ENERJİ GÜVENLİĞİNDE KARADENİZ BÖLGESİNİN JEOPOLİTİĞİ VE KIRIM’IN ÖNEMİ
Zahit OĞURLU*
*Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslar arası İliskiler Bölümü Doktora Öğrencisi
E-mail:zogurlu@gmail.com
Özet
Soğuk savas sonrası dönemde Rusya Federasyonu’nun güvenlik ve tehdit algılamasında baslıca belirleyici unsur, Sovyetler Birliği gibi dağılma endisesidir. Bölgede ve Rusya Federasyonu içinde cereyan eden etnik ve dinsel kökenli gerginlikler ve sınır çatısmaları Rusya Federasyonu’nda dağılma korkusunu pekistiren bir unsur olmaktadır. Rusya Federasyonu için sınırların korunması ve ülkesel bütünlüğün muhafazası birinci öncelik olup, devletin varlığı ve geleceğiyle es anlamlı görülmektedir.
2000 yılında açıklanan ve Rusya’yı “büyük güç” ve modern dünyanın “etkili bir merkezi” olarak tanımlayan yeni “Dıs Politika Kavramı” ile Rusya, bölgede mevcut gerginlik ve çatısmaları durdurmada sorumluluk üstleneceğini ifade ederek bölgenin jandarması rolünü oynamaya devam edeceğini belirtmekte, dolayısıyla da yakın çevrenin Rus “nüfuz alanı” olduğunu ilan etmektedir.
2000 yılında benimsenen ikinci “Askeri Doktrin”de de, BDT ülkelerinden olusan bölge “ulusal güvenlik sahası” olarak nitelenmekte ve RF çıkarlarını tehdit altında hissettiği her durumda bölgeye askeri müdahalede bulunma hakkını da ilan etmektedir.
27 Subat 2014 tarihinde Ukrayna’ya bağlı bir özerk cumhuriyet olan Kırım’ın Rusya tarafından isgali ve Ukrayna’nın doğusunda devam eden ayrılıkçı hareketlerin desteklenmesi, Rusya Federasyonu’nun yeni “Dıs Politika Kavramı” ve “Askeri Doktrin” kapsamında uygulamalarıdır.
Rus Parlamentosu Baskanlığı’nın Stratejik ve Jeopolitik konularda Basdanısmanı Aleksandr Dugin’e göre Ukrayna’dan Abhazya’ya kadar tüm Karadeniz kıyısı boyunca Moskova’nın topyekün ve hiçbir surette sınırlanmayan denetimi, Karadeniz sahillerindeki Rus jeopolitiğinin mutlak gerekliliği sayılmaktadır.
Karadeniz Bölgesi’nin jeopolitiği sadece Rusya Federasyonu için değil diğer Bölgesel Güç olan Türkiye ve Enerji Güvenliği açısından tüm dünya için çok önemlidir.
Karadeniz Bölgesi ve Türkiye, Ortadoğu’dan sonra dünyanın en önemli hidrokarbon rezervlerine sahip Orta Asya ve Hazar Bölgesi ile Avrupa'daki tüketici pazarları arasında jeostratejik bir konuma sahiptir.
Bu çalısmada, Karadeniz Bölgesi’nin Jeopolitik Değerlendirmesi ve bölgede meydana gelen son gelismelerin Enerji Güvenliği’ne etkileri incelenecektir.
Anahtar Sözcükler: Geniş Karadeniz Havzası, Jeopolitik, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, Kırım, Enerji Güvenliği, Zahit OĞURLU,
Giriş
Sochi Olimpiyatlarının bitisinden sadece dört gün sonra, 27 Subat 2014 tarihinde Ukrayna’ya bağlı bir özerk cumhuriyet olan Kırım Rusya tarafından isgal edildi.
ABD tarafından desteklenen fasist, milliyetçi ve anti-semitist gruplar tarafından mesru Cumhurbaskanı Viktor Yanukovych’in devrilerek yönetime el konması, Rusça konusmanın yasaklanması ve Sivastopol’daki Rus Deniz Üssünün tehdit edilmesi bahanesiyle; ellerinde Rus silahları olan ancak, rütbeleri ve kimliklerini belirten isaretler sökülmüs askerler birkaç saat içinde basta havaalanları olmak üzere tüm kritik bina ve mevkileri isgal ettiler ve Ukrayna Askeri Üslerini abluka altına aldılar.
