Avrasya’da Yeni Bir Güç mü?
Yazar:
Merve Suna Özel
Mustafa Aytekin
Sovyetler Birliği'nin daha önce içerisinde olan çeşitli cumhuriyetler bağımsızlıklarını kazanmış ve kısa süre içerisinde Washington'un nüfuz etme politikasının hedefi haline gelmişlerdir. Dağılmanın ardından liberal ekonomiye geçiş sürecinin krizleri ile mücadele eden ve Batı ile işbirliği arayışında olan Yeltsin liderliğindeki Rusya, 1990'ların başında ABD'nin Avrasya politikalarına karşı genellikle bekle ve gör politikası takip etmiştir. Avrasya olarak kabul edilen bölge içerisindeki hem Orta Asya hem de Kafkasya ülkelerini kapsayan coğrafya sadece ABD'nin değil ucuz ve güvenilir enerji kaynakları arayışında olan Avrupa devletlerinin de ilgi alanına girmiştir. Bu bağlamda Batılı devletler bölge devletleri ile ikili ilişkiler gerçekleştirmiş ve Avrasya ülkelerinin bağımsızlıklarını takiben pek çoğu ile "Ortak İşbirliği Anlaşmaları[1]" imzalamışlardır.
Boris Yeltsin'in 31 Aralık 1999'da istifası ve yerine Vladimir Putin'i vekil Devlet başkanı olarak göstermesinden sonra Mart 2000'de yapılan seçimlerde Devlet Başkanı seçilen Vladimir Putin ile birlikte Rusya gerek iç politikada gerekse dış politikada ağırlığını daha fazla hissettirmeye başladı. Putin 1999'da yaptığı "Rusya Bin Yılın Eşiğinde" adlı konuşmasının sonunda "Son 200–300 yıldır ilk kez, Rusya, dünya devletleri arasında ikinci, hatta üçüncü lige düşme tehdidiyle karşıkarşıyadır. Bu tehdidi yok etmek için zamanımız kalmadı. Ulusun tüm entelektüel, fiziksel ve ahlaki güçlerini zorlamalıyız. Koordineli, yaratıcıçalışmaya ihtiyacımız var. Bunu kimse bizim için yapmaz. Her şey bize, sadece bize dayanmaktadır"ifade etmiştir[2].. Başkan Putin böylece iç ve dış politikada takip edilecek hedefleri de net bir şekilde ortaya koymuştur
Putin'in devlet başkanlığı ile birlikte Rusya, Orta Asya ülkeleri ile olan ilişkilerine ağırlık vermeye başlamış, bölge içerisinde ekonomik, askeri ve siyasi örgütlenmeler aracılığı ile ABD'nin başını çektiği tek kutu
plu sistemden kurtulmak için ikinci bir kutup yaratmayı amaçlamıştır.[3]'[4]AB ülkeleri ve ABD bölgede güçlenmeye başlayan Rus etkisine karşı bölge devletleri ile yeni siyasi ve ekonomik işbirliği arayışlarına başlamışlardır. Böylece AB, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Moldova ve Ukrayna ülkeleri ile ilişkilerini güçlendirme adına "Doğu Ortaklığı Zirvesi[5]" faaliyetlerini başlatmıştır. Enerji bağlamında Rusya'ya karşı alternatif yollardan enerji ihtiyacını karşılama adına AB ülkeleri, Nabucco[6] ve Trans Hazar[7] projeleri ile Rusya'ya olan bağımlılıklarını azaltmakla birlikte, bölge ülkeleri ile de ilişkilerini sağlamlaştırmak istemişlerdir.
ABD de, mali yardımlar ile bölge devletlerini kendine bağlı kılmayı amaçlamıştır. Bölge ile ilgili hedeflerini gerçekleştirmek için ABD ekonomik desteklere ağırlık vermiş, demokrasi, askeri işbirliği programları ve enerji kaynaklarının geliştirilmesi alanlarında 1990'larınbaşından itibaren bölgede nüfuz alanını arttırmaya çalışmıştır[8]. Başkan Bush yönetimindeki yeni muhafazakâr Washington idaresi, 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından teröre karşı mücadele amacıyla Afganistan'a müdahale yoluna gitmiş, bunun içinde Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından pek çok uluslararası ilişkiler uzmanının tahmin ettiği ve tavsiye ettiği üzere Orta Asya devletlerine askeri anlamda yerleşme fırsatını yakalamıştır[9]
Günümüzde Orta Asya bölgesinde yeni bir değişim süreci yaşanmaktadır. 2012'de yapılacak olan Rusya Devlet Başkanlığı seçiminde en güçlü aday olan Başbakan Putin'in ilan ettiği "Avrasya Birliği" bölgede AB'ye alternatif[10] bir yapılanma ortaya koymaktadır. Bu nedenle ABD ve AB 'ye karşı Rusya ve Avrasya Birliği'nin oluşum süreci ve aşamaları bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.
Putin'in Avrasya Birliği
Vladimir Putin, Sovyetler Birliği'nin yıkılmasını, 20. yüzyılın en büyük faciası şeklinde yorumlamıştır.[11] Birinci ve ikinci başkanlık döneminde Rus bürokrasisini tekrar örgütleyen, merkezkaç eğilimleri şiddetle ezen, oligarkların gücünü kıran Putin'in iktidara gelmesinden sonra geçen yıllar içinde petrol fiyatlarının sürekli yükselmesi neticesinde KGB kökenli genç devlet başkanı seçimlerde halkın desteğini kazanmıştır. Özellikle Rus köylüsü kendisine kaynak aktaran Putin'i, seçimlerde etkin bir şekilde destekleme eğilimi göstermiştir.
