu el-Muslimun el-Ca’feriyyûn [İnancımız ve Gerçeğimiz; Biz, Ca’feri-Alevi Müslümanlarız] Bu eser, ilkinin aksine, Şeyh Abdurrahman el- Hayyir adlı bir Alevi otorite tarafından yazılmıştır ve Alevilerin dini ve statüsü konusunda resmi bir çalışma olarak kabul edilmiştir.62 Yazar, bu araştırmasında, Alevilerin Müslüman olmadıkları yolundaki iddialara şu yanıtı veriyordu:
60 Genel olarak Sünnilerin Alevi karşıtı dini propagandası ve bu kitap hakkında bkz; Nikolas van Dam, a.g.e., s. 108- 109, çev., s. 178-180.
61 Nikolas van Dam, a.g.e., s. 109, çev., s. 180.
62 A.g.e., s. 109-110, çev., s. 180-181.
"Yaklaşık yarım yüzyıllık bir dönem boyunca, hem Müslüman hem de Müslüman olmayanlar ile görüşmelerimde beni en çok şaşırtan ve hala şaşırtmaya da devam eden sahip oldukları yanlış düşüncelerdi. Bu düşünceleri, mezhepler arası kavgaların ve fanatizmin hakim olduğu dönemlerde yazılmış, düşmanların ve muhaliflerin sözlerine yer veren iftira yüklü kitaplardan edinmişlerdi. Kitapların içerdiği haksız suçlamalar, hiçbir sorgulama yapılmadan, sanki Kainatın Yaratıcısı Yüce Allah’ın sözleriymiş gibi kuşaktan kuşa aktarılmıştır. Bu yanlışlar,
yazarların ve fırsatçıların hayal gücüyle daha da abartılmış, süslenmiş ve gülünç bir hal almıştır. Okuma yazması olmayan eğitimsiz Alevilerin sözleri ve eylemleri, bu günah dolu kitaplarda geçen iddialara kanıt olarak sunulmuştur. Dini inançlar yerine partizan ilkeleri koyan, saygın din bilginlerinin öğretileri yerine cehalet geleneği yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan yanlış bilgileri edinmiş genç kuşaktan deneyimsiz okul çocukları ve yeni yetmelerle yapılan konuşmalar da bunda rol oynamıştır.
Bu uzun süre boyunca, edinilen yanlış bir kanı sürekli karşıma çıktı; hala da çıkıyor. Buna göre, Aleviler Müslüman değildir; onlar İslâm’ı tanımazlar ve kendilerini Şeriat hukukuna tabi görmezler...vb. Bu günah yüklü beyanlar dış düşman (sömürgecilik) ile el ele verip halkı bölen, sömüren ve birbirine kırdıran iç düşmanlar tarafından üretilmiştir.
Ülkemizin zengin kaynaklarına el koymaya çalışan dış düşman, iç düşmanlara güvenip onunla işbirliği ederek, milletimiz, dilimiz, tarihimiz ve dinimizin getirdiği birliği bozmaya çalışmaktadır.
Bir çok kere, bu haksız suçlamaları çürütmek için tartışmalara girmek ve Alevilerin Ca’feri mezhebine mensup Müslümanlar olduklarını ve kendilerine İslami bilgileri ve dini bilgileri uygulama yöntemlerini, Caferi mezhebinin gerçek kitaplarına- ki, bu kitaplar da asıl olarak On İki İmam Müslümanları’na dayanmaktadır- dayanarak öğreten değerli alimleri olduğunu delilleri ile ispatlamak zorunda kalıyordum ve hala da kalıyorum.
Bu yüzden, bu kısa çalışmamı yayınlamayı, inanan ve Müslüman olan kardeşlerime, Arap kardeşlerime ve dahası insanlıktan dolayı kardeşlerime karşı, dini, milli ve sosyal bir görevim olarak görüyorum ve samimi olanların,bu çalışmamı geçtiğimiz yıllarda, Siyonistler, sömürgeciler, sapıklar ve sömürücüler tarafından bize karşı amaçlı olarak yaydırılan söylentilere kesin bir yanıt olarak göreceklerini umuyorum."63
63 A.g.e., s. 110, çev., s. 181-182.
Açıkça görüleceği üzere, Aleviler, Müslümanlıkları konusunda en ufak bir kuşkunun bile gündeme getirilmemesini arzu etmektedirler. Böyle bir yaklaşım, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, toplum içinde azınlık olarak, farklı olarak görülmeme arzusundan kaynaklanmaktadır.