Rusya, Ukrayna’nın en zayıf anında darbeyi vurmustu. Ukrayna, Maidan Meydanındaki gösteriler esnasında ölenler için yas tutarken ve yeni bir hükümet olusturmaya çalısırken vurulmustu. Ukrayna parlamentosu da, mevcut gerginliğe rağmen atese körükle gider gibi, Rusça’nın ikinci resmi dil olarak konusulmasını yasaklayan bir karar alarak ve doğu Ukrayna’da yasayan etnik Rus kökenlilerin parlamentoda temsilini sağlayamayarak Rusya’nın müdahalesine adeta yardımcı olmustu.1
01 Mart tarihinde Rusya Devlet Baskanı Putin tarafından, Rus Parlamentosunun üst kanadından Ukrayna’da askeri güç kullanımı için izin istendi ve bekleneceği gibi izin verildi.
04 Mart tarihinde Rusya Devlet Baskanı Putin tarafından, kriz hakkında ilk kamuoyu bilgi paylasımı yapıldı, Kırım’da görülen askerlerin Rusya Ordusu mensubu olmadığı, Ukrayna’daki devrim sonucunda Kırım’da yeni bir devlet olusumu gerçeklestiği ve bu yeni devlet ile RF arasında bağlayıcı hiçbir anlasma olmadığı ve bu durumda, 1994 Budapeste Memorandumu’nun artık geçerli olmadığı ifade edildi. ABD, RF ve Dngiltere arasında imzalanan 1994 Budapeste Memorandumuna göre, Ukrayna’da bulunan tüm nükleer silah ve baslıkların RF’ na nakledilmesi karsılığında Ukrayna’nın toprak bütünlüğü garanti ediliyordu.
16 Mart tarihinde Kırım’da yapılan ve Kırım tatarlarının katılmadığı bir referandum sonucu %96.8 oy çoğunluğu ile halk bağımsızlık istedi. Referandumun ertesi günü Kırım Bölgesel Parlamentosu bağımsızlık ilan etti ve Rusya Federasyonu’na katılmak için müracaat etti.
21 Mart tarihinde Rusya Devlet Baskanı Putin tarafından, Kırım’ın ilhakını onaylayan yasa imzalandı. Putin tarafından Kırım’ın ilhakını onaylayan yasanın imzalandığı aynı saatlerde Brüksel’de, Ukrayna’nın yeni Basbakanı Arseniy Yatsenyuk tarafından ülkesini Avrupa’ya biraz daha yaklastıran bir Siyasi İsbirliği Anlasması AB ile imzalanıyordu.
Ukrayna ile bir kriz ve Kırım’ın ilhakı, iktidardaki 15. yılında kisisel popülaritesi azalan Rusya Devlet Baskanı Putin için, kendisini 2018 yılı ve ötesine tasımak için çok iyi bir itici güç sağlıyordu. Kırım, jeopolitik öneminin ötesinde Ruslar için manevi önemi de çok yüksek bir yerdir, çünkü, Rus topraklarını tek bir devlet altında birlestiren Kiev Prensi Vladimir I, hristiyanlığı devlet dini olarak Kırım’da kabul etmisti.
Putin kendisini Rus dünyasının lideri ve koruyucusu olarak görmektedir. Bu bağlamda, Ukrayna’nın batı ile yakınlasmasını Slav kardesliğine ihanet olarak görmekte ve Ukrayna’nın Rusça konusan bölgelerini destabilize etme ve bölme çabasını, Rus dünyasını korumak olarak görmektedir.
6 Nisan tarihinde, Kırım’dakine benzer bir sekilde silahlı sahıslar Donetsk ve Kharkiv’deki hükümet binaları ile Luhansk’daki güvenlik güçlerine ait binaları isgal ettiler. Ukrayna’nın doğu bölgelerindeki üç bölgesel baskentte isgal baslamıstı. Yerel halkın da desteğiyle yollarda barikatlar olusturuluyordu.
12 Nisan tarihinde, küçük kasabalar dahil, bölgenin tümünde polis ve güvenlik güçlerine ait binalar koordineli bir harekat ile isgal edildi.
Kırım’da olduğu gibi, isgal esas olarak ellerinde Rus silahları olan ancak, rütbeleri ve kimliklerini belirten isaretler sökülmüs askerler tarafından icra ediliyor, askerler yerel milis güçleri ve sivil halk tarafından destekleniyordu. Birçok polis memuru da taraf değistirerek ayrılıkçı milislerin tarafına geçiyordu. Kırım’da olduğu gibi, RF tarafından, isgali gerçeklestiren askerlerin kendi askerleri olduğu inkar ediliyordu.
17 Nisan tarihinde İsviçre’nin Cenevre kentinde Rusya Federasyonu, ABD, AB ve Ukrayna arasında, doğu Ukrayna’da yasa dısı olarak isgal edilen binaların bosaltılması ve illegal grupların silahlarını bırakmaları konusunda anlasmaya varıldı. Ancak, kendilerini Donetsk Halk Cumhuriyeti olarak ilan eden grup tarafından anlasmaya uyulmayacağı ve 11 Mayıs tarihinde Donetsk bölgesinin bağımsızlığı için halk oylaması yapılacağı duyuruldu.