2008'de ikinci devlet başkanlığı sona eren ve Başbakan olarak Rusya'nın iç ve dış politikasında aktif rol alan Putin, Rusya'yı yeniden büyük bir güç haline getirmek için üçüncü kez devlet başkanlığına aday olduğunu açıklamıştır. Rusya'yı dış politikada daha da güçlendirmek ve Rus nüfuz alanını daha da genişletmeyi Putin, devlet başkanı olmadan çalışmalara başlamıştır[12].Bu anlamda ilk icraatı olarak "Avrasya Birliği" fikrini İzvestia gazetesinde yayımlanan makalesiyle açıklamıştır. Putin, Avrasya Birliğini; Asya- Pasifik ve Avrupa Birliği bölgesinde güçlü bağlar kuracak uluslar üstü bir model olarak nitelendirerek, Avrasya Birliği'nin oluşumunda, Büyük Avrupa'nın özgürlük, demokrasi ve piyasa yasalarını temel alacaklarını açıklamıştır[13]. Ayrıca Başbakan Putin, Avrasya Birliği'ne eski Sovyet Cumhuriyetlerini davet etmekle birlikte diğer ülke ve bölgelere de açık bir birlik olduğunu belirtmiştir.
Avrasya Birliği içerisinde, Orta Asya Enerji yollarının Avrupa'ya ulaşmasındaki alternatif yol olan Türkiye'nin yer alması gerektiği vurgulanmıştır. Stanislav Tarasov, " Türkiye Rusya ile Ticari-Ekonomik ilişkileri aktif olarak geliştiriyor. İki ülke arasındaki mal mübadelesinin 2015 yılına doğru 100–150 milyar dolara çıkması bekleniyor. İki ülke arasında vize zorunluluğu kaldırıldı. Türkiye aynı zamanda diğer eski Sovyet cumhuriyetleri ile ilişkileri geliştiriyor. Boru hatları haritasına bir göz atarsak Türkiye'nin gerçekte Avrasya Enerji sistemine entegre olduğunu görürüz. Türkiye bölgedeki güç merkezleri sisteminde kendi çıkarlarını koruyan bağımsız bir bölgesel oyuncudur. Bunun için Türkiye, Rusya ve Avrasya Ekonomik Birliğinin diğer üyeleri ile birlikte güçlü bir Avrasya stratejik ekonomik oluşumunu meydana getirmede çok büyük rol oynayabilecek[14]" açıklamalarında bulunarak, Türkiye'nin de birliğe bir şekilde dâhil olmasını istediklerini açıkça belirtmiştir.
Bunun yanı sıra Avrasya Birliğine olumsuz tepkiler de mevcuttur. Gürcistan birliğe katılmayacağını ilk duyuran ülke olmuştur. Gürcistan Dışişleri Bakan Grigol Vaşadze, ''Gürcistan'ın tutumu nettir, tüm egemen devletler siyasi ve ekonomik kuruluş veya birlik oluşturma hakkına sahiptir. Ancak ister BDT ülkeleri arasında imzalanan serbest ticaretanlaşmasıolsun, isterse de Avrasya Birliği olsun, Rusya Federasyonu himayesinde kurulan herhangi bir kuruluş ya da birliğe Gürcistan'ın katılmaya ne arzusu ne de planı vardır [15].'' şeklinde Gürcistan'ın Avrasya Birliği'ne yönelik politikasını açıklamıştır
Avrasya Birliği'nin Oluşumunda Ekonomik Adımlar
Avrasya Birliği'nin temelini oluşturabilecek alt yapı Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya'yı kapsayan Gümrük Birliği anlaşmasıdır. 6 Ekim 2007'de Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya yetkilileri, Gümrük Birliği'nin kuruluşunu kararlaştırmış ve Temmuz 2010 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir[16]. Gümrük Birliği komisyonları konusundaki proje Almatı'da Avrasya Ekonomik Topluluğunun uluslararası konseyinde alınan kararla 1 Ocak 2012'den itibaren Gümrük Birliği ülkeleri arasında ticaret, para ve işçi dolaşımının serbest olacağı belirlenmiştir[17]. Rusya Başbakanı Putin ilk olarak Gümrük Birliğine Ukrayna, Kırgızistan ve Tacikistan'ı da davet etmiştir. Ukrayna'nın Gümrük birliğine dâhil olması durumunda Avrupa fiyatından aldığı doğalgazı Rusya iç piyasa fiyatlarından alacağını ve yıllık 9 milyar dolar kazanç sağlayacağını söylemiştir[18]. Ancak Ukrayna Gümrük Birliğine dâhil olması halinde AB ile Ukrayna arasında devam ettirdiği ilişkinin çelişeceği nedeni ile Gümrük Birliği dışında kalma kararı almış ve Rusya tarafından sert bir şekilde eleştirilmiştir[19].
Rusya ve Kazakistan, Avrasya Birliği'ne Kırgızistan'ın girmesini sağlamak için ekonomik ve askeri destekleme programları oluşturulmuştur. Rusya Acil Durumlar Bakanlığının 3 milyon dolarlık yardım programı çerçevesinde Kırgızistan'a insani yardımlarda bulunmuştur[20]. Kırgızistan Başbakanı Almasbek Atambayev, Rusya'nın en kötü günlerinde kendilerine destek olduğunu belirterek, "Dostluğumuzun değerini bilmeliyiz. Dostluk bağlarımızı geliştirerek kökleştirmeliyiz. Sadece birlik içinde olursak başarırız ve kalkınırız. Rusya Kırgızistan'ı desteklemek amacıyla son bir yılda 25 milyon dolar yardımda bulunmuştur" yönündeki açıklamada bulunmuştur[21]. Kazakistan ise Kırgızistan ile siyasi ilişkileri geliştirerek iki ülke arasında parlamenterler birbirlerine ziyaretlerde bulunmuştur. Kırgızistan parlamentosu Kazakistan devlet başkanını Nursultan Nazarbayev'i Nobel Barış ödülüne aday göstermiş ve Orta Asya'nın lideri olarak değerlendirmişlerdir[22].
Kazakistan, Kırgız ekonomisinin doğalgazda Özbekistan'a bağımlılığını azaltmak için, Özbekistan'ın bin metre küpünü 280 dolardan sattığı doğal gazı Kazakistan bin metre küpünü 195 dolara satarak Kırgız ekonomisine destek olmaktadır[23]. Böylece Kırgızistan'ın doğalgaz alanında Özbekistan'a olan bağımlılığı azaltılmıştır. Rusya ve Kazakistan, Tacikistan'ın birliğe girmesini sağlamak amacıyla ekonomik ve insani yardımlar programına Tacikistan'ı da dâhil etmişler ve her yıl düzenli yardım etmeye başlamışlardı[24].
