Türk Tarih Kurumu’nun Türkiye’deki Tarih Anlayışına Etkisi , BÖLÜM 1
Cengiz DÖNMEZ
Gazi Üniversitesi,
cdonmez@gazi.edu.tr
Ömür KIZIL
Gazi Üniversitesi,
omurpasha@hotmail.com
Özet
Avrupa’daki tarih anlayışı, 19. Yüzyılın başlarında güçlenen milliyetçilik düşüncesinden büyük ölçüde etkilenmiştir. Tarih çalışmalarının ulus birliğini güçlendirecek mahiyette kullanımının ilk örnekleri bu dönemde Avrupa’da görülmüştür. Bu durum üzerinde tarih çalışmalarının kurumsallaştırılmasının da büyük etkisi vardır. Türkiye’de ise, 19. Yüzyıl açısından Avrupa ile çağdaş
bir tarih anlayışı evriminden bahsedilememektedir. Bu durum üzerinde milliyetçilik düşüncesinin teşekkülünün, tarih çalışmalarının kurumsallaş tırılmasının, tarihin pozitivist bir yorumla ele alınmasının gecikmesi gibi hususların etkili olduğu söylenebilir. Bu çalışma Türk Tarih Kurumu’nun, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’deki tarih anlayışı üzerinde yarattığı etkileri ortaya koymayı amaçlamaktadır. Meydana gelen değişimin anlaşılır olması açısından, Türkiye’deki tarih anlayışı önceki dönemlerden itibaren ele alınmıştır. Bu açıdan II. Meşrutiyet öncesi dönem, II. Meşrutiyet dönemi ve Erken Cumhuriyet dönemindeki tarih anlayışları sırası ile incelenmiştir.
Araştırma neticesinde şu sonuçlara ulaşılmıştır: Türk Tarih Kurumu’nun kurulması ile birlikte Türkiye’deki tarih çalışmaları kurumsal bir tabana oturmuştur, Avrupa’nın ırk mitosları ile mücadele edecek çalışmalar
yürütülmüştür, Anadolu’nun ezelden Türk vatanı olduğu anlayışını yerleştirmeyi amaçlayan çalışmalar ortaya konulmuştur, Anadolu merkezli Türk tarihi yazımı ve tarihin pozitivist yorumu kuvvet kazanmıştır. Tüm bu hususların tarih eğitimi ile ilgili olarak da yansımalarının olduğu görülmüştür.
Anahtar Kavramlar: Türk Tarih Kurumu, Türk tarihi, tarih anlayışı, tarih eğitimi, Cengiz DÖNMEZ, Ömür KIZIL ,
Giriş
Tarih anlayışı, zaman içerisinde dönemin siyasi ve sosyal özelliklerine bağlı olarak büyük dönüşümler geçirmiştir. Tüm dünyada aynı zamanda meydana gelmeyen bu dönüşümler, çeşitli toplulukların söz konusu siyasi ve sosyal konjonktüre geçişiyle birlikte kendisini hissettirmeye başlamıştır. Örneğin Fransız İhtilali’nin ardından öncelikle Avrupa’da başlayan milliyetçilik akımı ile birlikte; batıda dönüşüm geçiren tarih anlayışı, tarih araştırmaları ve tarih eğitimine milli kimliklerin inşa edilmesi hususunda önemli bir görev yüklemiştir.
Önceki yüzyıllarda kroniklere indirgenebilecek, zaman ve mekan mevhumundan büyük ölçüde yoksun olan tarih anlayışı, siyasi ve sosyal hayatta meydana gelen bu hareketlilikten etkilenmiştir.
Özellikle 19. Yüzyılda Avrupa’da gücünü arttıran milliyetçilik akımları, beraberinde “Romantik tarih anlayışı”nı da kuvvetlendirmiş ve kendisi de bu akımı milletlerin inşası sürecinde payanda olarak kullanmıştır. Romantizm akımının ortaya çıkışı 18. Yüzyılda Aydınlanma hareketinin akılcılığa karşı tepkisinin neticesidir. Aydınlanmacılar evrenselliği, insanlığı, akıl ve ürünlerini ön plana çıkartırken, romantikler her milletin tekil ve özgün olduğunu savunarak milli kültür üzerinde dururlar (Köken, 2014: 33). Romantizm’in tarih anlayışları üzerindeki etkisi de “romantik tarih anlayışı”nı ortaya çıkarmıştır. Bu akımın etkisi özellikle 19. Yüzyılda en ileri safhaya varmış ve gerekli sosyo-kültürel evrimi gerçekleştirmiş olan her millet, milli kimlik ve kendine güven için tarih araştırmaları ve faaliyetleri konusunda seferberliğe girişmişlerdir (Köken, 2014: 33). Bu bakımdan romantik dönemin, ulus birliğini güçlendirecek ve anlamlı kılacak tarihsel çalışmaların önemsendiği bir süreç olduğu söylenebilir (Şimşek ve Satan, 2011: 18).
Milli devletlerin teşekkülünün ardından, toplumun ortak kültür çerçevesinde buluşturulması gayesiyle Avrupa’nın her yerinde, milli kültür değerlerini ortaya çıkartıp bu hususta eserler neşredecek kurumların tesis edilmeye başlandığı görülür. Bunlardan ilki 1819 yılında Almanya’da “Monumenta Germaniae Historica” olup; bu kurumu 1821 yılında Fransa’da “French Ecole des
Chartes” ve 1838 yılında İngiltere’de “The English Public Records Office” izlemiştir (Uslu, 1998: 93’den akt. Köken, 2014: 78).
Bu husustaki ilk kurumun Almanya’da kurulmuş olması rastlantı değildir. Romantizm tarih anlayışının en önemli temsilcilerinden birisi olan Alman felsefecisi Gottfried von Herder (ç. 1803) ve takipçileri, milliyet teorisini her halkın ortak bir “halk ruhu” (Volksgeist) kavramına dayandırmışlardır. Bu kültürel bütünlük, bütün millet üyeleri arasında paylaşılan ve tarihi
tecrübelerden oluşan belli bir tarih akışı içerisinde meydana gelmektedir (Köken, 2014: 33-34). Herder ve takipçilerinin bu görüşleri ve kavramları ilk kez Almanya’da ortaya koymuş olmaları ülkenin bu konuda öncü olmasında etkili olmuştur.