Hafız Esat, yönetimini kurarken, güven sorunu nedeniyle, bazen bir kısım Alevilere bile cephe almak zorunda kalmıştı; öyle ki, etrafını çok defa, kendi kabilesinden olan Aleviler ile çevirmişti. Onun bu yaklaşımını içinde bulunduğu koşullar ile açıklamak mümkündür. Ama Suriye toplumunun sadece Alevilerden oluşmadığı da bir vakıadır. Hafız Esat’ın yakın çalışma arkadaşları da onun gibi yaşlanmış durumdadırlar ve onlar da, bugün ya da yarın bu görevlerini gençlere terk etmek durumunda olacaklardır. Aleviler arasında da yeni-eski kuşak sorunu son derece önemli bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. Genç kuşak, eski kuşak gibi, sürekli olarak Sünni tehlikesi altında yaşamak isteyecekler
midir? Yoksa, Sünniler ile birlikte el ele vererek Suriye’nin kalkınmasına çalışmayı mı isteyeceklerdir? Sonuçta bir kuşak çatışması yaşanacağı kaçınılmaz görünmektedir. Hafız Esat sonrası Suriye’sinde bu unsurun belirleyici bir unsur olarak karşımız çıkması beklenebilir. Şimdi de Suriye’nin geleceği ile ilgili önemli gördüğümüz bazı projeksiyonlardan kısaca söz edelim.
B. Suriye’nin geleceği ile ilgili projeksiyonlar: Devlet Başkanı Hafız Esat, 13 Kasım1992 yılında "Time" dergisiyle yaptığı bir röportajda, halefinin kim olacağı sorusunu çok resmi bir şekilde yanıtlamıştı:
"Benim halefim yoktur. Halefimin kim olacağı devlet kurumları, Anayasa ve Parti Örgütü tarafından belirlenecektir. Öyle sanıyorum ki, bu kurumlar köklü kurumlardır; çünkü 20, 22 yıllık deneyimleri vardır ve dolayısıyla bu sorununla başa çıkabilirler."64
Aslında, Esat’ın 1994 yılında bir trafik kazasında ölen oğlunu yerine halef olarak seçeceği önemli yerlerde çok sık terennüm ediliyordu.
Ancak oğlu Basil’in ölümüyle bu konu kapanmıştır. Esat’ın ikinci oğlu Beşir için de benzer şeyler söylenmektedir. Bir senaryoya göre, Alevi generaller, Devlet Başkanı’nın mirasını korumak ve Alevi saflarında baş gösterebilecek muhalefeti önlemek için, Beşir’i geçici bir süre birleştirici bir lider olarak kabul edebilirler. Öyle görünüyor ki, Esat sonrası Suriye’nin lideri kim olacağı sorununu hala gizemini korumaya devam etmektedir. Bu durum, ortaya bir çok senaryonun atılmasına neden olmuştur. Bu senaryolar içinde en kapsamlı ve çarpıcı olanlardan biri de, dini ve etnik azınlıklar konusundaki araştırmalarıyla temayüz etmiş olan Nikolas van Dam’ın sunmuş olduğu senaryodur. Nicolas, Suriye ile
ilgili çeşitli senaryoları ve bu senaryolara yöneltilen eleştiriler inceledikten sonra, kendi senaryosunu şöyle sunmaktadır:
A.g.e., s. 132, çev., s. 215.
"Bu çalışmada sunulan bulgular göz önüne alındığında, geçmişte Sünni çoğunluğun ayrımcılığına maruz kalmış ve kendileri de çeşitli durumlarda Sünni halkın bir kesimini baskı altına almış olan Alevi azınlık mensuplarının hakim durumda olduğu bu günkü dar tabanlı totaliter rejimin, Sünni çoğunluğu da içine alan geniş tabanlı demokrasiye barışçı bir biçimde dönüşmesi çok zor görünmekte dir. Suriye’de, Alevi egemenliğindeki diktatörlükten demokrasiye dönüşüm, varolan baskıcı kurumların ortandan kaldırılması ve rejimin sunduğu imtiyazlardan vazgeçilmesini gerektirir. Sünni çoğunluk genel olarak Aleviler hakkındaki olumsuz önyargılarını korumaktadır.