Avrasya Birliği'nin ekonomik politikaları bölgedeki devletlerin tamamını kapsamaktadır. Avrasya Ekonomik Birliği üyesi ülkeleri hatta tarafsız devlet olan Türkmenistan[25] bile dış politikalarında önceliğinin Rusya olduğunu açıklamışlardır[26] Putin, İzvestia gazetesinde yayımlanan makalesinde; Avrasya Birliği'nin ekonomik yönünden ve üye devletlere ekonomik kazanımlarından bahsederek bölge devletlerini Avrasya Birliğine davet etmiştir[27]. Avrasya Birliği, bölgede AB'ye benzer bir sistem oturtarak ekonomik yönü ağır basan bir sistem olma ihtimalini taşımaktadır.
Avrasya Birliği'nin Oluşumunda Askeri Adımlar
Rusya, NATO'nun yürüttüğü Füze Kalkanı Savunma Sistemi Programın karşı Avrasya bölgesinde kendi askeri birliğini kurmak için adımlar atmaya başlamıştır. Rusya ile füze savunma sistemi konusunda anlaşamayan ABD ve NATO ülkeleri her fırsatta sistemin Rusya'ya karşı olmadığını dile getirmişlerdir[28]. Buna karşın Rusya her fırsatta füze savunma sisteminin kendisine karşı olmadığına dair garanti istemektedir. Nitekim 2011 Ekim ayı içerisinde Rusya Dış İşleri Bakanı Sergey Lavrov 'Avrupa füze savunma sistemi konusunda danışmalara devam edeceğiz. Ama bunun bize karşı olmamasına dair somut yasal garanti verilmeden her hangi bir ortak çalışma için imkânı görmüyorum' açıklamasında bulunmuştur[29].
Rusya Başbakanı Putin "Avrasya Birliği"ni ilan etmesinden çok önce Moskova, bölge devletleri ile askeri tatbikatlar yapmaya ve çeşitli ortaklıklar kurmaya başlamıştır. Bu anlamda Rusya 2011 Eylül ortalarında Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın topraklarında "Tsentr–2011[30]" adlı stratejik tatbikatlarına başlamış[31] ayrıca yeni nesil kıtalararası balistik füze denemeleri de yapmıştır[32].
Orta Asya ülkeleri de kendi aralarında askeri işbirliği içerisine girmiştir. Eylül 2011'de Kazakistan taraf olacak üçüncü bir devlete verilmemek ve OrtaAsya'da güvenliğin sağlanılmasında kullanılmak şartıyla, KazakistanSavunma Bakanlığı kanalıyla Kırgızistan'a yaklaşık 3 milyonDolardeğerinde değişik türde askeri mühimmat desteği sağlayacağını bildirmişti.[33] Buna ilave olarak Eylül 2011'de Rusya Devlet Başkanı Medvedev Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman ile bir araya gelerek Tacikistan'daki Rus askeri varlığının uzun süre bu ülkede bulunmasına yönelik anlaşmaya varmışlar ve Tacikistan'da bulunan Rus askeri üsleri ile ilgili 49 yıllık anlaşma imzalanması konusunda mutabık kalmışlardır. Bununla birlikte Rusya askeri üslerinin süresinin uzatılmasına karşılık Rusya, Tacikistan Ordusu'na modern silahlar vereceği belirtilmiştir[34].Diğer Yandan Eylül 2011'de Kazakistan Savunma Bakanı Adilbek Caksıbekov, Kazakistan'ın savunma sanayisi alanında Azerbaycan ile ortak işletmeler kurmak niyetinde olduğunu söylemiş ve Azerbaycan'ın söz konusu alandaki deneyimlerinden Kazakistan'ın da yararlanacağını beyan etmiştir[35]. Son olarak 25–27 Eylül 2011'de Tacikistan ve Kırgızistan arasına gerçekleştirilen anti terör askeri tatbikatı sonrasında Tacikistan Savunma Bakanı Birinci Yardımcısı Ramil Nadirov ile Kırgızistan savunma Bakanı Birinci Yardımcısı Talaybek Omuraliyev askeri işbirliği planı imzalanmıştır[36].
Avrasya Birliği'nin askeri kanadına dair şu an kesin bir açıklama olmasa da ileri de askeri alanda da işbirliği olabileceği göz önünde bulundurulmaktadır. Bölgede daha önce askeri anlaşma ve teşkilatlanmaların oluşu bu durumu daha da kuvvetli bir ihtimal halin getirmektedir. 2003'te Kolektif Güvenlik Anlaşması[37] teşkilat haline getirilmiş ve Orta Asya'da güvenliğini sağlayabilen tek güç olduğunu ispatlamaya çalışan Rusya, Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı'nı etkin kolektif güvenlik örgütü haline getirmeyi amaçlamıştır[38]. Teşkilat çalışmaların hala devam etmekle birlikte Avrasya Birliği'nin kurulması halinde Avrasya coğrafyasında askeri işbirliğinin niteliği ve önemi artacaktır. Eylül 2011'de Avrasya coğrafyasında askeri işbirliği ve tatbikat açısında bir hızlanma göze çarpmaktadır. Nitekim Putin'in Ekim'in ilk haftasında Avrasya Birliği'nin kurulmasına dair açıklama yapması da birliğin olası bir askeri kanada sahip olacağı ihtimali açısından önem arz etmektedir.
Sonuç
Avrasya Birliği fikrini Putin dile getirmeden önce Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, 17 yıl önce yaptığı konuşmada bunu dile getirmiştir[39]. Nazarbayev'in baş danışmanı Yermuhammet Yertisbayev, yaptığı açıklamada Putin'in kaleme aldığı makalenin Nazarbayev'in fikirlerini yansıttığını ve Avrasya liderlerinin gelecek hakkındaki fikirlerinin birbirleri ile örtüştüğünü dile getirmiştir. Ayrıca Kazakistan olarak güçlü bir ekonomik alan istedikleri yönünde de açıklamalarda da bulunmuştur[40].