Avrupa’nın başlıca devletlerinde tarih araştırmalarıyla ilgili kurumların birbirlerine yakın tarihlerde kurulduğu görülmektedir. Ancak Avrupa’da bu akımın özellikle 19. Yüzyılın başlarında gerçekleşmiş olması onun artık modası geçmiş bir cerayan olduğu anlamına gelmemektedir. Ülken (2011) bu hususta; “medeni alemde söz söyleyebilmek için her milletin tam bir şahsiyet kazanması ne derece zaruri ise, bu şahsiyete erişebilmek için de kendi tarihinin şuuruyla kültür yaratma savaşına girişmesi o kadar zaruridir” (s.221) diyerek her toplumun milli tarih inşa sürecini gerçekleştirebilecek safhaya evrildiği anda bu zaruri durumla yüzleşeceğine vurgu yapmaktadır. Nitekim romantik tarih anlayışı, zaman içerisinde Avrupa dışındaki ülkelere de yayıldı. Özellikle 19. Yüzyılda tarih biliminin gelişmesine de katkıda bulunan bu akımın yayılmasında etkili olan önemli bir husus, sömürgeci milletlerin yanında; Avrupa baskısı altında bunalan milletlerin de milli mücadele ve bağımsızlık hareketlerini destekleyen ideolojilerinin en önemli kaynağı olarak milli tarihlerinin ihtişamını ve milli tarihlerinin kendilerine verdiği misyonu görmeleri olmuştur. Örneğin ABD Bağımsızlık Savaşı’ndan önce Amerika kolonilerinde yaşayan insanların Britanya tarihini kendi tarihleri olarak görmelerine rağmen; daha sonra 13 koloninin milli kimliğin inşasını zaruri görmeleriyle, özgün bir Amerikan tarihine ihtiyaç olduğunu anlamış ve bu yönde çalışmalara girişmişlerdir (Tosh, 1984’den akt. Köken, 2014: 77-78).
Modern tarih anlayışı üzerinde etkisi olan bir diğer unsur ise Leopold von Ranke’nin tarih bilimine ilişkin yaratmış olduğu “Ranke devrimi”dir. Ranke, tarih araştırmalarında kullanılan kaynaklarda ve metodlarda büyük yenilik yapmıştır. Pozitivist bilimselliği tarih anlayışı içerisine yerleştiren Ranke, nesnelliği sağlamak adına belgeleri araştırmaların merkezine almıştır.
Belgeciliğin bu şekilde yükseltilmesi ise; “siyasi ulusal (milli)” tarihlerin yüceltilmesini de beraberinde getirmiştir (Şimşek ve Satan, 2011: 15-17). Zira tarih yazımında kullanılacak belgelerin çoğunun devlet arşivlerinden temin ediliyor oluşu, milli tarih yazımına zemin yaratmaktadır.
Herder ve Ranke’nin tarih anlayışı üzerindeki bu milli ve pozitivist etkileri, Türkiye’deki tarih yazımına da büyük ölçüde etkide bulunmuştur. Ancak bu etkileme süreci, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarına yayılacak şekilde uzun bir sürece yayılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarındaki tecrübeleri ve sonrasında İstiklal
Savaşı’nın yaratmış olduğu ortam milli bir devletin teşekkülünü sağlamış, bu husus da yukarıda belirtildiği üzere Türkiye’de mili kimlik inşa sürecinde romantik devrin zirveye ulaşmasına sebep olmuştur. Türkiye’nin kurulmasıyla tarih alanında yaşanan hareketliliğin ve kurumsallaşmanın önemini daha iyi anlayabilmek adına Osmanlı’dan Cumhuriyet’e tarih anlayışının geçirdiği değişime de geniş perspektiften yaklaşarak dikkat etmek gerekmektedir. Zira Anadolu üzerinde yaşayan Türk halkının, tarih anlayışı mevcut rejim, eğitim politikaları ve siyasi gelişmelerden büyük ölçüde etkilenmiştir.
Karal (1946), Türk toplumunda tarih yazımının ve anlayışının üç aşamadan geçtiğine vurgu yapmaktadır; dinsel (ümmet) tarih anlayışı dönemi, hanedan tarih anlayışı dönemi ve ulus (milliyetçi) tarih anlayışı dönemi (s.1). Tarih yazımı üzerindeki bu anlayışlar doğal olarak tarih öğretimi hususunda da anlayış değişikliklerine sebep olmuştur (Demircioğlu, 2012). Ziya Gökalp, tarih
alanında büyük anlayış değişikliklerinin yaşandığı döneme vurgu yaparak şen’i tarih ve milli tarih olmak üzere iki tarih türünden bahsetmektedir. Buna göre şen’i tarih varlıkları olduğu gibi görmeye çalışıp, bunda muvaffak olmak için belgeleri inceleyerek tetkik edip, olayların izahını yapmaya çalışan tarih türüdür. Milli tarihin gayesi ise pedagojik olup, çocuklara kendi vatanlarını ve milletlerini
sevdirmek için; atalarının faziletlerini, kahramanlıklarını, milletin şanlı ve şerefli serüvenlerini öğretmektir (Ziya Gökalp, 2011: 47-48). Ziya Gökalp’in bu tasnifi, esasında 19. Yüzyılda Avrupa’da tarih üzerinde tesiri görülen milliyetçilik ve pozitivizm düşüncelerinin birer yansımasından ibarettir.
Türk Tarih Kurumu’nun Türkiye’deki tarih anlayışı üzerindeki etkisini incelemeyi amaçlayan bu çalışmada; söz konusu etkinin manasını ortaya koyabilmek adına Türkiye’deki tarih anlayışı üzerinde etkili olduğu düşünülen ve 19. Yüzyılda Avrupa’da güçlenen romantik tarih anlayışına ve Ranke devrimine değinmek zaruri görülmüştür. Zira Türk Tarih Kurumu’nun kurulmasıyla; hem milli tarih
hem de pozitivist tarih anlayışlarının hakimiyeti konusunda büyük ilerlemeler yaşanmıştır. Çalışma boyunca süreç içerisinde adım adım gerçekleşen bu değişimi ortaya koyabilmek adına Türkiye’deki tarih anlayışı; II. Meşrutiyet öncesi dönem, II. Meşrutiyet Dönemi, Cumhuriyet Dönemi olmak üzere üç merhalede ele alınmış olup; Cumhuriyet dönemi kendi içerisinde Türk Tarih Kurumu’ndan önceki ve sonraki dönemler olmak üzere iki kısımda incelenmiştir. Tarihi dönemlerin belirlenmesinde o dönemde egemen olan tarih anlayışı ve bu anlayış üzerinde meydana gelen değişimler etkili olmuştur.
1. II. Meşrutiyet Öncesinde Osmanlı Devleti’nde Tarih Anlayışı
Osmanlı Devleti’nde 15. Yüzyılda yoğunlaşan ve 18. Yüzyıla kadar ağır bir şekilde devam eden Arap etkisi hissedilmekte olup; bu etki Osmanlı’dan önceki Türk devletlerinin temelinde yer alan tarih ve kimlik bilincini büyük ölçüde yok etmiştir (Aydoğan, 2006: 24). Dinsel (ümmet) tarih anlayışına dayalı tarih yazımının baskın egemenliği, Tanzimat dönemine kadar devam etmiştir. Bu dönemde eser veren İdris-i Bitlisi, İbn-i Kemal Ahmet Şemsüddin, Ali Çelebi ve Hoca Sadettin gibi tarihçiler, tarihi olayların sebep ve neticelerini büyük ölçüde “takdir-i ilahi” ile tasvir etme yoluna girmişlerdir (Yinanç, 2011). Atsız (2011) Hoca Sadettin gibi önemli tarihçilerin, eserlerine doğrudan Osmanlılarla başlamalarının bizim için “Türk tarihi”ni Osmanlı tarihinden ibaret kıldığını belirtmekte ve hatta daha önceki Türklerden az veya çok yabancı milletlermiş gibi bahsedildiğini belirtmektedir (s.197).
