KONGO KRİZİ HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME BÖLÜM 2
* Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, senematvur@akdeniz.edu.tr
KONGO İÇ SAVAŞI YA DA AFRİKA SAVAŞI
İktidar değişikliğinin ardından, Kabila yönetimi muhalif güçlerce yolsuzluk,
diktatörlük gibi suçlamalarla karşılaşırken, eski müttefikleri de kendi
ülkelerindeki paramiliter grupların desteklenmesinden Kabila’yı sorumlu
tutmuşlardır (Shah, 2008). Ruanda’da Hutular ve Tutsiler arasındaki iç savaş,
iki grubun da azınlık olarak bulunduğu Kongo topraklarına da yansımıştır.
Hutu mülteci kampına yönelik Tutsi saldırıları ve katliamların engellenememesi, Ruanda askeri birliklerinin Kongo topraklarındaki varlığı, Kongo içişlerinde Ruanda etkisinin artması Kabila’ya yönelik eleştirileri arttırmıştır.
1998 Temmuz’unda Ruanda ordusunun Kongo topraklarında
karargâh kurması ardından Kabila, tüm yabancı güçlerin ülkeyi terk etmesini
istemiştir. Bu süreçte Ruanda, Uganda ve Burundi Kongo’ya karşı bir araya
gelerek, öne çıkan iki isyancı güç, Bemba liderliğindeki MLC ve RCD’yi
desteklemeye başlamıştır. Kabila yönetiminin düşürülmesi için ABD ve
Fransa’nın da desteğini alan bu ülkeler, kendi etnik kökenlerinden isyancıları
da kışkırtmışlardır (İnat-Giegler, 2007: 425-6). Bu ittifak karşısında Kabila da
Zimbabwe, Angola ve Namibya’nın, ardından Çad, Sudan ve Libya’nın
desteğini sağlamıştır.
Bu karmaşık ittifak ağının odağında çıkarlar yer almaktadır. Angola,
Kongo’daki karışıklıktan yararlanarak bu bölgede kendisine yönelik gelişecek
isyan faaliyetlerinden çekinmektedir; Sudan, ülkesindeki isyancı örgütlere
destek veren Uganda yönetimine karşı Kongo’yu desteklemektedir; Zimbabwe
Kongo’ya verdiği borç ile ekonomik çıkarlarını düşünerek ve ABD’ye karşı,
Kongo’yu desteklemiştir (İnat-Giegler, 2007: 426). Ülke içinde de Kabila’ya
karşı olan bazı güçler, dış müdahaleye karşı yönetimin yanında yer almaya
başlamıştır. Kongo’daki iç savaş, diğer Afrika ülkelerini de Kongo
topraklarında zaman zaman karşı karşıya getirmiş ve topyekün bir Afrika
Savaşı tehlikesi ortaya çıkmıştır.
1998 sonlarında, barış görüşmeleri başlatılmış, taraf ülkeler arasında ateşkes
imzalanmasına rağmen isyancıların ateşkesi kabul etmemesi nedeniyle
anlaşmaya varılamamış, çatışmalar şiddetlenerek devam etmiştir. Özellikle
Kongo’nun doğu eyaletlerindeki istikrarsızlık ve çatışmalar temel sorunu
oluşturmaktadır. 1999 ortalarında Kongo ve Ruanda arasında kitlesel savaş
tehlikesi ortaya çıkmış, Temmuz ayında Lusaka’da Kongo ve diğer devletler
arasında ateşkes anlaşması imzalanmıştır; fakat isyancıların bu anlaşmayı da
imzalamayı reddetmesi çatışmaların devam etmesine neden olmuştur. Öte
yandan Ruanda ve Uganda arasında başlayan görüş ayrılıkları, Kongolu
isyancılar arasında da bölünmelerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur (İnat-
Giegler, 2007: 428). 2001 yılında gerçekleştirilen bir darbe girişimi sırasında
Kabila’nın öldürülmesinin ardından, devlet başkanlığını oğlu Joseph Kabila
devralmıştır. 2001 yılında barış yolunda önemli adımlar atılmış, Ruanda ve
Namibya askerlerinin kademeli olarak ülkeden çıkarılmasına başlanmıştır.