11 Mayıs tarihinde Donbas bölgesini olusturan Donetsk ve Luhansk oblastlarında yapılan referandum sonucunda, Donetsk’de % 89, Luhansk’da % 96 halk çoğunluğu bağımsızlığa Evet dedi.
Referandum sonuçları Rusya Federasyonu dahil, hiçbir devlet tarafından tanınmadı.
1 Temmuz tarihinde kendi ilan ettiği tek taraflı ateskesi bitiren Ukrayna ordusu tarafından ayrılıkçılara karsı büyük çaplı bir harekat baslatıldı, 5 Temmuz tarihinde önemli sehirlerden Sloviansk Ukrayna ordusu tarafından geri alındı. Bu, yeni seçilen Devlet Baskanı Poroshenko’ya sunulan sembolik bir zafer idi.
17 Temmuz tarihinde Malezya havayollarına ait MH17 sefer sayılı yolcu uçağı, Donbas bölgesi üzerinde 10000 metre irtifada uçarken muhtemelen bir füze ile vurularak düsürüldü ve 298 yolcu ve mürettebat hayatını kaybetti. Bu irtifada uçan bir uçak, ancak baska bir uçak veya yerden havaya sofistike bir füze sistemi ile düsürülebilir. Batılı kaynaklara göre, aynı gün uçağın düsürüldüğü bölgede, Rusya’ya ait gelismis Buk yerden havaya füze lançeri tespit edilmisti.
14 Ağustos tarihinde bir Rus askeri konvoyunun imha edildiği Ukrayna hükümeti tarafından açıklandı.
21 Ağustos tarihinde NATO uyduları tarafından alınan görüntülerde Donetsk ve Luhansk arasında Krasnodan bölgesinde Rus askeri konvoyu ve topları tespit edildi.
Ukrayna’nın doğusundaki Donetsk ve Luhansk bölgelerinde Ukrayna ordusu tarafından yapılan harekat sonucu elde edilen basarılar ve geri kazanımlar, Ağustos ayının sonlarına doğru tersine dönmeye basladı. Bunun nedeni, ayrılıkçı gruplara RF tarafından daha fazla silah ve personel desteği sağlanmasıydı.
Ukrayna ordusunun harekatı için hayati önem tasıyan Luhansk havaalanı ile Donetsk çevresindeki bir çok kasaba tekrar ayrılıkçı milislerin eline geçti.
Bölgedeki durumun Ukrayna aleyhine gelismesi, RF Devlet Baskanı Putin ile Ukrayna Devlet Baskanı Petro Poroshenko arasında 5 Eylül tarihinde Minsk’te varılan ateskes anlasmasını sağlayan en önemli faktör oldu. Poroshenko bu anlasmayı imzalayarak, Ukrayna’nın güç kullanarak Rus yanlısı ayrılıkçıları yenemeyeceğini ve kaybedilen toprakları geri alamayacağını kabul etmis oluyordu. 20 Eylül tarihinde, daha önce varılan ateskes anlasması çerçevesinde 9 maddelik bir Memorandum yayınlandı.
16 Eylül 2014 tarihinde, Ukrayna Devlet Baskanı Poroshenko tarafından ayrılıkçılar tarafından isgal altında tutulan bölgelere özel bir statü tanıyan yeni bir yasal düzenleme onaylandı. Buna göre, önümüzdeki üç yıl için bu bölgelerdeki yerel yönetimlere daha genis yönetim gücü ve büyük suçlara karısmamıs olan ayrılıkçı savasçılara af hakkı tanınıyor,
Luhansk ve Donetsk’in bazı bölgelerine kendi güvenlikleri için askeri güç olusturma ve kendi yargı memurlarını atama izni veriliyordu. Esasen yeni düzenleme ile, bu bölgelerdeki yerel yönetimlere daha genis özerklik sağlanmıs oluyordu. Ayrıca bu bölgelere, önümüzdeki Parlamento seçimlerine katılmama ve bunun yerine Aralık ayında kendi seçimlerini yapma
izni veriliyordu.
Ukrayna’nın Rus yanlısı ayrılıkçılara karsı askeri alandaki kayıpları ve politik alanda daha genis özerklik sağlayan yeni yasal düzenlemeler birlikte değerlendirildiğinde, RF açısından büyük bir kazanım elde edildiği ve Ukrayna ve Ukrayna’yı destekleyen batılı güçler için ise büyük bir basarısızlık olduğu görülmektedir.