Yinanç (2011); Ali Çelebi, Katip Çelebi, Müneccimbaşı ve Naima’nın biraz daha gelişim göstererek şen’i tarihçiliğe yakın izahat ve tenkit kabiliyeti gösterdiklerini belirtse de esas itibariyle kendilerinden önceki geleneği büyük ölçüde devam ettirdiklerini de eklemiştir (s.60).
Bahsi geçen dönemdeki Osmanlı tarih anlayışı, diakronik bir zaman algısı ve mekan algısından da yoksun şekilde tezahür etmiştir. Zira Osmanlı tarihçilerinin zaman ve mekanı kendi dünyaları ile sınırlı kalmış olup; esas mevzularını İslamiyet’in doğuşu ve hilafetin kuruluşu, Osmanlı İmparatorluğu ve Osmanlı hanedanı oluşturmaktadır (Köken, 2014: 20).
Dolayısıyla Osmanlı tarih yazıcısı içerisinde yaşadığı imparatorluğu başka ortamlarla ya da zaman kesitleriyle karşılaştırma yapmaktan mahrum bir bakış açısına sahip olarak kalmıştır. Bu tarih yazıcılığında anlatı imparatorluğun başarıları etrafında dönmekte ve padişahın yetkisinden, davranışlarından sorgu sualolunamamaktadır (Sönmez, 2010: 100-101).
İslami tarih anlayışı dönemi oldukça uzun sürmüştür. Dönmez (2008) bu durumun sebebini Osmanlı toplumunun, 19. Yüzyıla kadar büyük ölçüde devam eden uzun barış ve huzur devrine bağlamaktadır. Bu süreçte İslam düşüncesi, teoriden paratiğe aktarılarak topluma hem huzur ve saadet verilmiş hem de dolayısıyla bu düşüncenin tarih görüşü topluma kabul ettirilmiştir. Böylelikle
büyük ölçüde İslami tarih görüşü benimsenmiş ve kısa zamanda değişmesi mümkün olmamıştır (s.376). Ancak 19. Yüzyılda artan uluslar arası bunalımın, yükselen bir ivmeyle Osmanlı toplumu içerisine sirayet etmesi, içtimai hayatın her alanında olduğu gibi tarih anlayışı üzerinde de büyük tesirler yaratmıştır. Tanzimat’tan sonra Avrupa dillerini bilen tarihçilerin yetişmeye başlaması bu
husus üzerinde etkili olmuştur. Zira bu tarihten itibaren Avrupa dillerinden tercüme edilen “genel tarih”ler sayesinde hem eski kavimlere ilişkin hem de Avrupa devletlerinin tarihlerine ilişkin bir ilgi uyanmaya başlamıştır. Osmanlı tarihçileri de Avrupa devletlerine ilişkin önemli olayları kendi tarihlerinde konu etmeye başlamışlardır (Yinanç, 2011: 68). Bu konuda özellikle 1774-1824 yılları
arasındaki İmparatorluk Tarihi’ni yazan Cevdet Paşa’nın çalışması dikkat çekmektedir. Zaman içerisinde bu husus halka da sirayet etmiş ve Avrupa devletleriyle ilgili malumat düzeyi artmıştır.
Osmanlı tarih yazıcılığında Avrupa etkisinin artmaya başlaması, Arap-Fars etkisini hafifletmiştir. Ortadoğu geleneği her ne kadar zayıflasa da bir anda ortadan kalkması mümkün olmamıştır. Osmanlı aydınları Avrupalı yazarlar arasında özellikle Descartes, Voltaire, Condorcet ve Turgot gibi düşünürleri okumuşlardır. Bu yazarların eserlerinde ilerleme ve pozitivizmin önemli derecede yer tutuyor oluşu, Osmanlı aydınını da etkilemiştir (Sönmez, 2010: 105). Ancak önceki kısımda değinildiği üzere; Avrupa’da milliyetçi ideoloji ile pozitivist tarih yorumu birlikte gelişim göstermişlerdi. Avrupa’da meydana gelen bu ikili gelişim, Osmanlı Devleti’nde aynı mahiyette tezahür etmemiştir. Pozitivist anlayış ve dolayısıyla şen’i tarihçiliğin Osmanlı Devleti’ne girişi daha kolay olmuşken; milli
tarih anlayışının tesisi için daha fazla beklemek gerekmiştir. Ziya Gökalp’in şen’i tarihçilik ve milli tarih tasnifi de esasında büyük ölçüde bu hususa dayanıyor olmalıdır. Zira Türk aydını, şen’i tarih ile milli tarihin gelişimini paralel bir süreçte değil; birbirinin ardılı olacak şekilde yaşamıştır. Ancak Avrupa’dan yapılan tercümeler, yavaş yavaş milli tarihin de tohumlarını atmıştır. Bu tercümelerden
Türk dünyasına ait malumat alınması sayesinde, milli hissin uyanması ve gelişmesi (Akçura, 2010: 593) uzun bir sürece yayılmış da olsa neticede mümkün olmuştur.
Tanzimat dönemindeki bu gelişmeler İslami tarih anlayışını tamamen ortadan kaldırmasa da; ona paralel olarak gelişim gösteren devlet tarihi anlayışını ortaya çıkarmıştır. İslam tarihi bu dönemde
medreselerde okutulmaya devam edilirken; devlet tarihi de yeni açılan okullarda öğretilmeye başlanmıştır. Ancak bu tedrisat içerisinde de Osmanlı öncesindeki Türk tarihi veya Osmanlı Devleti’nin kurulmasında Türk milletinin sarf ettiği gayretlerden bahsedilmemiştir (Karal, 1946: 1). Şevket Süreyya da resmi kitaplara göre ortada bir Türk soyundan bahsetmenin imkanı olmadığını
belirtmektedir; “Ya Müslümanlar ya da Osmanlılar vardır. Osmanlı toplumu içerisinde yer alan Araplar, Kürtler ve Arnavutlar hep övgü dolu sözlerle anılırken, Türkler adı bile geçmeyen değersiz ve kimsesiz bir topluluk olarak kenara bırakılmışlardır. Bu durum da özellikle aydınlar arasında bir ezilmişlik ve aşağılık duygusu yaratmıştır” (Aydemir, 1985’den akt. Aslan, 2012: 335).