Avrasya Birliği'nin kurulmasına ilişkin olarak Gümrük Birliği üyesi Rusya, Belarus ve Kazakistan'ın başbakanları deklarasyon tasarısı konusunda 2011 Ekim ayında görüşmelerde bulunmuştur[41]. Bu görüşmelerin ardından Başbakan Vladimir Putin, Avrasya Birliği'nin kurulması için çalışmalarını sürdürürken bu birliğin kurulmasının 2015 yılını bulacağını ifade etmiştir[42]. 18 Ekim 2011 tarihinde ise Bağımsız Devletler Topluluğu üye ülkelerin başbakanları, serbest ticaret bölgesinin kurulması hakkında anlaşma imzalayarak "Avrasya Birliği'nin" gelişmesi yönünde önemli bir adım attılar. Bu anlaşma ile ilgili olarak Putin'in"bölgede ekonomik gelişmeye doğru atılan adım[43]" olarak anlaşmayı yorumlaması Avrasya Birliği sürecinin başladığına işaret etmektedir.
Başbakan Putin'in Ekim 2011'de dile getirdiği "Avrasya Birliği" kurulması fikri, Rusya'da 2012'de yapılacak olan devlet başkanlığı seçimlerine dair politik bir adım olarak da görünebilir. Ancak Avrasya Birliği'nin bölge içerisinde Rusya'nın itibarını arttırmakla birlikte buna paralel olarak gücünü de arttıracağı tahmin edilmektedir. Ayrıca Avrasya Birliği'nin kurulmasındaki hedefin öncelikli olarak bölgede ekonomik bağların güçlenmesi ve bölgeye dış güçlerin girişinin engellenmesi adına atılan bir adım olarak yorumlanmaktadır. Uluslararası alanda yaşanan gelişmeler ve olaylar bölge devletlerini özellikle de Rusya'yı endişelendirmektedir. Orta Doğu'da yaşanan Arap Baharı sürecinin Orta Asya'da yaşanmasını istemeyen Rusya[44]Avrasya coğrafyasında Avrasya Birliği ile istikrar ve işbirliğini sağlamak istemektedir.
* 1 Kasım 2011 tarihinde 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü internet sitesinde yayınlanmıştır
[1] Mustafa Erdoğan, Avrupa Birliği'nin Orta Asya Politikası: Zaaf mı, Şans mı?, 20.10.2011,
[2] Elnur Hasan MİKAİL, "KGB Albaylığından Devlet Başkanlığına Putin Dönemi Rusya", s.16, http://www.scribd.com/doc/40357477/PUT%C4%B0N-DONEM%C4%B0-RUS
[3] Erel Tellal, "Zümrüdüanka:Rusya Federasyonu Dış Politikası", s215 28.10.2011, http://www.politics.ankara.edu.tr/eski/dergi/pdf/65/3/9_tellal_erel.pdf
[4] Ali Küleb, Putin, Avrasyacılık Ve Türkiye İlişkileri, 26.10.2011, http://www.alikulebi.com/Sayfa.asp?islem=2&SayfaNo=353
[5] Avrupa Birliği Doğu Ortaklığı Stratejisi, 20.10.2011,http://www.ekonomi.gov.tr/avrupabirligi/index.cfm?sayfa=DBB15005-D8D3-8566-452022B140FE9673
[6] 11 milyar dolarlık, yıllık 31 milyar metreküp kapasiteye sahip proje AB'nin, doğalgazda kaynak çeşitliliğini ve enerji güvenliğini artırmak için en ciddi alternatifi ve "doğu-batı enerji koridoru"nun en önemli ayağıdır. Hazar ve Ortadoğu doğalgazının Türkiye üzerinden geçerek, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya'ya ulaştıracak olan Proje AB ülkelerinin yüzde 60'ı aşan Rus doğalgazına bağımlığına karşı ciddi bir alternatif oluşturacak. Nabucco tek başına, AB'yi Rus doğalgazına bağımlılıktan kurtaracak bir proje olmasa da başta İngiltere ve Hollanda olmak üzere Avrupa'daki doğalgaz üretiminin hızla azalması ve tüketimin artmasıyla her geçen yıl dışa daha bağımlı hale gelen AB'nin, Rusya'ya olan bağımlılığını bir süre için önleyecek bir proje. http://www.nabucco-pipeline.com/portal/page/portal/en/http://www.ntvmsnbc.com/id/24983042/
[7] Hazar havzası yanında Irak ve Mısır doğalgazını AB'ye taşıyacak Güney Koridoru, Nabucco başta olmak üzere Türkiye-Yunanistan-İtalya bağlantısını ve Trans-Adriyatik boru hattını kapsıyor. Eylül 2011'de Türkmenistan'ı Hazar Denizi'nin altından Azerbaycan'a bağlayacak Trans-Hazar doğalgaz boru hattı için AB ülkeleri görüşmeleri başlattı. http://www.turkishnewsagency.com/article/business/328459/
[8] Orta Asya ülkelerinin NATO'nun Barış için Ortaklık (BİO) programına dâhil edilmesi, Temmuz 1999'da ABD Kongresi'nden geçen "İpek Yolu Strateji Yasası", vb
[9] Meşküre Yılmaz, Orta Asya'da Abd Üsleri, 25.10.2011,http://www.21yyte.org/tr/yazi5386-ORTA_ASYADA_ABD_USLERI.html
[10] Putin'in ilk hedefi Avrasya Birliği, 24.10.2011, http://dunya.milliyet.com.tr/putin-in-ilk-hedefi-avrasya birligi/dunya/dunyadetay/05.10.2011/1446803/default.htm
[11] Taşansu Türker Putin'in ustalık dönemine dikkat etmeli,20.10.2011, http://www.aksam.com.tr/putinin-ustalik-donemine-dikkat-etmeli--72021h.html
[12] Fikret Ertan, Putin'in Avrasya Birliği fikri,20.10.2011, http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=1189999&title=putinin-avrasya-birligi-fikri
[13] Новый интеграционный проект для Евразии — будущее, которое рождается сегодня, Vladimir Putin, 20.10.2011, http://www.izvestia.ru/news/502761
[14] Türkiye Avrasya Birliğinin üyesi olacak mı?,20.10.2011, http://turkish.ruvr.ru/2011/10/05/58212877.html
[15] Gürcistan'dan Avrasya Birliği'ne ret, 25.10.2011, http://www.1news.com.tr/guneykafkasya/gurcustan/20111019100818180.html
[16] İlyas Kamalov, Rusya'nın Orta Asya Politikaları, Ahmet Yesevi üniversitesi yayınları, Ankara, 2011, s 47
[17]İlyas Kamalov, A.g.e s.47
[18] Putin'den Ukrayna'ya 9 Milyar Dolarlık Cazip Teklif, 20.10.2011,http://www.haberler.com/putin-den-ukrayna-ya-9-milyar-dolarlik-cazip-3042121-haberi/
[19] AB'ye yeni rakip: Avrasya Birliği, 20.10.2011,http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1065352&CategoryID=80
[22] А.Келдибековдун Тынчтыкты коргоо боюнча Нобель сыйлыгына Н.Назарбаевдин талапкерлигин көрсөтүүсү жөнүндө,25.10.2011, http://kabar.kg/kyr/external-policy/full/13791
[23]Kazakistan'dan Kırgızistan'a Dost Eli, 30.10.2011, http://www.haberler.com/kazakistan-dan-kirgizistan-a-dost-eli-3027024-haberi/
[24] Rusya'dan Tacikistan'a gıda yardımı, 20.10.2011, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=937804
[25] Türkmenistan BM'e "Tarafsızlık statüsü" için başvurmuş 12 Aralık 1995 yılında BM bu başvuruya olumlu yanıt vermiştir. Bu tarihten itibaren Türkmenistan dış politikada tarafsız ülke olarak ilişkilerini sürdürmüştür.