Sünnilerin Aleviler duyduğu kinin, Alevi egemenliğindeki diktatörlük yüzünden daha da arttığı bile söylenebilir. Bu şartlar altında, halen imtiyazlı konumda olan Alevi yöneticilerin, Sünnilerin egemen durumda olacağı demokratik (ya da daha diktatörsel ya da daha az baskıcı) bir rejimde kendilerine anlayışla yaklaşılacağı na güvenmelerini beklemek mantıklı olmaz. Benzer senaryolar, Alevilerin hakim durumda olduğu Ba’s rejiminin, direniş göstermeden, daha demokratik bir rejim adına bu günkü konumundan vazgeçmesini daha da imkansızlaştırmaktadır.
Suriye’nin uzun süreli demokrasi deneyimine sahip olmaması yüzünden, demokratik bir rejim, Sünnilerin ya da başka bir grubun (bölgesel yada azınlık) diktatörlüğüne dönüşebilir ve yeni rejimin başına geçenler, daha önce kendilerini yöneten, baskı altında tutan Alevi liderlerden intikam almak isteyebilirler.
Mezhepler arası önyargılar ve ayırımcılık, modern Suriye tarihinin kritik dönemlerinde Alevi olanlar ile olmayanlar arasında mezhep kutuplaşmasına,
baskıya ve kanlı çatışmalara yol açmıştır. Gerçekte Suriye’nin hiç bir zaman tam anlamıyla Alevi Cemaati tarafından yönetildiği söylenemez. Üstelik çok sayıda Alevi, en az Alevi olmayanlar kadar, hatta bazen onlardan bile fazla, Alevi hakimiyetindeki Ba’s diktatörlüğünün baskısına maruz kalmıştır. Buna rağmen, daha önce de belirtildiği gibi, rejime muhalif olanlarda dahil olmak üzere çok sayıda Alevi, haklı nedenler ile olsun ya da olmasın, Sünni çoğunluk tarafında tehdit edildikleri intibaında oldukları için, kendilerini korumak için tek
vücut olabilir."65
Nikolas van Dam, a.g.e., s. 134-135, çev., s. 219.
Bu senaryonun en çarpıcı yönü, bazı Alevilerin, Ba’s rejiminin diktatörlüğünden memnun olmasalar bile, Sünni tehdidi altında bulundukları için, istemeseler de kendilerinden olan iktidarı sonuna kadar desteklemeleridir. Bu senaryonun olumsuz yanı, ülkenin demokratikleşme yolunu kesin olarak tıkamasıdır; çünkü demokratikleşme olursa, çoğunluğu ellerinde bulunduran Sünniler derhal iktidarı ele geçirirler ve geçmişte olduğu gibi yine kendilerine baskı uygularlar. O halde, ne pahasına olursa olsun, Aleviler, kendilerini güvende hissetmek için iktidarda
kalmak zorundadırlar. Çünkü Aleviler, David Roberts’in de açıkça ifade ettiği gibi, şimdiye kadar o kadar çok düşman edinmişler, o kadar çok kan davası güdecek insan yaratmışlardır ki, korkunç bir hesaplaşmadan korktukları için, iktidarın kendi ellerinden çıkmasına razı olacakları son derece kuşkuludur."66 Bazıları, bu senaryoya, Aleviler dışındaki, diğer dini ve etnik azınlıkları da dahil etmektedir ler. Çünkü, onlar da, Alevi egemenliğini, kökten dinci Sünni iktidarına tercih edeceklerdir. Şu halde, ülke, asla demokratikleşmeden, sürekli olarak, Aleviler tarafından yönetilmeye devam edecektir. Bu senaryonun gerçekleşmesi, Alevilerin, her ne pahasına olursa olsun, birlikteliklerini bozmamalarına bağlıdır.