Osmanlı devlet erkanının, Tanzimat ile birlikte “Osmanlı Vatanı” oluşturma düşünceleri 1877-1878 Osmanlı-Rus, 1911-1912 Trablusgarp Savaşı, 1912-1913 Balkan Savaşları ile Osmanlı milletinin mevcut olmadığının anlaşılmasıyla yavaş yavaş terk edilmiştir. Bu durum da aynı süreç içerisinde yine yavaş olmak suretiyle Türkçülük düşüncesinin gelişimine zemin hazırlamıştır (Turan, 2015: 32). Bu hususta dış gelişmeler de büyük ölçüde etkili olmuştur. Önceki devirlerde, Osmanlı’dan önceki Türk devletlerinden yalnızca İslam devleti olanlarının bazıları tarihçiler tarafından konu edilirken; Tanzimat devri ve sonrasında Türkistan’ın Ruslar, Hindistan’ın ise İngilizler tarafından işgal olunması bu bölgelerde yaşayan müslümanların ve bilhassa Türklerin kurtarılmasına ilişkin bir kamuoyu oluşumunu da beraberinde getirmiştir (Yinanç, 2011: 79). Aynı tarihlerde Türkler hakkında yazılan eserlerin de meydana çıkmaya başladığı görülmektedir. Polonya mültecilerinden Mustafa Celalettin Paşa, 1869 yılında yayımlanan “Les Turcs: Anciens et Modernes” (Eski ve Yeni Türkler) başlıklı kitabında Batı uygarlığını yaratmış olan kavimlerle Türklerin aynı kökenden geldiğini ileri sürmüştür (Sönmez, 2010: 118-119). Özellikle de Türk milletinin Arilerden hiçbir eksik yönü olmadığını ispatlamak gayretleri içerisine girerek; Türklerle Aryenler arasındaki ırki yakınlık üzerinde durmuştur (Köken, 2014: 100). Mustafa Celalettin Paşa’nın öne sürdüğü bu düşüncelerin 1930’lu yıllarda şekillenen Türk Tarih Tezi ile benzerliği dikkat çekmektedir. Bundan başka Müşir Süleyman Paşa, 1879 yılında yazdığı “Tarih-i Alem”inde İslamiyet’ten önceki Türklerin tarihini de konu edinmiştir. Ahmet Vefik Paşa da Ebulgazi Bahadır Han’ın “Şeçere-i Türkiye”sini Anadolu Türk lehçesine
nakletmiş ve bir kısmını da bastırmıştır (Yinanç, 2011: 79). Özellikle Mustafa Celalettin Paşa’nın eseri, Avrupa’da hakim olan ırk mitosu ile mücadelenin henüz Tanzimat devrinde başladığını göstermektedir.
Türk tarihine yönelik oluşan ilgi bu dönemde oldukça düşük düzeyde olup, aydınlar arasında yukarıda sayılan isimlerde olduğu gibi nadiren rastlanmaktadır. Bu husus, tarih öğretimi üzerinde de kendisini göstermektedir. Zira dönemin ünlü eserlerinden birisi olan Mizancı Murad’ın, ilk basımı 1881-1883 yıllarında yapılan altı ciltlik “Tarih-i Umumi”sindeki konuların dağılımı bu hususta bir fikir vermektedir:
Tablo 1: Mizancı Murad’ın “Tarih-i Umumi” (1881-1883) Adlı Eserindeki Konuların Dağılımı*
Tablo 1’de, daha önce de belirtildiği gibi Tanzimat’tan sonra Avrupa’dan nakledilen tarihlerin, tarih anlayışımız ve yazıcılığımız üzerinde büyük etkisi olduğu görülmektedir. Neredeyse tamamı Avrupa’nın kökenine referans oluşturan İlk Çağ Medeniyetleri, kitabın %29,86’sını oluştururken; Orta Çağ ve Yeni Çağ Avrupa Tarihleri ise toplamda %49,30’unu teşkil etmektedir. Bunun yanında asırlardır süre gelen İslam Tarihi konularının kitabın %13,89’unu, Tanzimat ile birlikte gelişen devlet tarihinin ise %6,65’ini oluşturduğu görülmektedir. Türk tarihi konularına ayrılan kısım ise %0,86 ile
oldukça düşük bir durumdadır.
Akçura (2010), Mizancı Murad’ın bu eserinin en çok şöhret bulan eserlerden olduğunu belirtmektedir. Söz konusu eserin daha çok Avrupa tasnifine uygun olduğunu belirten Akçura (2010), Türk tarihi ile ilgili konular hususuna da dikkat çekmektedir. Buna göre Murat Bey, Tarih-i Umumi’sinde bütün Türklüğe önem vermemekte; İslamiyet’ten önceki Türklüğü “Doğu Asya” bölümünde “Çin,
Hindistan ve Türkistan” genel başlığı altında yaklaşık üç sayfadan ibaret olacak şekilde ele almaktadır (s.594). Diğer yandan kitap ise 2555 sayfadan oluşmaktadır. Mizancı Murad İslam tarihini “panislamist” bir bakış açısıyla ele alırken; Yunan-Roma ve Avrupa tarihleri Avrupa bakış açısına göre yazılmıştır (Akçura, 2010).
II. Abdülhamit döneminde (1876-1909), Avrupa’dan yayılan fikir akımlarının tarihçilere sirayet etmeye başlamasıyla birlikte tarih ve tarih eğitimine ilişkin olumsuz gelişmeler yaşanmaya başlamıştır. Esasında bu dönem hem genel eğitim hem de tarih eğitimi açısından önemli gelişmelerin yaşanmaya başladığı bir dönem olmasına rağmen; 1904 yılında Sıbyan mekteplerinden tarih
derslerinin kaldırıldığı görülmektedir. Ayrıca Fransız İhtilali’nin etkilerinin gençler arasında yayılmasını önlemek amacıyla rüştiyelerden de “Genel Tarih” dersleri kaldırılmıştır (Safran, 2002’den akt. Demircioğlu, 2012: 120). 20. Yüzyılın başlarında yaşanan bu gelişmeler, Avrupa nazariyesini büyük ölçüde yansıtan Mizancı Murad’ın “Umum-i Tarih”ini de hedef almıştır. Akçura (2010), evinde
Murad Bey’in eseri çıkan kişilerin Trablusgarp’a sürgün edilmesinin ender olaylardan olmadığını belirterek bu hususta ilginç bir örnek vermektedir (s.595). Tedbirlerden de anlaşılacağı üzere II. Abdülhamit döneminde tarih anlayışı ve yazıcılığı üzerinde “devlet tarih”ini esas alacak Osmanlıcılık düşüncesi doğrultusunda düzenlemeler yapılmış; Avrupa’dan gelebilecek düşüncelerin ve fikir akımlarının önü kesilmeye çalışılmıştır.