[26] İlyas Kamalov, a.g.e., s.68
[27] Vladimir Putin, a.g.m http://www.izvestia.ru/news/502761
[28] http://www.timeturk.com/tr/2011.10.19/fuze-savunma-sistemi-rusya-ya-karsi-degil.html- http://turkish.ruvr.ru/2011.10.20.59042691.html
[29] Rusya Federasyonu Dış İşleri Bakanı Sergey Lavrov'un 'Rusya'nın sesi', 'Rusya'nın radyosu' ve 'Moskova Echo' radyo istasyonlarına verdiği röportaj, 23.10.2011,http://turkish.ruvr.ru/2011/10/21/59135625.html
[30]Russian, Central Asian Militaries To Practice Counterinsurgency, Naval Warfare, 25.10.2011 http://www.eurasianet.org/node/64168
[31]Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan topraklarında kapsamlı askeri manevralar başlıyor, 24.10.2011, ht tp://turkish.ruvr.ru/2011/09/19/56368685.htmlv
[32] Russia Tests Fires Sireva Missiler in Barents Sea, http://en.rian.ru/mlitary_news/20110727/165419044.html,
[33]Kazakistan'dan Kırgızistan'a Dost Eli, 20.10.2011http://www.haberler.com/kazakistan-dan-kirgizistan-a-dost-eli-3027024-haberi/
[34] Rusya, Tacikistan'da askerî varlığını sürdürecek, 25.10.2011, http://www.timeturk.com/tr/2011/09/04/rusya-tacikistan-da-askeri-varligini-surdurecek.html
[35]http://abc.az/eng/news/57323.html- http://www.news.az/articles/politics/43791
[36] Tacikistan ve Kırgızistan Askeri İşbirliği Planı İmzaladı, 28.10.2011,http://turkkazak.com/site/?p=16134
[37] Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinin oluşturduğu Kolektif Güvenlik Anlaşması (KGA) 1992 yılında imzalanmıştır. Kısa bir süre sonra 1999'da Azerbaycan, Gürcistan ve Özbekistan bu anlaşmadan ayrılmıştır.
[38] Anar Somuncuoğlu, Rusya-Orta Asya İlişkilerinde Kolektif Güvenlik, 09.10.2011, http://www.21yyte.org/tr/yazi6053-Rusya_Orta_Asya__Iliskilerinde_Kolektif_Guvenlik.html
[39] Abdijalel Bekir,"БIЗ КIМ БОЛУЫМЫЗ КЕРЕК?", 27.10.2011 http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=36&id=2912
[40] Н.Назарбаев «Қазақстан және жаңа әлемдегі еуразиялық идея» халықаралық форумының қатысушыларын құттықтады, 28.10.2011,http://www.bnews.kz/kk/news/post/61078/
[41] Avrasya Birliğinin silueti netleşti, 25.10.2011, http://turkish.ruvr.ru/2011/10/20/59049609.html
[42]Putin: "Avrasya Birliği 2015'te",26.10.2011,http://www.gazetem.ru/gundem/11466/putin:-avrasya-birligi-2015te.html
[43] Avrasya Birliği: Teoriden pratiğe doğru, 25.10.2011, http://turkish.ruvr.ru/2011/10/23/59201628.html
[44] Putin'in Rusya'sı Arap Baharı senaryosunun ülkesinde tekrarlanmasından korkuyor, 24.10.2011 http://www.kavkazcenter.net/tur/content/2011/10/10/7170.shtml
http://www.21yyte.org/kose-yazisi-yazdir/6355
Boris Yeltsin'in 31 Aralık 1999'da istifası ve yerine Vladimir Putin'i vekil Devlet başkanı olarak göstermesinden sonra Mart 2000'de yapılan seçimlerde Devlet Başkanı seçilen Vladimir Putin ile birlikte Rusya gerek iç politikada gerekse dış politikada ağırlığını daha fazla hissettirmeye başladı. Putin 1999'da yaptığı "Rusya Bin Yılın Eşiğinde" adlı konuşmasının sonunda "Son 200–300 yıldır ilk kez, Rusya, dünya devletleri arasında ikinci, hatta üçüncü lige düşme tehdidiyle karşıkarşıyadır. Bu tehdidi yok etmek için zamanımız kalmadı. Ulusun tüm entelektüel, fiziksel ve ahlaki güçlerini zorlamalıyız. Koordineli, yaratıcıçalışmaya ihtiyacımız var. Bunu kimse bizim için yapmaz. Her şey bize, sadece bize dayanmaktadır"ifade etmiştir[2].. Başkan Putin böylece iç ve dış politikada takip edilecek hedefleri de net bir şekilde ortaya koymuştur
Putin'in devlet başkanlığı ile birlikte Rusya, Orta Asya ülkeleri ile olan ilişkilerine ağırlık vermeye başlamış, bölge içerisinde ekonomik, askeri ve siyasi örgütlenmeler aracılığı ile ABD'nin başını çektiği tek kutu
plu sistemden kurtulmak için ikinci bir kutup yaratmayı amaçlamıştır.[3]'[4]AB ülkeleri ve ABD bölgede güçlenmeye başlayan Rus etkisine karşı bölge devletleri ile yeni siyasi ve ekonomik işbirliği arayışlarına başlamışlardır. Böylece AB, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Gürcistan, Moldova ve Ukrayna ülkeleri ile ilişkilerini güçlendirme adına "Doğu Ortaklığı Zirvesi[5]" faaliyetlerini başlatmıştır. Enerji bağlamında Rusya'ya karşı alternatif yollardan enerji ihtiyacını karşılama adına AB ülkeleri, Nabucco[6] ve Trans Hazar[7] projeleri ile Rusya'ya olan bağımlılıklarını azaltmakla birlikte, bölge ülkeleri ile de ilişkilerini sağlamlaştırmak istemişlerdir.