Ukrayna’nın tavizlerine Rus yanlısı ayrılıkçıların ve Moskova’nın cevabı ihtiyatlı oldu ve ayrılıkçılar tarafından yeni yasal düzenlemelerin uygulanmasının gözleneceği ve nihai karar haklarını saklı tuttukları belirtildi.
Ukrayna bu arada batı ile entegrasyonunu güçlendirme anlamında, Avrupa Birliği ile isbirliği anlasmasını ve 2015 sonunda yürürlüğe girecek Serbest Ticaret anlasmasını onaylamıstır.
Moskova tarafından, Ukrayna-AB Dsbirliği anlasmasının uygulamasının yakından izleneceği bildirilmis, RF Savunma Bakanı Sergei Shoigu tarafından, Ukrayna’ daki kriz ve batılı askeri güçlerin bölgedeki faaliyetleri göz önüne alınarak Kırım’daki Rus kuvvetlerinin güçlendirilmesi gerektiği belirtilmis ancak detay verilmemistir.
Mart ayında düzenlenen referandumla tek taraflı olarak Ukrayna’dan ayrılarak Rusya’ya katılan Kırım’da Tatar Meclisi’ne 16 Eylül 2014 tarihinde, Rus polisi ve özel kuvvetleri baskın yaptı. Baskın sırasında Tatar Meclisi’nin Kırım’a girmesine izin verilmeyen Meclis Baskanı Rıfat Çubarov’un odasında ve meclisin farklı bölümlerinde aramalar yapıldı.
Polis baskını, Kırım’da Moskova yanlısı partilerin galip çıktığı pazar günkü yerel seçimlerin ardından geldi. Tatarlar genel olarak seçimleri boykot etmisti. Çubarov, “Seçimler bitti ve yetkililer gerçek yüzlerini gösterdi. Bu korkunç bir yüz” dedi. Çubarov, bundan sonra memnuniyetsizliğini açıklayan her Kırımlının bu durumla karsılasacağını sözlerine ekledi.
Ukrayna ve Kırım’ın Stratejik Önemi
Kırım’ın RF tarafından ilhakı aslında acılarla dolu Kırım tarihinin tekerrürüdür. STRATFOR Düsünce Kurulusu’nun Jeopolitik Danısmanı Robert D. Kaplan, “ Coğrafyanın İntikamı (The Revenge of Geography) ” adını verdiği son kitabında2, ülkelerin bulundukları coğrafi konum ve sartların, ülkenin siyasi tarihini nasıl etkilediğini değerlendirmektedir.
Kırım’ın tarihi için de Kırım coğrafyasının intikam tarihi olduğunu ifade etmek yanlıs olmayacaktır.
Kırım yarımadası, Karadeniz'in kuzeyinde, denize sokulan önemli bir üs konumunda olup sıcak denizlere açılan bir kapıdır. Osmanlı imparatorluğu, yarımadanın bu jeostratejik önemini kavramıs ve asırlar boyu, Kırım hanlığı vasıtasıyla Karadeniz'in kapısını kuzeye karsı kapamıstır. 1774 Küçük Kaynarca Anlasmasıyla Kırım bağımsız bir devlet haline gelmis ve 1783 yılında Rusya tarafından ilhak edilmistir. Kırım'ın kaybedilmesiyle de Karadeniz bir Türk Gölü olmaktan çıkmıstır.
Kırım’ın kaybedilmesiyle Osmanlı’nın kuzeyindeki koruyucu kalkan ortadan kalkmıs ve giderek büyüyen ve yeni bir dünya gücü olma yolunda hızla ilerleyen Rusya’nın sıcak denizlere inme hedefi önündeki en büyük engel ortadan kalkmıs oluyordu.
Küçük Kaynarca Anlasması’nın imza tarihi olan 1774, Osmanlı İmparatorluğu’ nun yıkılmasıyla sonlanacak olan “ Doğu Sorunu ”nun3 da baslangıç tarihi olarak kabul edilmektedir.
İngiliz jeopolitikçi Sir Harfold Mackinder, Avrupa-Asya-Afrika’dan olusan coğrafi alana “Dünya Adası” adını vererek, 1904 yılında meshur “Kara Hakimiyeti Kuramı”nı su sekilde açıklamıstır: Doğu Avrupa’ya hakim olan Kalpgah’a (Heartland) hakim olur, Kalpgah’a hakim olan Dünya Adası’na hakim olur, Dünya Adası’na hakim olan dünyaya hakim olur. Kalpgah (Heartland) bölgesi, Rus İmparatorluğu’nun topraklarını kapsıyordu. Mackinder’e göre, “Hem denizde hem de karada kuvvetli Devlet hakimdir.” Bu ise ancak, homojen ve kafi derecede kuvvetli kara parçasına sahip bir devletin rahat rahat okyanuslara erismesiyle mümkün olabilir. Böyle bir kara parçasına sahip tek Devlet Rusya’dır ve dünya hegemonyasını elde etmesine mani olunmak isteniyorsa onun serbest denizlere çıkmasına müsaade edilmemelidir.4 Rusya’nın, coğrafi kosulların elverisliliği nedeniyle, sıcak denizlere çıkabileceği en uygun bölge Karadeniz ve Kırım idi.