Tarih anlayışının eğitime yansıması hususunda; medreselerde yüzlerce yıl okutulan İslam tarihi ve padişahların “abartılı” öykülerini (Aydoğan, 2006: 25) saymazsak ilk ciddi gelişmenin Sultan Abdülmecid zamanında 1845’te Kemal Efendi’nin açtığı Davutpaşa Mektebi’nde tarih dersinin okutulmasıyla gerçekleştiğini söyleyebiliriz (Toprak, 2012: 152). Saffet Paşa’nın 1869 tarihli “Maarifi Umumiye Nizamnamesi”nin altıncı maddesinde Sıbyan mekteplerinde “Muhtasar Tarihi Osmani” ve “Tarih-i Umumi” adlı iki tarih dersi yer alırken, nizamnamenin 23. Maddesinde rüştüyelerde “Tarih-i Umumi ve Tarih-i Osmani” adlı bir dersin konulmasına karar verilmiştir. Aynı nizamnameye göre İdadilerde “Tarih-i Umumi” adlı bir tarih dersi bulunurken, Mekteb-i Sultanilerin Kısm-ı Ali
bölümlerinde ise sadece Edebiyat sınıflarında “Tarih” isimli bir ders bulunmak tadır (Maarifi Umumiye Nizamnamesi, 1869: 4-18’den akt. Şengül, 2007: 77). İşte II. Abdülhamit zamanında yapılan düzenlemeler bu derslerin büyük ölçüde kaldırılması veya Osmanlıcılık-İslamcılık düşüncesi doğrultusunda yeniden düzenlenmesi esasına dayalıdır. Reşit Galip’e göre “Osmanlı tarih tezi
terbiyevi sahada o kadar uğursuz bir tesir göstermiştir ki halis ve hakiki Türkler arasında başka milliyetlere nisbet aramak özentisi bir nevi münevverler modası haline gelmeye başlamıştı… Bu tez milli seciyeyi kanından zehirliyor ve en ağır ölüme sürüklemek yolunda yürüyordu” (Reşit Galip, 1933’den akt. Akman, 2011: 93).
Osmanlı Devleti içerisinde meydana gelen isyanlar Osmanlı millet sisteminin çökmesine yol açarak “Osmanlıcılık” düşüncesini zayıflatırken; Osmanlı Türkleri arasında da millileşmeyi ön plana alan düşünce akımlarının etkin konuma gelmesini sağlamıştır. II. Meşrutiyet dönemi, bu düşüncelerin hakim konumda olduğu ve bu doğrultudaki gelişmelerin tarih anlayışı ile tarih eğitimi üzerindeki
etkisinin hissedilmeye başlandığı dönem olmuştur.
2. II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Devleti’nde Tarih Anlayışı
İkinci Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle birlikte ülke genelinde yaşanan özgürlük havası, önceki devrin muhaliflerine yayın ve örgütlenme konusunda serbestlik yaratmıştır. Bu ortam içerisinde özellikle Türkçülük düşüncesinin ve tarih çalışmalarının kurumsal bir temele oturduğu söylenebilir. Zira hem Türkçü düşünceyi geliştirmek hem de bu düşüncenin Türk tarihi bilinci temelinde yayılmasını sağlamak üzere pek çok kuruluş ortaya çıkmıştır.
On dokuzuncu yüzyılda Osmanlı aydınını etkilemeye başlayan pozitivist düşüncenin etkisi bu dönemde de artarak devam etmiştir (Durgun, 2015: 41). Tarih çalışmalarına artan ilgi, tercüme faaliyetlerinin de hızlanmasına sebep olmuştur. Köprülü (2011) özellikle Seignobos’un bu dönemde her yerde heyecan içerisinde tercüme edildiğinden bahsetmektedir. Tanzimat’tan sonra başlayan
tercümeler, Türk tarihine yönelik ilginin uyanması üzerinde etkili olmuştu. Bu dönemde gerçekleştirilen çevririler de aynı etkiyi büyük ölçüde devam ettirmiştir. Zira milli tarih yazımına zemin hazırlayan en önemli katkı bu dönemde olmuştur.
Türk milletinin yaşadığı felaketlerin ardından; Türk devletinin ideolojisinin Türklük üzerinde temellendirilmesini savunan Türk aydınları vatan, siyasi kimlik ve Osmanlı müslüman kültürü çerçevesinde devlete bağlılık kavramlarını geliştirdiler (Turan, 2015: 32). Bunu yaparken de özellikle kurumsallaşmaya büyük özen gösterdiler. Avrupa’da 19. Yüzyılın başlarında milli tarihin oluşumuna öncülük eden kurumsallaşma, Türkiye’de ancak 1908’den sonra gerçekleşmeye başlamıştır.
Ahmet Mithat, Veled Çelebi, Necip Asım ve Yusuf Akçura 25 Aralık 1908’de Türk Derneği’ni kurarak Türkçülük düşüncesinin kurumsallaşması yolunda ilk adımı atmışlardır. Derneğin amacı tüzüğünde şu şekilde ifade edilmiştir:
“Cemiyetin maksadı Türk diye anılan bütün Türk kavimlerin mazi ve haldeki aşar, ef’al, ahval ve muhitini öğrenmeye ve öğretmeye çalışmak; yani Türklerin asar-ı atikasını, tarihini, lisanlarını, avam ve havas edebiyatını, etnografya ve etnologyasını, ahval-ı içtimaiye ve medeniyeti hazinelerini, Türk memleket lerinin eski ve yeni coğrafyasını, araştırıp taraştırıp ortaya çıkararak bütün dünyaya yayıp dağıtmak ve dilimizin açık, sade, güzel, ilim lisanı olabilecek süratte geniş ve medeniyete elverişli bir dereceye gelmesine çalışmak ve imlasını ona göre tetkik etmektir.” (Üstel, 1997: 35’den akt. Sönmez, 2010: 122-123).
Amacından da anlaşıldığı üzere cemiyet, hem genel olarak Türkçülüğün geliştirilmesini amaçlamakta hem de bunu sağlamanın yollarından birisi olarak da Türk tarihinin araştırılıp ortaya konulmasını sağlamayı gaye edinmektedir. Etnografya vb. alanlarda da çalışma yapılmasının hedeflenmesi pozitivist etkiyi gösterirken; Türk kültürüne ait neredeyse her unsurun çalışma konusu edilmesi
“milliliği” ön plana çıkarmaktadır. Yani kısacası Avrupa’da 19. Yüzyılın başlarında görülen milli tarihin pozitivist yorumu, Türk toplumunun mevcut siyasi ve sosyal konjonktürü içerisinde Anadolu Türklüğü’nün içerisinden vücut bulmaya başlamış tı. Bu husus Türk Derneği’nden sonra kurulan kuruluşlarda da kendisini hissettirmektedir.