Bununla birlikte, Alevi birlikteliği, kişisel ihtiraslardan ya da başka nedenlerden dolayı bozulacak olursa, o zaman ne gibi bir durum ortaya çıkabilir? Başka bir senaryo da bu soruya söyle bir yanıt getirmektedir.
Alevi subaylar, Alevi rakipleri karşındaki konumlarını güçlendirmek için, kendi cemaatleri dışında askeri ve siyasi destek arayabilirler. Sünni ya da diğer cemaatlerden olan askerler ve siyasiler, Alevi birlikteliğini bozmak için, onlar ile işbirliği yapabilirler. Bu ise, Alevi birlikteliğinin çözülmesi ve dağılması anlamına gelir. Böyle bir durumda, Alevi egemenliği, kanlı bir biçimde kolayca sona erdirilebilir.67
Ülkenin geleceği ile ilgili sorunu, demokratik yoldan çözümlemeyi amaçlayan senaryo da eksik değildir. Böyle bir senaryoya göre, Alevi askerler ile Sünni burjuva kesimi arasında varolan ittifak daha da gelişip güçlenebilir. Bu durum da, zamanla, ülkede, çoğulculuğun ve demokrasinin yerleşmesine yol açabilir.68 Ancak, böyle bir senaryonun önündeki en büyük engel olarak, yolsuzluklar ve halkın büyük kısmının yaşadığı ekonomik zorluklar gösterilmektedir. Özellikle, Sovyetler Birliğinin çökmesinden sonra, Hafız Esat’ ın Amerika’nın başını çektiği
yeni dünya düzenine katıldığını görüyoruz. Bunun en açık delili,
66 David Roberts, a.g.e., s. 145.
67 Bu konuda, bkz; Nikolas van Dam, a.g.e., s.132-134, çev., s. 216-217.
68 Raymond Hinnebusch, State and Civil Society in Syria, The Middle East Journal, C., 47, No: 2, 1993, s. 256257; Raymond Hinnebusch,
State, Civil Society and Political Change in Syria, A.R. Norton: Civil Society in The Middle East, C.,1, Leyden, 1995, s. 214-242.
Kuveyt’i istilasından dolayı Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin’e karşı oluşturulan uluslararası güce Suriye’nin de katılmasıdır. Diğer taraftan,
yine Suriye’nin Madrid Barış sürecine katılması ve sonuç olarak, İsrail ile barış anlaşması yapacak bir konuma gelmesi de aynı gerekçe ile izah edilebilir.69 Öyle görünüyor ki, Suriye, böyle bir siyaseti izlemekle, Ortadoğu’da siyasi gücünü pekiştirmeyi amaçlamaktadır. Suriye’nin, dış siyasetinde meydana gelen bu değişiklik zorunlu olarak dış dünyaya açılmasını sağlamıştır. Son zamanlarda, az da olsa ekonomide görülen liberalleşme temayülleri, bu bağlamda algılanabilir. Bazıları ekonomide görülen liberalleşmemin demokratikleşmeye de yol açabileceğini ileri sürerlerken, bazıları da Suriye’nin özel konumundan dolayı, ekonomi alanındaki liberalleşmenin demokratikleşmeye yol açamayacağını ileri
sürmüşlerdir.70
Bize göre, Suriye, sorunlarını ancak demokratikleşme ile aşabilir. Ülkeyi, ancak demokratikleşme, daha ileri bir noktaya götürebilir. Demokratik çözüm yolu, Suriye’de azınlık olsun ya da olmasın, herkes için en ideal çözüm yoludur. İnsanlar ancak demokratik bir ülkede geleceklerine güvenle bakabilirler. Baskıcı ve totaliter rejimlerde hiç kimsenin yarına güvenle bakma lüksü olamaz. Demokratikleşme dışındaki bütün çözüm yolları, kan ve göz yaşından başka bir şey değildir. Bu bağlamda, Sa’d al-Din Ibrahim’in "al-Milal wa al-Nihal wa al-A’raq: Humum al-Aqalliyat fi al-Watan al-Arabi, = Arap Dünyasında Mezhep, Etnik Kimlik ve Azınlık Grupları, Kahire, 2. bas., 1994."