ABD de, mali yardımlar ile bölge devletlerini kendine bağlı kılmayı amaçlamıştır. Bölge ile ilgili hedeflerini gerçekleştirmek için ABD ekonomik desteklere ağırlık vermiş, demokrasi, askeri işbirliği programları ve enerji kaynaklarının geliştirilmesi alanlarında 1990'larınbaşından itibaren bölgede nüfuz alanını arttırmaya çalışmıştır[8]. Başkan Bush yönetimindeki yeni muhafazakâr Washington idaresi, 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından teröre karşı mücadele amacıyla Afganistan'a müdahale yoluna gitmiş, bunun içinde Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından pek çok uluslararası ilişkiler uzmanının tahmin ettiği ve tavsiye ettiği üzere Orta Asya devletlerine askeri anlamda yerleşme fırsatını yakalamıştır[9]
Günümüzde Orta Asya bölgesinde yeni bir değişim süreci yaşanmaktadır. 2012'de yapılacak olan Rusya Devlet Başkanlığı seçiminde en güçlü aday olan Başbakan Putin'in ilan ettiği "Avrasya Birliği" bölgede AB'ye alternatif[10] bir yapılanma ortaya koymaktadır. Bu nedenle ABD ve AB 'ye karşı Rusya ve Avrasya Birliği'nin oluşum süreci ve aşamaları bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.
Putin'in Avrasya Birliği
Vladimir Putin, Sovyetler Birliği'nin yıkılmasını, 20. yüzyılın en büyük faciası şeklinde yorumlamıştır.[11] Birinci ve ikinci başkanlık döneminde Rus bürokrasisini tekrar örgütleyen, merkezkaç eğilimleri şiddetle ezen, oligarkların gücünü kıran Putin'in iktidara gelmesinden sonra geçen yıllar içinde petrol fiyatlarının sürekli yükselmesi neticesinde KGB kökenli genç devlet başkanı seçimlerde halkın desteğini kazanmıştır. Özellikle Rus köylüsü kendisine kaynak aktaran Putin'i, seçimlerde etkin bir şekilde destekleme eğilimi göstermiştir.
2008'de ikinci devlet başkanlığı sona eren ve Başbakan olarak Rusya'nın iç ve dış politikasında aktif rol alan Putin, Rusya'yı yeniden büyük bir güç haline getirmek için üçüncü kez devlet başkanlığına aday olduğunu açıklamıştır. Rusya'yı dış politikada daha da güçlendirmek ve Rus nüfuz alanını daha da genişletmeyi Putin, devlet başkanı olmadan çalışmalara başlamıştır[12].Bu anlamda ilk icraatı olarak "Avrasya Birliği" fikrini İzvestia gazetesinde yayımlanan makalesiyle açıklamıştır. Putin, Avrasya Birliğini; Asya- Pasifik ve Avrupa Birliği bölgesinde güçlü bağlar kuracak uluslar üstü bir model olarak nitelendirerek, Avrasya Birliği'nin oluşumunda, Büyük Avrupa'nın özgürlük, demokrasi ve piyasa yasalarını temel alacaklarını açıklamıştır[13]. Ayrıca Başbakan Putin, Avrasya Birliği'ne eski Sovyet Cumhuriyetlerini davet etmekle birlikte diğer ülke ve bölgelere de açık bir birlik olduğunu belirtmiştir.
Avrasya Birliği içerisinde, Orta Asya Enerji yollarının Avrupa'ya ulaşmasındaki alternatif yol olan Türkiye'nin yer alması gerektiği vurgulanmıştır. Stanislav Tarasov, " Türkiye Rusya ile Ticari-Ekonomik ilişkileri aktif olarak geliştiriyor. İki ülke arasındaki mal mübadelesinin 2015 yılına doğru 100–150 milyar dolara çıkması bekleniyor. İki ülke arasında vize zorunluluğu kaldırıldı. Türkiye aynı zamanda diğer eski Sovyet cumhuriyetleri ile ilişkileri geliştiriyor. Boru hatları haritasına bir göz atarsak Türkiye'nin gerçekte Avrasya Enerji sistemine entegre olduğunu görürüz. Türkiye bölgedeki güç merkezleri sisteminde kendi çıkarlarını koruyan bağımsız bir bölgesel oyuncudur. Bunun için Türkiye, Rusya ve Avrasya Ekonomik Birliğinin diğer üyeleri ile birlikte güçlü bir Avrasya stratejik ekonomik oluşumunu meydana getirmede çok büyük rol oynayabilecek[14]" açıklamalarında bulunarak, Türkiye'nin de birliğe bir şekilde dâhil olmasını istediklerini açıkça belirtmiştir.