Abdurrahman Şeref başkanlığında 1909 yılında kurulan Tarih-i Osmani Encümeni’nin üyeleri arasında Necip Asım, Mehmet Arif, Ahmet Refik ve Karolidi Efendi gibi tarihçiler bulunmaktaydı.
Yinanç bu kuruluşu Avrupa tarzındaki akademilere benzetmektedir (Yinanç, 2011: 95). Tarih-i Osmani Encümeni’nin görevleri arasında Osmanlı tarihi yazmak, tarihi yerler, camiler, abidelerle ilgili yazılı belgeleri toplamak ve tüm bunlarla ilgili kaynakları ve bilgileri takip ve tercüme etmek gibi faaliyetler bulunmaktaydı (Sönmez, 2010: 121). Türkiye’de çıkan ilk tarih dergisi de “Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası” olmuştur. Yayımlanma nedeni yazılması düşünülen Osmanlı tarihine zemin hazırlamak ve bu faaliyetler hakkında kamuoyuna malumat vermektir. 1928’e kadar yayımlanan bu dergi, Cumhuriyet döneminde de tarih ve tarih eğitimi alanında gelişmelere ön ayak olmuş olup; pek çok gözlemciye göre bilimsel ölçütleri tutturmuştur (Sönmez, 2010: 122). Bu bakımdan derginin, Türkiye’de tarih disiplininin bilimsel manada gelişimi üzerindeki katkısı yadsınamaz.
İlerleyen yıllarda 18 Ağustos 1911’de önce Türk Yurdu Cemiyeti’nin, ardından da 12 Mart 1912’de Türk Ocağı’nın kurulması bu konuda önemli örnekleri teşkil etmektedir. Ersanlı (2003)’ya göre Türk Ocakları tüm Türk kökenli halkların tarihini ve kültürünü incelemek amacıyla ve özellikle milli eğitimi ilerletmek, Türklerin bilimsel, sosyal ve ekonomik standartlarını yükseltmek ve ulusun dilini
ve kültürünü geliştirmek amacını taşımaktadır (akt. Sönmez, 2010: 125). Derneğin 2010 yılından beri yürürlükte olan tüzüğünde de ülküsü şu şekilde ifade edilmiştir: “Dernek, millî kültürün (hars), ahlâk ve fikir hayatının geliştirilmesi, millî birliğin kuvvetlendirilmesi, toplum yapısının sağlamlaştırılması ve Türklüğün yüceltilmesi amacıyla kurulmuştur. Kısaca “Türk Milliyetçiliği” olarak da adlandırılan bu amaç, Derneğin “Millî Ülkü (mefkûre)”südür.” (Türk Ocakları, 2016). Gerçekten de Türk Yurdu ve Türk Ocakları, Türkçülük fikrinin geliştirilmesinde önemli bir rol üstlenmiş ve öncelikle İttihat ve Terakki
liderlerine sonra da milli devletin kurulmasında Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarına tesir etmiştir (Saray, 1995: 24). Türk Ocakları’nın yayın organı olan Türk Yurdu dergisi, Türkiye’de modern tarihçiliğin ve milli düşüncenin yerleşmesi konusunda adeta bir okul işlevi görmüştür.
Türk Derneği’nin bazı mensupları 14 Mart 1913 tarihinde Türk Bilgi Derneği’ni kurmuşlardır. Dernek Türkiyat (Türkoloji), İslamiyat, Hayatiyat (Biyoloji), Felsefe ve İçtimaiyat, Riyaziye (Astronomi) ve Maddiyat ve Türkçülük olmak üzere altı çalışma kolundan meydana gelmiştir. Baltacıoğlu (1998)’in deyişiyle bu derneğin kurulması batıdaki örneklerini andırır şekilde bir üniversite/akademi
hamlesidir (akt. Sönmez, 2010: 123). Bu kurum daha sonra kurulan “Asar-ı İslamiye ve Milliye Tedkik Encümeni”nin de temeli olarak nitelendirilmektedir. Bu cemiyet ise; Ziya Gökalp, Fuat Köprülü gibi tarihçiler tarafından kurulmuş olup, daha sonra Mehmet Tahir, Necip Asım ve Mehmet Arif gibi Türk Derneği ve Türk Bilgi Derneği üyeleri de katılmışlardır. 1915 yılından itibaren “Milli Tetebbular
Mecmuası”nı yayımlamaya başlayan derneğin amacı şu şekilde ifade edilmiştir:
“Encümen Türklere ait müesesatı diğer milletlerin müessesatıyla mukayese ederek Türk milletinin hangi enmuzec-i içtimaiye mensup ve tekamülün hangi
safhasında olduğunu arayacaktır. Türklere ait her müessese hakkında yapılacak tetkikat vesaik-i kafiyeye istinad edecektir. Tetkikat sahası din, ahlak, hukuk,
iktisat, lisan, bediiyat, fenniyat, bünyevi içtimaiye gibi hususattır. Bu müesseselerin Türk harsında ve İslam medeniyetinde mevkiini tayin etmek ve
yekdiğeri ile revabıt ve münasebatını bulmak encümenin saha-i mesaisine dahildir (Ersanlı, 2003’den akt. Sönmez, 2010: 123-124).
Encümen-i Tedkik’in bu gayeleri göz önünde bulundurulduğunda, o dönem tarih biliminde popüler olan pozitivizmin ve milliyetçiliğin etkileri oldukça açık bir şekilde görülebilmektedir. Zira toplumların süreç içerisinde evrimini savunan pozitivist görüş, “Türk milletinin tekamül safhasını belirleme” gayretinde gayet sarih bir şekilde ifade bulmuştur.
Bu dönemde milliyetçi tarih anlayışının yerleşmesinde etkili olan bir diğer husus İttihat ve Terakki’nin 1913 yılında iktidarı ele geçirmesi suretiyle, siyasi Türkçülüğün devlet yönetimine egemen olmasıdır.
Bununla birlikte milli düşüncenin aktarımı önem kazanmış ve bunun yollarından birisi olan tarih ve tarih eğitimi de buna paralel olarak gelişim göstermiştir (Demircioğlu, 2012: 119).