Başlıklı araştırması özel bir önem arz etmektedir. Yazar, araştırmasında, Ortadoğu’da yaşayan azınlıkların durumlarını incelemekte ve durumları
ile ilgili çözümler önermektedir. Ona göre, belirgin bir etnik çeşitlilik sergileyen ülkeler başta olmak üzere, günümüzde bütün Arap ülkelerinin karşı karşıya bulundukları çıkmazdan kurtulmalarının yegane yolu, sivil toplum, demokrasi ve fedaralizm’den geçmektedir. İbrahim, Sudan ve Irak’ta büyük etnik gruplar bulunduğu için, buraları için çözüm yolu olarak federalizmi önerirken, Suriye için, sivil toplum ve demokrasiyi önermektedir. Küreselleşen dünyamızda, sorunların, demokratikleşme dışında çözümlenebileceğini düşünmek çağımızın
gerçeklerini görmezlikten başka bir şey değildir.
69 Bu konuda bkz; Neil Quilliam, a.g.e., s. 155-240.
70 Bu konuda bkz; Nikolas van Dam, a.g.e., s. 134, çev., s. 218.
Sonuç ;
Araştırmamızın sonunda ulaştığımız sonuçları burada sırasıyla zikretmek istiyoruz:
1. Bu günkü Suriye, halkı ve sınırları ile doğal bir ülke değildir; Çünkü, Birinci Dünya Savaşı’nda, emperyalist güçlerin çıkarlarını sağlamak için yaratılmış olan yapay bir devlettir.
2. Ülkeyi Manda adıyla işgal eden Fransızlar, bölgede çıkarlarını sürdürebilmek için "böl ve yönet" siyasetini uygulamışlardır. Bu amaçla azınlıklardan yararlanmışlardır.
3. İkinci Dünya savaşından sonra bağımsızlığını kazanan Suriye’de, ülke siyasetini belirleyen güç her zaman ordu olmuştur. Ordunun yönetimde en etkin güç olması, darbelerin sıklaşmasın sonucunu doğurmuştur. 1946’dan 1963’e kadar on kadar başarılı ve bir o kadar da başarısız darbe yapılmıştır. 1963 yılına kadar ki darbeler, Sünniler tarafından gerçekleştirilirken, bu tarihten itibaren ki
darbeler, azınlıklar tarafından gerçekleştirilmiştir.
4. Sünniler, çok sık aralıklar ile gerçekleştirdikleri darbeler ile birbirlerini tasfiye ederlerken yerlerini dini ve etnik azınlıklara terk etmek zorunda kalmışlar ve böylece 1963 darbesinden itibaren azınlıkların orduda üstünlüğü sağlamalarına zemin hazırlamışlardır.
5. 1970 yılında, Hafız Esat’ın iktidarı ele geçirmesiyle birlikte, Aleviler, ülke yönetimini tamamen ellerine geçirmişlerdir. Alevi iktidarını yıkmaya yönelik Sünni direnişler Hafız Esat’ın kuvvetleri tarafında etkisiz hale getirilmişlerdir.
6. Hafız Esat’ın yönetime egemen olması ile ülke tarihinde ilk defa bu kadar uzun süren istikrar dönemi yaşanmıştır.
7. Hafız Esat, Ba’s Partisinin Pan-Arabizm ideolojisi yerine “Büyük Suriye” idealini gerçekleştirmeyi amaçlayan Pan-Siriyanizm ideolojisine ağırlık vermiştir. Ancak Esat bunu Pan-Arabizm retoriği içinde ustaca yapmaktadır.
8. Suriye, özellikle Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, Amerika’ nın başını çektiğin yeni dünya düzenine girmeyi başarmıştır.
Böylece, bölgede etkin bir güç olmayı amaçlamaktadır. Ancak Hafız Esat’ ın yaşlanması, zorunlu olarak, kendisinde sonraki Suriye üzerinde çeşitli projeksiyonların yapılmasına neden olmaktadır. Temennimiz, Suriye’nin demokratik bir yapılanma içinde insanlık tarihinde kendine yaraşan yeri almasıdır.
..