Aralık 2002’de çatışan tüm tarafların katıldığı bir anlaşmanın imzalanmasına
rağmen, çatışmaların devam etmesi, tarafların güvenlik kaygısıyla müdahalede
bulunmaları ateşkes anlaşmasının ihlaline neden olmuştur.
2003 yılında Fransa’nın girişimiyle Güvenlik Konseyi’nden Kongo’ya
uluslararası güç gönderilmesi kararı çıkmıştır. Önce çoğunluğu Fransız
askerlerinden oluşan bir uluslararası birlik gönderilmiş, daha sonra görevi BM
Barış Gücü’ne (MONUC) devretmiştir. BM Barış Gücü’nün ülkede
konuşlandığı süreçte de çatışmalar devam etmiştir; asker sayısının 17.000’e
çıkarılmasına rağmen, çatışmalar son bulmamıştır. MONUC, uluslararası ve
Kongolu sivil toplum kuruluşlarınca çatışmalara müdahalede pasif davrandığı,
sivilleri korumakta yetersiz kaldığı yönünde eleştirilirken, BM misyonunda
görevli bazı asker ve sivillerin cinsel istismar ve tecavüz olaylarına karıştığı
ortaya çıkmıştır (Henriques, 2006: 139). Haziran 2003’te Avrupa Birliği de
Avrupa dışı ilk askeri operasyonunu Kongo’da gerçekleştirmiştir (Artemis Operasyonu).
DEMOKRASİYE GEÇİŞ ÇABALARI VE DEVAM EDEN ÇATIŞMALAR
2003 yılından itibaren Kabila yönetimi altında ülkede geçiş dönemi hükümeti
kurulmuştur. Hükümette siyasi partiler, muhalif güçler ve sivil toplum
temsilcilerine yer verilmiştir. Ulusal birliğin ve demokrasinin inşası için,
demokratik seçimler yapılana kadar 2 veya 3 yıllık süre için Kabila’nın devlet
başkanı olarak kalması kararlaştırılmıştır (Henriques, 2006: 132). Bu süreçte
ateşkes ilanına rağmen, düşük yoğunluklu çatışmalar devam etmiş; istikrasızlık
nedeniyle seçimlerin iptal edilmesini protesto eden gösteriler dahi güvenlik
güçlerinin sert önlemleriyle bastırılmıştır. 2005 yılında güvenlik reformu ile
hukukun ve demokrasinin işletilmesi için destek olmak amacıyla AB,
Kongo’da 2009’a kadar yetkili bir destek ve danışma misyonu oluşturmuştur.
2005’te yeni anayasanın referandumda % 84 çoğunlukla kabulünün ardından,
2006 yılında seçimler yapılmıştır. Seçimlerde Kabila tekrar devlet başkanı
seçilerken, 200’den fazla partinin katıldığı, 700’e yakın bağımsız adayın
yarıştığı genel seçimlerde Kabila’nın partisi PPRD, çoğunluğu sağlarken (111
sandalye); Kuzey Eyaleti Equateur’deki isyanlardan sorumlu MLC 64
milletvekili ile meclise girmiş, Lumumbist Parti (PALU) ise 34 milletvekilliği
elde etmiştir (http://africanelections.tripod.com/cd.html). Bu üç partinin
dışında 66 parti daha, değişik oranlarda temsil şanı elde etmiştir.
2007 yılında doğudaki Kiwu Eyaletinde çatışmalar tekrar alevlenmiştir. 2008
Ocak’ında Kongo hükümeti ve isyancı güçlerin başındaki Tutsi General
Nkunda arasında Goma’da bir ateşkes ve barış anlaşması imzalanmış; buna
rağmen karşılıklı saldırılar devam etmiştir. 2008’in Ekim ayında General
Nkunda’nın Kiwu eyaletine başlattığı saldırı, çatışmaları yeniden
alevlendirmiştir. Ayaklanmacı grupların özellikle mülteci kamplarına yönelik
saldırıları uluslararası kamuoyunda yankı bulurken, İngiltere Başbakanı G.