Kurumsallaşma çalışmalarının da etkisiyle bu dönem, daha önceki örneklerin aksine ilk kez toplu halde Türk tarihinin yazılması konusunda da girişimlere sahne olmuştur. Bu hususta özellikle Necip Asım Bey’in “Türk Tarihi” adlı çalışması dikkat çekmektedir. Necip Asım Bey, bu eseri vücuda getirirken Avrupa’dan, Rusya’dan ve İslam dünyasından pek çok eseri tetkik etmiş ve bunlardan istifade etmiştir. Yinanç (2011), Necip Asım Bey’in bu çalışmasında özelikle Kirman Selçuklularına ait bölümün çok kıymetli olduğunu belirtirken, bu bölümün aslında Muhammed bin İbrahim’in Hollanda’da basılmış olan “Farisi Kirman Selçukileri” adlı eserin birebir kopyası olduğunu eklemekte ve Necip Asım’ı hoşuna giden tüm bilgileri esere doldurup bunları hiçbir şekilde tetkike tabi tutmadığı hususunda eleştirmektedir (s. 80). Köprülü (2011) de çok sayıdaki tercüme esere rağmen, bu dönemde milli tarihimize ait “şahsi” hiçbir eserin yazılamadığına dikkat çekerek eleştiride bulunmaktadır. Karal (1946), bu eleştiriyi biraz daha ilerleterek bu dönemde tercümelerin hiçbir kritiğe tabi tutulmadan gerçekleştirildiğini ve yayıldığını; bu suretle Türk tarihi hakkında, gerçeğe uymayan pek çok bilginin, manasız iddiaların ve hatta iftiraların memleket dahilinde yerleşmeye başladığını belirtmektedir (s.2).
II. Meşrutiyet döneminde yazılan önemli eserlerden birisi de Ahmet Refik’e ait “Büyük Tarih-i Umumi” adlı eserdir. Eserin içeriği adından da anlaşıldığı üzere genel tarih konularını kapsamaktadır.
Tablo 2’de eserin içeriğinde yer alan konuların dağılımına ilişkin istatistikler verilmiştir:
*Tablonun oluşturulmasında kullanılan veriler Avcı Akçalı ve Çam (2015)’den alınmıştır.
Tablo 2’de görüldüğü üzere Ahmet Refik’in eserinde Türk tarihi konuları %5,07’lik bir paya sahiptir.
Bu durum Avrupa tarihi konularının yanında oldukça düşük bir oran olarak dikkat çekmektedir.
Bunun yanında İslam tarihi konularının ise %16,6, Osmanlı tarihi konularının ise %4,54 olduğu görülmektedir. II. Meşrutiyet’ten önce Mizancı Murad tarafından kaleme alınan eserin istatistikleriyle karşılaştırdığımızda Türk tarihi konularının %0,86’dan, %5,07’ye yükselmiş olması önemlidir. Ancak Türk tarihine yönelik ilginin henüz istenilen seviyelere de ulaşmadığının bir göstergesidir. Necip
Asım ve Ahmet Refik gibi tarihçilerin, kurumsallaşma çalışmaları içerisindeki aktif konumları da göz önünde bulundurulduğunda bu durum daha da anlam kazanmaktadır. Zira yeni tarih anlayışı ile ilgili tüm çalışmaların içerisinde yer alan bu tarihçilerin eserleri dahi “milli”likten uzak bir görünüş sergilemektedir. Bu durum da Yinanç (2011), Köprülü (2011) ve Karal (1946)’ın eleştirilerini büyük ölçüde haklı çıkarmaktadır. Bunun yanında olumlu yönde bir gelişim ivmesinin varlığı da önemlidir. Zira Ahmet Refik’in eserinde artık İslamiyet öncesi Türk tarihinin kaynakları, Türk gelenekleri, Türk kavimleri, Türklerin batıya hareketleri, Çinlilerle ilişkileri, hayat tarzları, dil, din ve sosyal hayatları bağlamında değerlendirmelerde bulunulduğu görülmektedir. Aynı şekilde Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu, Cengiz’in halefleri, Timurlenk başlıkları altında da siyasi, sosyal, edebi ve bilimsel gelişmeler ile ilgili bilgi aktarıldığı da görülmekte dir. Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçukluları ile ilgili bahislerde de aynı durum söz konusudur (Avcı Akçalı ve Çam, 2015: 134). Ayrıca bu eserde çok sayıda fotoğraf, resim ve harita kullanılması önemli yeniliklerden birisidir.
II. Meşrutiyet döneminde dikkat çeken ilginç çalışmalardan bir diğeri ise Celal Nuri’ye aittir. Celal Nuri; Taine, Charles Darwin, Le Play, Henry de Tourville, Elisee Reclus gibi isimlere atıfta bulunarak öne sürdüğü “Muhit, Irk, Zaman Teorisi” (Çalen, 2013) ile eski Türkler ve Osmanlı Türkleri arasındaki münasebetlerin tarihine ve antropolojik geçmişine ışık tutmaya çalışmıştır. Celal Nuri, teorisini geliştirirken muhitin evrim üzerindeki etkisini özellikle Darwin’e dayandırarak evrim teorisinin tezlerinden de büyük ölçüde yararlanmıştır . Celal Nuri’nin “Muhit, Irk, Zaman Teorisi”ni gündeme getirmesi ve sistematize etmeye çalışması, bu dönemde Türk aydınları üzerindeki pozitivist etkinin bir diğer örneğini teşkil etmektedir. Hatta Celal Nuri’nin çalışmasının, bu konuda uç örneklerden birisi olduğunu belirtmek yerinde olacaktır.
Meşrutiyet döneminde tarih açısından sorun oluşturan bir diğer husus ise günümüzde “İlk Çağ” olarak adlandırılan “Kurun-u Evvel” alanıdır. II. Meşrutiyet yıllarına kadar bu alan büyük ölçüde kutsal kitaplardan temin edilen bilgilerle kurgulanmıştı (Durgun, 2015). Oysa bu dönemde artık Avrupa’dan gerçekleş tirilen tercümelerle İlk Çağ medeniyetlerine ilişkin bilgiler daha bilimsel şekillerde ele alınıyordu.
Akagündüz (2015), II. Meşrutiyet yıllarında tarih araştırmalarının yöntemi hususunda da önemli gelişmelerin olduğunu belirtmektedir. O dönemde dünya genelinde bilimselliğin daha çok olguların kanıta dayalı olması prensibine bağlı olmasının da etkisiyle, Türk aydınları da tarih çalışmalarını bu kaideye göre düzenlemek için uğraş vermişlerdir. Belgenin nasıl toplanacağı, nasıl tasnif edileceği, bilimsel yöntemlerle nasıl yazılacağı ve yorumların ne şekilde yapılacağı yoğun bir şekilde ele alınmıştır (Akagündüz, 2015: 28). Esasında bu durum, daha önceden bahsi geçen; 19. Yüzyıl başlarında Avrupa’da meydana gelen Ranke devriminin yaklaşık yüzyıl sonra Türk tarih anlayışına yansımasından ibarettir.
II. Meşrutiyet dönemi; milliyetçilik düşüncesinin gelişmesi, pozitivist bilim anlayışının aydınlara sirayet etmesi, tarih yazımı ve araştırmalarının artış göstermesi ve eğitimin devlet tarafından bir görev olarak addedilmesinin birlikte yaşandığı, dolayısıyla bu unsurların birbirleri ile etkileşim içerisinde gelişim gösterdiği bir dönemdir. Bu bakımdan bu dört unsur açısından da Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra atılacak adımlar için ortamın hazırlandığı bir dönem olarak ifade edilebilir.