Rusya’yı çevreleyen diğer denizlerin aksine, Karadeniz kısın donmamakta ve gemiler tarafından seyir yapılabilmektedir. Karadeniz’e, bugünkü Ukrayna ve tarihteki Kırım Hanlığı topraklarından geçerek dökülen Dinyeper ve Dinyester nehirleri, ticari ulasıma elverisli olmaları nedeniyle tarih boyunca Rusya için stratejik önemi olan su yolları olmustur. İlk Rus devleti olan Kiev Rus Devleti’nin Dinyeper üzerindeki Kiev sehrinde kurulması tesadüf değildir.
Kırım yarımadası adeta Karadeniz’in kilidi seklinde tam ortada uzanmaktadır. Karadeniz, Rusya üzerine yapılacak bir kuvvet nakli (Force Projection) harekatı açısından hayati önem tasımaktadır. Romanya’daki Karpat Dağları ve Kafkas Dağları, Rusya’ya güneyden yapılacak bir kara harekatını kısıtlamaktadır. Dolayısıyla, Karadeniz, Rusya’nın kalbine yönelecek bir kara harekatı için en uygun çıkıs rotasını olusturmaktadır. Karadeniz dısında, Polonya ve Kuzey Avrupa düzlükleri de Rusya’ya yapılacak bir kara harekatı için alternatif yolları olusturmaktadır. Ancak, bu alternatif yol, Napoleon ve Hitler orduları için felaket getirmistir.
Kırım, Karadeniz’in ağzında yer alan dev bir kale durumundadır. Bu kaleyi kontrol eden Ukrayna’yı kontrol eder. Karadeniz ve Don nehri kanalıyla Rostov ve Volgograd (eski adı Stalingrad) üzerinden Moskova’ya yönelecek bir harekat, Rusya’nın Kafkasya ile irtibatını keserek kısa sürede çökmesine neden olabilir. Kırım Harbi esnasında (1853-1856) Birlesik İngiliz-Fransız-Osmanlı güçleri önce Kırım’ı ve Sivastopol’u ele geçirerek Rusya’nın yenilmesini sağlamıstır. Rusya teslim olmasaydı, Birlesik Güçlerin müteakip rotası Don nehri kanalıyla Rostov ve Volgograd üzerinden Moskova idi.
Kırım Hanlığı tarafından ifa edilen çok önemli diğer askeri hizmet de Osmanlı İmparatorluğu’nun kuzey kanadının Moskof-Rusya ve Polonya-Litvanya’nın saldırı ve sızmalarına karsı korunması idi. Tatarlar bozkıra düzenledikleri sayısız seferlerle, bu büyük sahanın çok geç tarihlere kadar daimi iskanına mani olmuslardır.
Rusların, Osmanlı gücünün ani ve ciddi sekilde zayıflamasına sebep olacak sekilde Karadeniz sahillerinde görünmesi olayının Kırım hanlığı’nın 18. y.y. sonlarında zayıflamasından sonra vuku bulması bir tesadüf değildir.5
Karadeniz’in kuzey sahillerinin Kırım Hanlığı’nın kontrolünde olusu, Karadeniz’i tamamen Osmanlı denizi haline getiriyor ve Rusya’nın dahili ticaretinin dayandığı nehir nakliye yollarının hayati öneme sahip kısımlarını kullanmasını engelliyordu. Üç önemli Rus nehrinden ikisinin Don ve Dinyeper’in ağızları, Kırım Hanlığı sınırları içinde denize ulasıyordu. Rusya, yetistirdiği buğdayı, Kırım’ı ele geçirinceye kadar yabancı alıcıya ulastıramamıstır. Hanlığın 18. y.y. sonlarında gücünün kırılmasına kadar, Rusya tarafından çok karlı olan bu bölge iskan ve kontrol edilememistir. Rusya tarafından, toprakları çok bereketli ve tarım için mevsimleri yeterince uzun olan bu bölgenin kullanılamayısı bir faciaydı ve Rusya’nın merkezi yörelerindeki etkisi korkunçtu. Moskova, artan nüfusunu besleyecek gıda maddeleri için daha fakir ve elverissiz topraklarına bel bağlamak zorunda kalıyordu ki, bu da Rusya ziraatinin en önemli gelisme safhasında yoğun insan gücüne muhtaç olmasına sebep olmus ve Rusya’da serfliğin gelismesini kesinlikle etkilemistir.6
Kırım’dan kuzeyde Baltık Denizi kıyılarına kadar olan uçsuz bucaksız düzlükler tarihte Kıpçak stepleri olarak adlandırılmıs ve yüzyıllarca Kırım Tatar süvarilerinin harekat alanı olmustur. Bugün bu genis düzlüklerin güney kesiminde yer alan Ukrayna, coğrafi konumu itibariyle Rusya ile Doğu Avrupa arasında bağlantıyı sağlamaktadır ve tampon bölge konumundadır. Coğrafi konumu ve Rus enerji nakil hatlarının Avrupa’ya aktarımında merkezi rol oynaması nedeniyle Ukrayna jeostratejik oyuncudur.7
Ukrayna, Soğuk savas sonrası ortaya çıkan konjonktürde RF ile batı arasında dengeli bir politika izlemis, 2004 yılı sonunda gerçeklestirilen Turuncu Devrim sonrası dengenin ağırlık noktası Batı’ya doğru kaymıstır. 2006 yılında yapılan parlamento seçimlerinde Rus yanlısı oylar tekrar çoğunluğu almıstır.