Brown, “uluslararası toplumun Kongo’nun yeni bir Ruanda olmasına izin
vermeyeceğini” belirtmiştir.
(http://edition.ccn.com/2008/WORLD/africa/ 11/02/congo.conflict/iindex.html)
Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki çatışmalar açlık, hastalık ve ölümlerin
sorumlusudur; aynı zamanda pek çok insanın yer değiştirmesine ya da mülteci
konumuna gelmesine neden olmuştur. IRC’nin raporuna göre 1998-2007
yılları arasında Kongo’daki çatışmalar sırasında çatışmalardan, açlık ve
önlenebilir hastalıklardan 5.4 milyon kişi hayatını kaybetmiştir; bu rakamın
yarısına yakını çocuktur (http://www.theirc.org/resources/2007/congo_
onesheet.pdf). Toplam 3.4 milyon insan yerinden edilirken, 1.5 milyon kişi
ülke içinde mülteci konumuna gelmiş; pek çoğu komşu ülkelerde sığınmacı
statüsünde yaşamaya başlamıştır. İstikrarsız ortamlar bir yandan da terörü
beslemektedir. Kontrolün gevşemesi, illegal etkinliklerin gelişmesini de
kolaylaştırmaktadır. Özellikle silah ticareti, elmas ve diğer madenlerin
kaçakçılığı, merkezi otoritenin zayıfladığı süreçte yerel “savaş lordları” için
önemli bir kaynak sağlamıştır. Bu süreçte çatışma, insanlık suçlarını da
beraberinde getirmiştir. Açlık ve hastalıktan ölümlerin yanında tecavüz bir
savaş taktiği olarak uygulanmış; çocuklar- kız erkek ayrımı olmadan- daha
kolay yönlendirilebildikleri ve tehlikenin farkına varacak kadar bilinçli
olmadıkları gerekçesiyle zorla asker yapılarak çatışmalara sokulmuştur 5
5 Toplam gücün % 40’ının çocuk askerlerden oluştuğu öne sürülmektedir (Henriques, 2006: 134).
(http://www.amnesty.org/en/library/asset/AFR62/006/2005/en/dom-
AFR620062005en. html). Hem Kongo askerleri hem isyancılar pek çok
yağma, adam kaçırma, tecavüz olayına karışmış, BM yardımları dahi
yağmalanmıştır (http://www.hrw.org/english/docs/2008/09/24/congo19881-
_txt.htm). Bunun yanında, illegal madencilik faaliyetleri ve halktan zorla
alınan vergiler durumu daha da zorlaştırmıştır. Bu süreçte, Hizbullah ve başka
terörist grupların Kongo elmaslarının, altının ve uranyumunun ticaretinden
yararlandığı yönünde iddialar dahi ortaya atılmıştır.
(http://www.diamonds.net/news/NewsItem. aspx?ArticleID=6120).
KRİZE DÖNÜŞEN ÇATIŞMALARIN KÖKENLERİ
Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin karışık etnik yapısı, merkezin otoriter
yönetimi ve ağır ekonomik koşulların yanında yönetimin yolsuzlukları ve
ekonomik çıkar ilişkileri iç çatışmaların ortaya çıkmasında önemli etkenlerdir.
Bu çerçevede beş dönem içinde gelişen Kongo Krizi’nin; ideolojik, etnik ve
ekonomik kökenli çatışmalar ile şekillendiği dile getirilebilir. Çatışmaların
uluslararası krize dönüşmesinde bu üç boyutun değişen rolleri olmasına
rağmen, etnik farklılıklara dayalı sorunların ön planda olduğu görülmektedir.