Tarih alanıyla ilgili olarak “milli düşünce”nin teşekkülünü ve yayılmasını sağlamaya yönelik çalışmaların temel dayanak noktalarından birisi de tarih alanından edinilen bulguların öğretim programlarına entegre edilmesidir. Dolayısıyla II. Meşrutiyet döneminde tarih alanındaki yoğun çalışmaların tarih eğitimi alanına da etkide bulunmuş olması kaçınılmazdır. Bundan sonraki kısımda II. Meşrutiyet döneminde tarih eğitimi alanında meydana gelen gelişmelere değinilmektedir.
Bu dönemde Ali Reşat Bey ve Satı Bey gibi eğitimciler, tarih eğitiminin gelişmesi hususunda önemli çalışmalar yapmışlardır.
Daha önceki dönemlerde tarih eğitiminin okullarda ne şekilde ele alındığıyla ilgili malumat verilmişti.
Bu hususta en problemli kurumları oluşturan medreselerde 1910 yılına kadar tarih derslerine yer verilmemiştir (İslam tarihi hariç). Ancak 1909 yılında gerçekleştirilen ıslahat çalışmalarıyla medrese programlarına da tarih derslerinin konulduğu görülmektedir (Oral, 2006: 78). 1911 yılında İdadiler için hazırlanan programda da yedi sınıf düzeyinin tamamında tarih derslerine yer verildiği
görülmektedir, birinci sınıftan yedinci sınıfa kadar sırasıyla; “Tarih-i Enbiya ve Tarih-i İslam”, “Muhtasar Tarih-i Osmani”, “Tarihi Umumi”, “Tarihi Umumi”, “Tarihi Umumi”, “Tarihi Umumi”, “Tarihi Umumi” (Şengül, 2007: 83) dersleri konulmuştur. Bu gibi değişikliklerle II. Abdülhamit döneminde tarih dersinin okul programlarından çıkarılmış olmasının yarattığı olumsuz etkinin silinmeye çalışıldığı söylenebilir. Şengül (2007), tarih dersleri ayrıntılı incelendiğinde bu programda İslamcılık, Osmanlıcılık ve Batıcılık fikir akımlarının ağırlığının hissedildiğini belirtmektedir (s.83). Esasında Ali Reşat Bey “milli ve vatani eğitim için en çok tarihten yararlanılır… Osmanlı tarihi çocuğa memleketini sevmeyi ve ona hizmet etmeyi öğretmelidir” (Dönmez ve Oruç, 2006: 51) derken; Satı Bey
ise “bütün tarihi konular milli ve vatani bir bakış açısından gösterilmelidir” (Şengül, 2007: 78) derken “millilik” hususunda önemli vurgular yapmaktadırlar. Ancak hem Ali Reşat Bey’in, hem de Satı Bey’in vurguladıkları milliyetçilik Türk milliyetçiliği değil, Osmanlıcılık eksenli Osmanlı milletine yönelik bir milliyet çiliktir. Zira bu durum o dönemde hazırlanan ders planı örneklerinden de
izlenebilmektedir. Dönmez ve Oruç (2006), II. Meşrutiyet döneminde “Tedrisat Mecmuası”nda yayımlanan ve İhsan Sungu, Satı Bey, İhsan Şerif, Abdüllatif Bey gibi eğitimcilere ait tarih ders planı örneklerini derlemişlerdir. Bu örnekler incelendiğinde gerçekten de tarih dersine yüklenen işlevlerden en önemlisinin “milli ve vatani hisler”in uyandırılması ve geliştirilmesi olduğu söylenebilir.
Ancak bu ders planlarında bahsedilen “ Millilik ” Osmanlı millet sistemine göre oluşturulmuş bir Milliliktir.
Vatan da doğal olarak Osmanlı vatanıdır. Ders içeriklerine bakıldığı takdirde “Türk tarihi” anlayışının, tıpkı önceki dönemlerde olduğu gibi yalnızca Osmanlı tarihi olarak ele alındığı görülmektedir. Örneğin İhsan Sungu’nun “İlk Osmanlılar” adlı dersinde Osmanlı kurulmadan önceki Anadolu’dan bahsedilirken; “o vakitler Anadolu’da bir İslam padişahı vardı. Adı Alaaddin idi”
denilerek “Selçuklu” hanedan isminin kullanılmadığı ve Selçuklu Türklerinin yalnızca “İslam” olarak tabir edildiği anlaşılmaktadır. Bu durum Meşrutiyet öncesindeki tarih anlayışının bir devamı olarak sunulabilir.
Darül Muallimin kapsamında öğretmenlerin stajyerlik uygulamalarında bulunabilecekleri bir Tatbikat Mektebi’nin (Uygulama Okulu) kurulması bu dönemde eğitim alanında atılan önemli adımlardan birisidir. Bu mektep kapsamında üç sınıf düeyinde okutulan tarih derslerinin içeriğine bakıldığında da yine esas olarak Osmanlı Tarihi’nin ele alındığı, buna ek olarak da üçüncü sınıfta Mısır medeniyeti, Yunan medeniyeti, İslam medeniyeti, Ortaçağ ve derebeyler, Büyük Fransa İhtilali gibi başlıkların konu edildiği görülmektedir (Dönmez ve Oruç, 2006: 39-40).
1915 yılında hazırlanan tarih programında içerik yeniden değişime uğramıştır. Bu programda göze çarpan ilk değişiklikler genel olarak tarih ders sayısının artması; ayrıca programda yoğun bir şekilde Arap tarihi ve İslamiyet konularına yer veriliyor oluşudur. Bunun yanında sınırlı miktarda Türk tarihi konularına da değinilmiştir (Şengül, 2007).
II. Meşrutiyet döneminde tarih eğitimi ile ilgili en önemli anlayış değişikliği; tarih eğitimine biçilen işlev ile ilgilidir. Zira tarih eğitiminden beklenen, milli birlik ve beraberliği güçlendirmesi suretiyle vatanın savunulmasında sosyal hatları sağlamlaştırmasıdır. Satı Bey;
“Bugün kesinlikle sabit olan hakikatlerdendir ki, Almanya’nın birliği Prusya okulları tarafından hazırlanmıştır. Bu konuda, Prusya okullarında bulunan
öğretmenlerin kullandıkları silahların en tesirlisi tarih dersleri olmuştur. Bulgaristan’ın, Yunanistan’ın istiklali de, okullarında saçtıkları tohumlar ile
hazırlanmıştır. Bu tohumların en kuvvetlileri de, tarih dersleri vasıtasıyla saçılmıştır” (Dönmez ve Oruç, 2006: 44-45). diyerek tarih dersinden beklediği işlevin niteliğini gayet açık bir şekilde izah etmiştir.
Mehmet Arif’in (ö.1898) de henüz II. Abdülhamit devrinde tarih eğitiminden beklediği işlev yine aynı olmuştur;
2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,
***