Ukrayna genis ve verimli topraklara, zengin maden ve kömür yataklarına, Sovyetler Birliği’nden kalan özellikle doğu bölgelerinde kurulu güçlü sanayi tesislerine sahiptir. Tarım alanında dünyanın en yüksek üretim potansiyeline sahip ülkelerinden biridir. Dünyanın 5. Büyük demir cevheri üreticisidir.
Ülkenin batısında nüfusun çoğunluğu Roman Katolik, ülkenin doğusunda ise nüfusun çoğunluğu Ortodoks’tur. Batıda milliyetçi akımlar ve Avrupa yanlıları güçlüyken, doğuda Rusya yanlıları çoğunluktadır.
STRATFOR’un Jeopolitik Analisti Robert Kaplan’a göre, Ukrayna Rusya’yı dönüstüren pivot ülkedir. Bağımsız bir Ukrayna, Rusya’yı Avrupa’dan uzakta tutacaktır. Ancak, Kaplan’a göre, coğrafyası nedeniyle Ukrayna’nın hiçbir zaman tamamen Avrupalı olması mümkün değildir. Çünkü Ukrayna, Rusya tarafından veya Rus yanlısı ülkeler tarafından çevrelenmis durumdadır.8
Ukrayna’nın doğusundaki Donbas bölgesinde halen iç savas devam etmektedir ve bölge Rusya yanlısı ayrılıkçılar vasıtasıyla Rusya Federasyonu’nun kontrolu altındadır. Ukrayna’nın güneyindeki Kırım yarımadası RF tarafından ilhak edilmis durumdadır.
Moldova ile Odessa Oblastı arasında kalan Transdinyester bölgesinde Rus azınlıktan kaynaklanan sorun donmus sorun olarak devam etmektedir. Ukrayna’nın batısında Macaristan ve Slovakya sınırında yer alan Zakarpatya bölgesinde çoğunluk Ukrain olmasına karsın Rusya yanlısı parti son seçimlerde oyların % 31’ini almıs ve bağımsızlık yanlısı bir politika izlemektedir. Zakarpatya bölgesinde de Robert Kaplan’ın coğrafya ile ilgili tezi doğrulanmaktadır. Karpat Dağları bu bölgeyi adeta bir duvar gibi, ülkenin diğer kısmından ayırmakta ve bölge halkında ayrısma duygusu yaratmaktadır.
Zbigniew Brzezinsky’e göre; Ukrayna olmadan da Rusya bir imparatorluk olabilir ancak bir Asya İmparatorluğu olabilir.9
1999 yılından bu yana Rus Parlamentosu Baskanlığının Stratejik ve Jeopolitik konularda Basdanısmanlığını yapan Avrasyacı Aleksandr Dugin’e göre Ukrayna’dan Abhazya’ya kadar tüm Karadeniz kıyısı boyunca Moskova’nın topyekün ve hiçbir surette sınırlanmayan denetimi, Karadeniz sahillerindeki Rus jeopolitiğinin mutlak gerekliliği sayılmaktadır. Dugin’e göre, Kırım tatarlarına, kozaklara, abhaz ve Gürcülere etnik ve dinsel özerklik verilerek bu alanın tamamı etno-kültürel olarak dilimlenebilir ancak Moskova’nın askeri ve siyasal durum üzerinde mutlak denetimi olmak sartıyla. Karadeniz’in kuzey kıyısı Moskova’ya merkezilesmis olarak tabi olmalıdır.10
Ukrayna’nın tarihi anlamını “kenar bölge (okraina)” ya da hudut toprakları olarak adlandırılması betimlemektedir. Kiev Rusyası döneminde simdiki Ukrayna doğu Slav devletçiliğinin merkezi iken, imparatorluğun baskentinin Moskova’ya tasınmasıyla Ukrayna kenar bölge konumuna düsmüstür.