Etnik çatışmaların kökenleri konusunda pek çok teorik çalışma yer almaktadır;
bu bağlamda etnik sorunların temelleri konusunda şu gerçekler sıralanabilir
(Yılmaz, 2007: 7-42):
- Sınırlanan etnik kimliğin ifadesi arzusu
- Yasal, kültürel, ekonomik ayrımcılık
- Rejimin niteliği ve toplumsal kültür (demokrasinin gelişimi)
- Elverişsiz ekonomik koşullar, kaynakların ve gelirin adaletsiz dağılımı, göç
- Merkezi otorite boşluğu, merkezi yönetimin yozlaşması (yolsuzluklar)
- Tarihsel travmalar
- Uluslararası destek
Kongo’da yaklaşık 50 yıldır devam eden çatışmaların temelinde de bu
gerçekler yatmaktadır. Sömürge yönetiminden bağımsızlığın elde edilmesi
amacı temelinde gelişen ilk dönem çatışmalar dışında, tüm dönemlerde etnik
sorunlar çatışmaları körüklemiştir. Sömürge yönetiminin sona ermesinin
ardından da etnik kökene dayalı bağımsızlık talepleriyle şekillenen bölgesel
çatışmalar ön plana çıkmaya başlamıştır.
Öte yandan Soğuk Savaş dönemindeki çatışmalar etnik kökenli olmanın
yanında ideolojik bir boyut da taşımaktadır. Kongo, bağımsızlığını uluslararası
sistemde Soğuk Savaş’ın etkisini en çok hissettirdiği, iki kutupluluğa karşı
bağlantısızlık ilkesinin Üçüncü Dünya ülkelerince benimsenmeye başladığı bir
süreçte kazanmıştır. ABD ve Sovyetler Birliği’nin güç mücadelesini yeni
bağımsızlığına kavuşan ülkeler üzerinde sürdürdüğü bu dönemde, Kongo da
bu ideolojik rekabetin sergilendiği çatışmalardan birine sahne olmuştur.
Sosyalist eğilimli partiler ya da hareketler karşısında, Batı destekli güçlerin
yaratılması karışıklıkları arttırmıştır. Kongo’daki iç karışıklıklar giderek krizin
uluslararasılaşmasına neden olmuştur (Vaisse, 2001: 55).
İlk dönem BM müdahalelerinden biri Kongo’da gerçekleştirilmiştir. Kongo Görevi, odönemki diğer müdahalelerden farklı olarak, barışı korumada kontrol işlevinin
ötesinde görevler (Ramsbotham, 2005: 134-5) içermesine rağmen sorunun
çözümünde etkili olamamış; çatışmalar devam etmiştir.
Kongo’da ikinci dönem çatışmalarda öne çıkan bir diğer unsur, devlet
sisteminde hangi yaklaşımın benimseneceği yönündedir. Bu tartışmalar
Mobutu’nun kurduğu merkezi otoriter rejim ile noktalanmıştır; fakat Mobutu
dönemi yeni çatışmalar için zemin hazırlamıştır. Kongo’daki üçüncü dönem
çatışmalar, bir yandan otoriter rejime bir tepkiyi içerirken diğer yandan
ideolojik farklılıklar da hala önemli bir etken olarak varlığını sürdürmektedir.
Öte yandan bu dönemde ülke içindeki etnik temelli çatışmaların komşu
ülkeleri de içine alacak şekilde genişlemeye başladığı gözlenmektedir. İleride
küçük çaplı bir Afrika Savaşı’na dönüşecek çatışmaların ilk örnekleri bu
dönemde ortaya çıkmıştır.
Kongo’daki dördüncü dönem çatışmalar kuşkusuz en kanlı olanıdır. 1990’lı
yıllardan günümüze kadar devam eden çatışmalar, heterojen etnik yapıyla
yakından ilgilidir. 1992 yılından beri Kongo’nun Katanga eyaletinde Lunda,
Lubakat, Bemba, Lamba, Hemba grupları, Luba-Kasai ve Songye, Kanyoka,
Lulu gruplarına karşı asimilasyon ve etnik temizlik politikası uygulamış ve
zorla bölge dışına çıkmalarına neden olmuştur. Ituri eyaletinde Lendu-Ngiti
grubu ile Hemalar arasında şiddetli çatışmalar yaşanmış; çatışmalar Bira ve
Alur gruplarına da sıçramıştır. Nord-Kivu ve Sud-Kivu eyaletlerinde ise
kendilerini “yerli” olarak kabul eden Hunde, Nyanga, Tembo, Nande, Shi,
Rega, Bembe, Fulliru ve Vira toplulukları “yabancı” olarak gördükleri Ruanda
ve Burundi’den gelen Hutu ve Tutsilere karşı şiddet eylemlerine girişmişlerdir
(Bwenge, 2005: 90-1).