Bunun yanı sıra Avrasya Birliğine olumsuz tepkiler de mevcuttur. Gürcistan birliğe katılmayacağını ilk duyuran ülke olmuştur. Gürcistan Dışişleri Bakan Grigol Vaşadze, ''Gürcistan'ın tutumu nettir, tüm egemen devletler siyasi ve ekonomik kuruluş veya birlik oluşturma hakkına sahiptir. Ancak ister BDT ülkeleri arasında imzalanan serbest ticaretanlaşmasıolsun, isterse de Avrasya Birliği olsun, Rusya Federasyonu himayesinde kurulan herhangi bir kuruluş ya da birliğe Gürcistan'ın katılmaya ne arzusu ne de planı vardır [15].'' şeklinde Gürcistan'ın Avrasya Birliği'ne yönelik politikasını açıklamıştır
Avrasya Birliği'nin Oluşumunda Ekonomik Adımlar
Avrasya Birliği'nin temelini oluşturabilecek alt yapı Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya'yı kapsayan Gümrük Birliği anlaşmasıdır. 6 Ekim 2007'de Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya yetkilileri, Gümrük Birliği'nin kuruluşunu kararlaştırmış ve Temmuz 2010 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir[16]. Gümrük Birliği komisyonları konusundaki proje Almatı'da Avrasya Ekonomik Topluluğunun uluslararası konseyinde alınan kararla 1 Ocak 2012'den itibaren Gümrük Birliği ülkeleri arasında ticaret, para ve işçi dolaşımının serbest olacağı belirlenmiştir[17]. Rusya Başbakanı Putin ilk olarak Gümrük Birliğine Ukrayna, Kırgızistan ve Tacikistan'ı da davet etmiştir. Ukrayna'nın Gümrük birliğine dâhil olması durumunda Avrupa fiyatından aldığı doğalgazı Rusya iç piyasa fiyatlarından alacağını ve yıllık 9 milyar dolar kazanç sağlayacağını söylemiştir[18]. Ancak Ukrayna Gümrük Birliğine dâhil olması halinde AB ile Ukrayna arasında devam ettirdiği ilişkinin çelişeceği nedeni ile Gümrük Birliği dışında kalma kararı almış ve Rusya tarafından sert bir şekilde eleştirilmiştir[19].
Rusya ve Kazakistan, Avrasya Birliği'ne Kırgızistan'ın girmesini sağlamak için ekonomik ve askeri destekleme programları oluşturulmuştur. Rusya Acil Durumlar Bakanlığının 3 milyon dolarlık yardım programı çerçevesinde Kırgızistan'a insani yardımlarda bulunmuştur[20]. Kırgızistan Başbakanı Almasbek Atambayev, Rusya'nın en kötü günlerinde kendilerine destek olduğunu belirterek, "Dostluğumuzun değerini bilmeliyiz. Dostluk bağlarımızı geliştirerek kökleştirmeliyiz. Sadece birlik içinde olursak başarırız ve kalkınırız. Rusya Kırgızistan'ı desteklemek amacıyla son bir yılda 25 milyon dolar yardımda bulunmuştur" yönündeki açıklamada bulunmuştur[21]. Kazakistan ise Kırgızistan ile siyasi ilişkileri geliştirerek iki ülke arasında parlamenterler birbirlerine ziyaretlerde bulunmuştur. Kırgızistan parlamentosu Kazakistan devlet başkanını Nursultan Nazarbayev'i Nobel Barış ödülüne aday göstermiş ve Orta Asya'nın lideri olarak değerlendirmişlerdir[22].
Kazakistan, Kırgız ekonomisinin doğalgazda Özbekistan'a bağımlılığını azaltmak için, Özbekistan'ın bin metre küpünü 280 dolardan sattığı doğal gazı Kazakistan bin metre küpünü 195 dolara satarak Kırgız ekonomisine destek olmaktadır[23]. Böylece Kırgızistan'ın doğalgaz alanında Özbekistan'a olan bağımlılığı azaltılmıştır. Rusya ve Kazakistan, Tacikistan'ın birliğe girmesini sağlamak amacıyla ekonomik ve insani yardımlar programına Tacikistan'ı da dâhil etmişler ve her yıl düzenli yardım etmeye başlamışlardı[24].
Avrasya Birliği'nin ekonomik politikaları bölgedeki devletlerin tamamını kapsamaktadır. Avrasya Ekonomik Birliği üyesi ülkeleri hatta tarafsız devlet olan Türkmenistan[25] bile dış politikalarında önceliğinin Rusya olduğunu açıklamışlardır[26] Putin, İzvestia gazetesinde yayımlanan makalesinde; Avrasya Birliği'nin ekonomik yönünden ve üye devletlere ekonomik kazanımlarından bahsederek bölge devletlerini Avrasya Birliğine davet etmiştir[27]. Avrasya Birliği, bölgede AB'ye benzer bir sistem oturtarak ekonomik yönü ağır basan bir sistem olma ihtimalini taşımaktadır.
Avrasya Birliği'nin Oluşumunda Askeri Adımlar
Rusya, NATO'nun yürüttüğü Füze Kalkanı Savunma Sistemi Programın karşı Avrasya bölgesinde kendi askeri birliğini kurmak için adımlar atmaya başlamıştır. Rusya ile füze savunma sistemi konusunda anlaşamayan ABD ve NATO ülkeleri her fırsatta sistemin Rusya'ya karşı olmadığını dile getirmişlerdir[28]. Buna karşın Rusya her fırsatta füze savunma sisteminin kendisine karşı olmadığına dair garanti istemektedir. Nitekim 2011 Ekim ayı içerisinde Rusya Dış İşleri Bakanı Sergey Lavrov 'Avrupa füze savunma sistemi konusunda danışmalara devam edeceğiz. Ama bunun bize karşı olmamasına dair somut yasal garanti verilmeden her hangi bir ortak çalışma için imkânı görmüyorum' açıklamasında bulunmuştur[29].
Rusya Başbakanı Putin "Avrasya Birliği"ni ilan etmesinden çok önce Moskova, bölge devletleri ile askeri tatbikatlar yapmaya ve çeşitli ortaklıklar kurmaya başlamıştır. Bu anlamda Rusya 2011 Eylül ortalarında Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın topraklarında "Tsentr–2011[30]" adlı stratejik tatbikatlarına başlamış[31] ayrıca yeni nesil kıtalararası balistik füze denemeleri de yapmıştır[32].