Dugin’e göre, su anki sınırları ve “ Egemen Devlet ” statüsü ile Ukrayna’nın varlığı Rusya’nın jeopolitik güvenliğine vurulan, topraklarına müdahale ile esdeğer görülebilecek korkunç bir darbeyle özdestir ve üniter Ukrayna’nın daha fazla yasamını sürdürmesine izin verilemez. Bu ülke, jeopolitik ve etnik-kültürel gerçekliliğin çesitliliğine uygun olarak birkaç kusağa bölünmelidir!
Rusya Federasyonu’nun Güvenlik Algılamaları
Soğuk savas sonrası dönemde RF’nun güvenlik ve tehdit algılamasında baslıca belirleyici unsur, Sovyetler Birliği gibi dağılma endisesidir. Bölgede ve RF içinde cereyan eden etnik ve dinsel kökenli gerginlikler ve sınır çatısmaları RF’da dağılma korkusunu pekistiren bir unsur olmaktadır. RF için sınırların korunması ve ülkesel bütünlüğün muhafazası birinci öncelik olup, devletin varlığı ve geleceğiyle es anlamlı görülmektedir.
Ülkenin içi ve dıs politikasını radikalize eden “dağılma sendromu” milliyetçi söylemi de beslemektedir.11
Bu kapsamda, Rusya’da güvenlik algılaması açısından birbiri ile çatısan iki eğilim ön plana çıkmaktadır. Bunlar, batı ile isbirliğini öneren ve ulusal güvenlik sorunsalını küresel ölçekte yorumlayan reformist Batıcılar ile, ulusal güvenlik sorununu milliyetçi bir çizgide tanımlayan, dıs dünyaya süphe ile yaklasan Avrasyacılar’dır.
Reformist ve Avrasyacıların uzlastığı bir metin olan ve Nisan 1993’de Güvenlik Konseyi tarafından kabul edilen “ Dıs Politika Kavramı ” çerçevesinde olusturulan “ Rus Askeri Doktrini ” de Kasım 1993’de Güvenlik Konseyi tarafından onaylanmıstı. Rus Askeri Doktrini, Rusya’nın ulusal güvenliği açısından yakın çevrede özel sorumluluk üstlenmesine vurgu yapmıs ve Rus azınlığın haklarını garanti altına almayı taahhüt ederek bölgede yapacağı olası müdahaleleri mesrulastırmaya ve böylece siyasi/askeri nüfuzunu pekistirmeye çalısmıstır.
2000 yılında açıklanan ve Rusya’yı “ büyük güç ” ve modern dünyanın “ etkili bir merkezi ” olarak tanımlayan yeni “ Dıs Politika Kavramı ” ile Rusya, bölgede mevcut gerginlik ve çatısmaları durdurmada sorumluluk üstleneceğini ifade ederek bölgenin jandarması rolünü oynamaya devam edeceğini belirtmekte, dolayısıyla da yakın çevrenin Rus “nüfuz alanı” olduğunu ilan etmektedir.12
2000 yılında benimsenen ikinci “Askeri Doktrin”de de, BDT ülkelerinden olusan bölge “ulusal güvenlik sahası” olarak nitelenmekte ve RF çıkarlarını tehdit altında hissettiği her durumda bölgeye askeri müdahalede bulunma hakkını da ilan etmektedir.13
Sonuç
Kırım yarımadası ve kuzeyinde yer alan genis düzlükler, tarih boyunca muhtelif kavimlerin ve tarihin son dönemlerinde Rus Dmparatorluğu’nun isgal ve istilasına uğramıstır.
Kırım yarımadası adeta Karadeniz’in kilidi seklinde tam ortada uzanmaktadır ve
Rusya’nın sıcak denizlere dolayısıyla dünya denizlerine açılan kapısıdır.
Jeopolitik konumu ve önemi nedeniyle, Kırım Yarımadası tarih boyunca Rusya İmparatorluğu’nun hedefi olmus ve bugün de olmaya devam etmektedir. Jeopolitikçi Robert Kaplan’ın son kitabında tanımladığı gibi, coğrafya tarih boyunca Kırım’dan intikam almıs ve almaya devam etmektedir.