Sınırların yapaylığı ve etnik yapının heterojenliği ile azınlık sorunları, iç
çatışmaların devletlerin birbirlerinin iç işlerine karıştığı ve askeri anlamda da
karşı karşıya geldikleri bir ortam yaratabilmektedir. Bir ülkedeki karışıklık ve
iktidar boşluğu, komşu ülkelerdeki ayrılıkçı ya da muhalif hareketlerin
konuşlanması için uygun ortamlar yaratmaktadır. Kongo’da da etnik yapının
çeşitliliği ve ulusal bütünlüğün eksikliği sonucunda, ülke ve komşuları uzun
süren çatışmaların içine girmişlerdir. Devletler arasındaki karmaşık ve çıkara
dayalı ittifaklar, Kongo’daki etnik ve bölgesel sorunların uluslararası bir
çatışmaya dönüşmesinde ana nedeni oluşturmaktadır.
Öte yandan Kongo krizi komşu ülkeler, uluslararası kuruluşlar, çok-uluslu
şirketler ve terör örgütlerinin karıştığı ve Afrika’nın zengin kaynaklarının
paylaşımında etkili olmak için yürütülen çıkar çatışmasının da bir
yansımasıdır. Bu bağlamda ülkenin doğal kaynakları, özellikle de maden
kaynakları üzerindeki mücadele, Kongo’daki çatışmaların krize dönüşmene
neden olan etmenlerden en önemlisidir.
Önemli madenlerin çıkarıldığı bölgeler, aynı zamanda çatışmaların
yoğunlaştığı alanlardır. Örneğin Katanga eyaletinde elmas, altın, tantalum,
demir, manganez, kömür ve bakır madenleri bulunmaktadır. Bağımsızlığın
yeni kazanıldığı dönemlerde Katanga eyaletinde çıkan çatışmalar, Kongo’daki
karışıklıkların sebebi olurken, eyalet bir süre bağımsızlığını korumuştur.
1990’lı yıllarda başlayan iç savaş da ise yine elmas ve altın madenlerine sahip
doğu eyaletleri karışıklıkların merkezi konumuna gelmiştir. Bunlardan Kasai
ve Kivu eyaletleri zengin elmas ve altın madenlerine sahipken, Ituri eyaletinde
petrol yatakları bulunmaktadır. Bu kaynakların işletmesinde hangi güçlerin söz
sahibi olacağı, çatışmaların yönelimini de belirginleştirmektedir.
Devlet, özel sektör (özellikle çok uluslu sermaye) ve bölgesel güçler arasında
madenlerin nasıl ve kim tarafından işletileceği yönünde devam eden mücadele,
politik ve askeri çatışmaların yoğunlaşmasında da etkili olmuştur. 1980’lerin
başında, dünyada olduğu gibi Kongo’da da liberal ekonomi politikaları
uygulanmaya başlamıştır. Mobutu, iktidara geldiğinde devletleştirdiği ve
kişisel çıkarı için kullandığı madencilik faaliyetlerini, özel sektöre de açmaya
başlamıştır. Öte yandan farklı eyaletlerdeki yerel maden işletmeleri giderek
güçlenerek, üretimi tekellerine almaya başlamıştır. Örneğin doğu eyaletindeki
işletme, yerel otoritesini sağlamlaştıracak polis gücüne sahip, yazılı olmayan
kendi kurallarını uygulayan, devlet içinde küçük bir devlet konumuna gelmiştir
(Willame, 2007). Yasal elmas işletiminde de en önemli pay sahibi % 80 hissesi
devletin, geri kalanı DeBeers ve Belçikalı Umicore şirketinin olan MIBA’dır.