Orta Asya ülkeleri de kendi aralarında askeri işbirliği içerisine girmiştir. Eylül 2011'de Kazakistan taraf olacak üçüncü bir devlete verilmemek ve OrtaAsya'da güvenliğin sağlanılmasında kullanılmak şartıyla, KazakistanSavunma Bakanlığı kanalıyla Kırgızistan'a yaklaşık 3 milyonDolardeğerinde değişik türde askeri mühimmat desteği sağlayacağını bildirmişti.[33] Buna ilave olarak Eylül 2011'de Rusya Devlet Başkanı Medvedev Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman ile bir araya gelerek Tacikistan'daki Rus askeri varlığının uzun süre bu ülkede bulunmasına yönelik anlaşmaya varmışlar ve Tacikistan'da bulunan Rus askeri üsleri ile ilgili 49 yıllık anlaşma imzalanması konusunda mutabık kalmışlardır. Bununla birlikte Rusya askeri üslerinin süresinin uzatılmasına karşılık Rusya, Tacikistan Ordusu'na modern silahlar vereceği belirtilmiştir[34].Diğer Yandan Eylül 2011'de Kazakistan Savunma Bakanı Adilbek Caksıbekov, Kazakistan'ın savunma sanayisi alanında Azerbaycan ile ortak işletmeler kurmak niyetinde olduğunu söylemiş ve Azerbaycan'ın söz konusu alandaki deneyimlerinden Kazakistan'ın da yararlanacağını beyan etmiştir[35]. Son olarak 25–27 Eylül 2011'de Tacikistan ve Kırgızistan arasına gerçekleştirilen anti terör askeri tatbikatı sonrasında Tacikistan Savunma Bakanı Birinci Yardımcısı Ramil Nadirov ile Kırgızistan savunma Bakanı Birinci Yardımcısı Talaybek Omuraliyev askeri işbirliği planı imzalanmıştır[36].
Avrasya Birliği'nin askeri kanadına dair şu an kesin bir açıklama olmasa da ileri de askeri alanda da işbirliği olabileceği göz önünde bulundurulmaktadır. Bölgede daha önce askeri anlaşma ve teşkilatlanmaların oluşu bu durumu daha da kuvvetli bir ihtimal halin getirmektedir. 2003'te Kolektif Güvenlik Anlaşması[37] teşkilat haline getirilmiş ve Orta Asya'da güvenliğini sağlayabilen tek güç olduğunu ispatlamaya çalışan Rusya, Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı'nı etkin kolektif güvenlik örgütü haline getirmeyi amaçlamıştır[38]. Teşkilat çalışmaların hala devam etmekle birlikte Avrasya Birliği'nin kurulması halinde Avrasya coğrafyasında askeri işbirliğinin niteliği ve önemi artacaktır. Eylül 2011'de Avrasya coğrafyasında askeri işbirliği ve tatbikat açısında bir hızlanma göze çarpmaktadır. Nitekim Putin'in Ekim'in ilk haftasında Avrasya Birliği'nin kurulmasına dair açıklama yapması da birliğin olası bir askeri kanada sahip olacağı ihtimali açısından önem arz etmektedir.
Sonuç
Avrasya Birliği fikrini Putin dile getirmeden önce Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, 17 yıl önce yaptığı konuşmada bunu dile getirmiştir[39]. Nazarbayev'in baş danışmanı Yermuhammet Yertisbayev, yaptığı açıklamada Putin'in kaleme aldığı makalenin Nazarbayev'in fikirlerini yansıttığını ve Avrasya liderlerinin gelecek hakkındaki fikirlerinin birbirleri ile örtüştüğünü dile getirmiştir. Ayrıca Kazakistan olarak güçlü bir ekonomik alan istedikleri yönünde de açıklamalarda da bulunmuştur[40].
Avrasya Birliği'nin kurulmasına ilişkin olarak Gümrük Birliği üyesi Rusya, Belarus ve Kazakistan'ın başbakanları deklarasyon tasarısı konusunda 2011 Ekim ayında görüşmelerde bulunmuştur[41]. Bu görüşmelerin ardından Başbakan Vladimir Putin, Avrasya Birliği'nin kurulması için çalışmalarını sürdürürken bu birliğin kurulmasının 2015 yılını bulacağını ifade etmiştir[42]. 18 Ekim 2011 tarihinde ise Bağımsız Devletler Topluluğu üye ülkelerin başbakanları, serbest ticaret bölgesinin kurulması hakkında anlaşma imzalayarak "Avrasya Birliği'nin" gelişmesi yönünde önemli bir adım attılar. Bu anlaşma ile ilgili olarak Putin'in"bölgede ekonomik gelişmeye doğru atılan adım[43]" olarak anlaşmayı yorumlaması Avrasya Birliği sürecinin başladığına işaret etmektedir.
Başbakan Putin'in Ekim 2011'de dile getirdiği "Avrasya Birliği" kurulması fikri, Rusya'da 2012'de yapılacak olan devlet başkanlığı seçimlerine dair politik bir adım olarak da görünebilir. Ancak Avrasya Birliği'nin bölge içerisinde Rusya'nın itibarını arttırmakla birlikte buna paralel olarak gücünü de arttıracağı tahmin edilmektedir. Ayrıca Avrasya Birliği'nin kurulmasındaki hedefin öncelikli olarak bölgede ekonomik bağların güçlenmesi ve bölgeye dış güçlerin girişinin engellenmesi adına atılan bir adım olarak yorumlanmaktadır. Uluslararası alanda yaşanan gelişmeler ve olaylar bölge devletlerini özellikle de Rusya'yı endişelendirmektedir. Orta Doğu'da yaşanan Arap Baharı sürecinin Orta Asya'da yaşanmasını istemeyen Rusya[44]Avrasya coğrafyasında Avrasya Birliği ile istikrar ve işbirliğini sağlamak istemektedir.
[1] Mustafa Erdoğan, Avrupa Birliği'nin Orta Asya Politikası: Zaaf mı, Şans mı?, 20.10.2011,
[21] Rusya'da Kırgizistan'a 3 Milyon Dolarlık Yardım, 23.10.2010, http://turkkazak.com/site/?p=9509
http://www.21yyte.org/kose-yazisi-yazdir/6355