Yazar Natan Dubovitsky’e göre; gelecekteki savaslar “non-linear” yani “doğrusal olmayan” savaslar olacak, buna göre müstakil bölgeler veya sehirler veya gruplar bir araya gelerek geçici koalisyonlar olusturacak, harbin seyrine bağlı olarak dağılıp baska gruplarla koalisyonlar olusturacak, her grup kendi hedeflerine göre savasacak ve bu hedefler de değisken olabilecektir. Harbin birçok bilesenleri olacak, çatısma (battle) sadece bir bilesen olacaktır.14
Bugün Ukrayna’da devam eden savas bir non-lineer savas örneğidir. Rusya tarafından örtülü olarak ayrılıkçı gruplara silah desteği sağlanmakta, gönüllü savasçılar temin edilmekte, özel eğitilmis askeri birlikler örtülü operasyonlar için kullanılmakta, devlet kontrolundaki medya organları ile propaganda yürütülmek te, doğal gaz fiyatları ile oynanmaktadır.
Yürütülmekte olan non-linear savas, RF’nuna inkar etme ve sorumluluktan kurtulma esnekliği sağlamaktadır. Devam eden savasın boyutu, Ukrayna Devlet Baskanı Poroshenko’yu taviz vermeye zorlayacak kadar büyük ancak RF’nunu direkt müdahaleye zorlamayacak kadar da küçüktür. RF Devlet Baskanı Putin’in savası bu ölçekte devam ettirecek sekilde ayrılıkçılara silah ve personel desteği sağlamaya devam edeceği değerlendirilmektedir.
Kırım konusu ise neredeyse kapanmıs gibidir. Kırım’daki de-facto durum dünya tarafından kabul edilmis ve unutulmus gibidir. Dünya kamuoyunun dikkati doğu Ukrayna’ya yönelmistir.
Yaklasan kıs ile birlikte, Doğu Ukrayna sorununun da, Karadeniz Bölgesindeki donmus sorunlar arasında yer alacağı değerlendirilmektedir.
RF Devlet Baskanı Putin’in kırmızı çizgisi Ukrayna’nın NATO üyesi olmasıdır. Doğu Ukrayna sorununun donmus sorun haline gelmesi veya Putin tarafından istenen tavizlerle sağlanan ateskes Baskan Putin’in her halikarda kazanması demektir.
DİPNOTLAR;
1 “The End of the Beginning?”, The Economist, 8-14 March 2014, p. 19
2 Robert D. Kaplan, The Revenge Of Geography, Random House Trade Paperbacks, 2013, New York, US
3 Doğu Sorunu (Sark Meselesi), Osmanlı Devleti'nin parçalanmasıyla 19. yüzyıldan sonra ortaya çıkan uluslararası diplomatik soruna verilen addır.
Doğu Sorunu, siyasi bir terim olarak, ilk defa 1815 yılında, Viyana Kongresi’nde kullanılmıstır.
4 Nejat Tarakçı, Devlet Adamlığı Bilimi: Jeopolitik ve Jeostrateji, Çantay Kitabevi, İstanbul, 2003, Syf.61
5 Alan Fisher, Kırım Tatarları, Selenge Yayınları, Dstanbul, 2009, Syf. 61
6 A.g.e., Syf.62
7 Akın Alkan, 21. Yüzyılın Dlk Çeyreğinde Karadeniz Güvenliği, Nobel Yayın Dağıtım, Ağustos 2006, Ankara, Syf.75
8 Martin W. Lewis, Russian Envelopment? Ukraine’s Geopolitical Complexities, Geocurrents.info, 24 March 2014,
http://www.geocurrents.info/geopolitics/russian-envelopment-ukraines-geopolitical-complexities
9 Robert D. Kaplan, a.g.e., Syf. 181
10 Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitiği, Küre Yayınları, Temmuz 2003, İstanbul, Syf. 176
11 Refet Yinanç-Hakan Tasdemir (Editörler), Uluslar arası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Seçkin Yayıncılık, Nisan 2002, Ankara, Syf.174
12 A.g.e., Syf. 188
13 A.g.e., Syf. 191
14 “War by any other name”, The Economist, 5-11 July 2014, p.25
KAYNAKÇA
Alan Fisher, Kırım Tatarları, Selenge Yayınları, İstanbul, 2009
Akın Alkan, 21. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Karadeniz Güvenliği, Nobel Yayın Dağıtım, Ağustos 2006, Ankara
Nejat Tarakçı, Devlet Adamlığı Bilimi: Jeopolitik ve Jeostrateji, Çantay Kitabevi, İstanbul, 2003
Refet Yinanç-Hakan Tasdemir (Editörler), Uluslar arası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Seçkin Yayıncılık, Nisan 2002, Ankara
Robert D. Kaplan, The Revenge Of Geography, Random House Trade Paperbacks, 2013, New York, US
Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitiği, Küre Yayınları, Temmuz 2003, İstanbul
***