Diğer madenler için de benzer uygulamalar mevcuttur ve devlete ait şirketlerin
yönetiminde devlet başkanı bizzat sorumludur. Buradaki ayrıcalıklarını
kaybetmek istemeyen şirketlerin ve ülkelerin yönetime desteği bu bağlamda
belirleyici olabilmektedir. Örneğin, Kabila, Mobutu’yu iktidardan devirmeden
önce ABD ve İngiliz şirketlerine elmas madenleri konusunda ayrıcalık tanıyan
anlaşmalar imzalamıştır (Dietrich, 2002: 16).
Madenler, yalnızca ülke içindeki güç mücadelesinin odak noktasında yer alan
unsurlardan biri değildir; Kongo Krizi’ne komşu devletlerin de taraf olmasının
nedenleri arasında da yer almaktadır. Uganda ve Ruanda, Kongo’nun
doğusundaki maden kaynaklarından (elmas, tantalum ve altın) gelir elde
etmektedirler. Örneğin Ruanda ordusunun 1999-2000 yılları arasında tantalum
ticaretinden ayda yaklaşık 20 milyon $ kazandığı tahmin edilmektedir (Shah,
2008). İllegal olarak yürütülen bu ticaret aynı zamanda savaşan güçlerin
finansmanında da kullanılmaktadır; bu durum çatışmaların uzamasına da
neden olmaktadır. Çatışmalardan doğan istikrarsızlık ve otorite boşluğu, illegal
faaliyetlerin yürütülmesini de kolaylaştırmaktadır. Çatışmaların uzaması illegal
ticaret ve yağma döngüsünün devamını sağlamaktadır. Zengin doğal kaynaklar
ülke ekonomisine ve toplumun refahına katkı sağlamak yerine belli kesimlerin
çıkarı için kullanılmaktadır.
SONUÇ
Kongo’da, 1960’lı yıllardan bugüne kadar devam eden çatışmalar, bağımsızlık
temelli hareketlerden ideolojik ve etnik kökene dayalı mücadelelere
dönüşmüştür. Soğuk Savaş döneminde ABD - Sovyetler Birliği mücadelesi
ekseninde, ideolojik temelde gelişen iç karışıklıklar ve çatışmalar Soğuk Savaş
sonrasında daha karmaşık bir hal almıştır. Bu dönemde etnik sorunlar daha çok
ön plana çıkarken, zengin kaynaklar üzerinde hâkimiyet kurma arayışı
çatışmanın temel nedenlerinden biri olmuştur. Doğal kaynakların yönetimi ile
maden kaynaklarının işletilmesi çerçevesinde, iç içe geçmiş çıkar ilişkileri,
sorunların krize dönüşmesinde asıl nedeni oluşturmaktadır. Çatışmalara,
komşu devletlerin de kendi çıkarları doğrultusunda dahil olmaları, krizin
uluslararasılaşmasında etkili olmuştur.
Koloni döneminden kalan ayrıcalıklarını devam ettirmek isteyen güçler ile
sistemde yer edinmeye çalışan yeni güçlerin ayrıcalık elde etme yarışı, Kongo
gibi az gelişmiş bölgelerde etnik ya da dinsel ayrımı körüklemektedir. Buna
bağlı olarak istikrarsızlık, insan hakları ihlalleri, katliamlar ülkeler içindeki
grupların çıkarlarını korumak için kullandığı araçlar haline gelmektedir.
Kongo krizi de bu çıkar çatışmasının bir yansımasıdır; çatışmalar, bölgede
sömürge döneminden bu yana değişen tek şeyin daha etkili silahlar kullanmak
olduğunu ortaya koymaktadır. Çatışmalar ülkedeki istikrarsızlığı sürekli hale
getirirken; çok uluslu şirketler, bölgesel güçler (savaş lordları) ve merkezi
hükümetin temsilcileri ayrıcalıklı konumlarını sürdürebilmektedir. Bu
ayrıcalıklı durumun kesintiye uğraması ya da belli kesimlerin çıkarlarının
zedelenmesi, çatışmaları alevlendirebilmekte; ya da çatışan taraflara verilen
desteğin değişmesinde etkili olabilmektedir. Sonuç olarak Demokratik Kongo
Cumhuriyeti’ndeki, uluslararası boyut taşıyan bir krize dönüşen çatışmalar,
etnik farklılıklar ekseninde gelişmiş olsalar da, ekonomik çıkarlar ve güç
mücadeleleri temelinde şekillenmektedir.
KAYNAKÇA:
BENTLEY, J. H., Ziegler H. F., Traditions&Encounters: A Global Perspctive
on the Past Volume II, McGraw Hill,( New York, 2000).
BWENGE, A. M., “Researching ethno-political conflicts and violence in the
Democratic Republic of Congo”, 90-109, Researching Conflict in Africa:
Insights and Experiences (ed.: E. Porter), JPN: United Nations University Pres,
(Tokyo, 2005).
“Congo Crisis”, http://www.theirc.org/resources/2007/congo_onesheet.pdf
(erişim tarihi: 12.10.2008).
“Congo Diamond Trade Tied to Terrorism”,
http://www.diamonds.net/news/NewsItem.aspx?ArticleID=6120 (erişim tarihi: 10.10.2008).
Congo, Democratic Republic of the, https://www.cia.gov/library/publications/
the-world-factbook/geos/cg.html (erişim tarihi: 10.10.2008).
Democratic Republic of Congo, http://www.oecd.org/dataoecd/26/5/38562481.
pdf (erişim tarihi: 13.10.2008).
“Democratic Republic of Congo: arming the east”, http://www.amnesty.org/
en/library/asset/AFR62/006/2005/en/dom-AFR620062005en.html (erişim
tarihi: 11.10.2008).
DİETRİCH, C., The Criminalized Diamond Economy of Democratic Republic
of the Congo and Its Neigbours, The Diamonds and Human Security Project,
(2002).
DOBBİNS, J. v.d., “Congo”, 5-28, UN’s Role in Nation-Building: From the
Congo to Iraq, The Rand Corporation, (Santa Monica, 2004).
“DR Congo: Humanitarian Crisis Deepens as Peace Process Falters”,
http://www.hrw.org/english/docs/2008/09/24/congo19881_txt.htm (erişim
tarihi: 10.10.2008).
“DRC: Electoral System”, http://www.eisa.org.za/WEP/drc4.htm (erişim
tarihi: 12.10.2008).
DUROSELLE, J. B., Kaspi, A., Histoire des Relations Internationales de 1945
a nos jours, Armand Colin, (Paris, 2002).
“Elections in Congo-Kinshasa”, http://africanelections.tripod.com/cd.html
(erişim tarihi: 13.10.2008).
FERRO, M., Sömürgecilik Tarihi, İmge Kitabevi, (Ankara, 2002).
Henriques, Z., “The Invisible Conflicts in the Democratic Republic of the
Congo (DRC)”, 129-143, Journal of Ethnicity in Criminal Justice, Vol 4 (1/2),
(2006).
“Histoire du Congo”, http://www.linternaute.com/histoire/histoire-ducongo/
congo.shtml (erişim tarihi: 10.10.2008).
İNAT, K., Gieler, W., “Kongo Demokratik Cumhuriyeti (Zaire): “Birinci
Afrika Dünya Savaşı””, 419-432, Dünya Çatışma Bölgeleri (ed.: K. İnat- B.
Duran- M. Ataman), Nobel Yayıncılık, (Ankara, 2007).
RAMSBOTHAM, O., Contemporary Conflict Resolution, Polity Pres,
(Cambridge, 2005).
SHAH, A., “The Democratic Republic of Congo”,
http://www.globalissues.org/article/87/the-democratic-republic-of-congo
(erişim tarihi: 10.10.2008).
VAİSSE, M., Les Relations Internationales depuis 1945, Armand Colin,
(Paris, 2001).
WILLAME, J. C., “Insécurité, Violences et Ressources Naturelles au Congo-
Zaire”, http://www.eurac-network.org/web/uploads/documents/
20070601_9230.doc (erişim tarihi: 13.10.2008).
YILMAZ, M. E., Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Etnik Çatışmalar, Nobel
Yayıncılık, (Ankara, 2007).
***
