AMERİKAN İSTİHBARAT BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ SAVAŞI’ NIN BUNALIM DÖNEMİNDEKİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI BÖLÜM 3

AMERİKAN İSTİHBARAT BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ SAVAŞI’ NIN BUNALIM DÖNEMİNDEKİ TÜRK DIŞ 

POLİTİKASI  BÖLÜM 3

...... VE “DIŞİŞLERİ BAKANI YUSUF KEMAL BEYLE YAPILAN GÖRÜŞMELER” 


C) Ankara Hükümeti’nin Dış Dünya ile İlişkileri 

1) Sovyetlerle Olan İlişkiler 

"27/82 Haziran 1921'de Yunanlılar İzmit'te 200 kadar ev ve dükkânı ateşe vermek suretiyle büyük kıyım ve soykırım hareketine girişmişlerdi".(*) 
Bu olaylarla ilgili kanıtlara dayanan belgeler Yusuf Kemal Bey tarafından Amerikalı Teğmen'e verilmişti. 

***
Zamanın konjonktürel durumu çerçevesinde Ankara Hükümeti’nin dış ilişkilerinde o günün aktüel sözcüğü ile Bolşevikler ön planda bulunuyordu. Bu ilişkilere Amerikan gözlüğü ile bakılınca farklı bir durum ortaya çıkıyordu. 

İngilizler, Bolşeviklerin Anadolu’daki faaliyetlerine Amerikan gözlüğü ile bakma eğilimindeydiler Anglo-Sakson bakış açısı, Amerika’nın dünya dış politikasındaki 
trendinin yükselmesi ile birlikte, gittikçe Anglo-Amerikan eğilimine doğru bir gelişme kaydediyordu. İşte bu genel çerçeve içerisinde bire bir Amerikan çıkarlarının görüşülmesinden sonra, Bolşeviklerin Ankara ile yakınlaşması görüşmenin ikinci önemli konusunu meydana getiriyordu. 

Ankara - Moskova arasında gelişen ilişkilere koşut olarak, Amerikalı Teğmen’ in çıkarımlarda bulunarak istihbarat haline getireceği konular şu noktalarda 
odaklaşıyordu: 

— “Doğu’daki altı ilin Sovyetleştirilmesi şartıyla Mayıs ayında Kars’ta bir anlaşma imzalanmışsa; 
— Bu antlaşmanın bir dipnotu olarak Bolşeviklerin büyük ekonomik ayrıcalıklar istemiş oldukları ya da bunun karşılığında askerî yardım sunmuş oldukları” 23 

Yusuf Kemal Bey, doğal olarak, bu duyumların hemen hepsini bölüm bölüm doğru olmadığını söyledi. Oysa, Amerikalı Teğmen bu duyumlardan o kadar 
emindi ki, raporuna “kategorik olarak inkâr etti” şeklinde yazmaktan kendini alamamıştı. 

Aslında Amerikalı Teğmen tarafından ortaya atılan iki seçenek birbirleriyle öylesine çelişki içerisindeydi ki, bunlardan farklı doğru seçeneğin ortaya atılmasına gereksinim gösteriyordu. Altı ilin Sovyetleştirilmesine izin verilmesi çok uzak bir olasılıkla belki yardım alınmasının bir koşulu olabilirdi, ancak bir de üstüne üstlük ekonomik ayrıcalıklar da verilmiş olabileceği hiç de akla yatkın gelmiyordu. 

Ancak böylesine mantık dışı soruların ortaya atılması karşı tarafı konu hakkında açıklama yapmaya sokacağından, bu sorunun teknik düzeyde hazırlanmış 
olabileceği değerlendirilmektedir. 

Gerçek neydi? Gerçek, İngilizlerin Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bölge için oluşturmuş oldukları politikada gizliydi. Mondros Ateşkesi’nin hemen arkasından 5 Kasım 1918’de Kars Millî Şura Hükümeti oluşturulmuş, yaklaşık bu dönem on dört ay sürmüştü. 

II. nci Ardahan Kongresi’nden sonra, 18 Ocak 1919’da oluşan Cenubî Garbi (Güney Batı) Kafkas Hükümeti de 4 Nisan 1919’da İngilizler tarafından dağıtılmıştı. Bundan sonra da Mahallî Şuralar Hükümeti Dönemi başlamıştı 24. Ulusal Kurtuluş Mücadelesi’nin başlamasıyla “Ulusal Ant” sınırları içerisine alman 
bu bölge için Paris Konferansı’nda Lloyd George tarafından Amerikan mandası önerilmiş, bu öneri Fransa tarafından da destek görmüştü 25. 

**
Paris Barış Konferansı’nın başında Türkiye’nin tümünü kapsayacak biçimde olan Amerikan mandası, daha sonra, Ermenistan ile İstanbul ve Boğazlar içerecek şekilde İngiliz çıkarlarının ön plana alındığı bir politikaya dönüşmüştü. 

Teğmen’in altı ilin Sovyetleştirilmesi meselesi şeklinde ortaya attığı sorun, Elviye-i Selâse olarak adlandırılan, üç il Türkiye’den, üç il Ermenistan’dan olmak 
üzere Bağlaşık Devletlerin bu bölgede arzu ettikleri güdümleri altında olacak Ermenistan’dan başka bir yer değildi. İngilizlere göre, tehlike bu yerin 
Sovyetleştirilmesinde yatıyordu. Ne yapıp, yapıp bu tehlike bertaraf edilmeliydi. 

İngiltere’nin bu bölge için politikası açıktı. Ermenistan’ın bir manda yönetimiyle kontrol altında tutulması ve bu mandanın da Amerika’ya verilmesiyle Rusya ile 
Türkiye arasına bir set çekilmek isteniyordu. Ermenistan bölgesine Kilikya’nın da katılmasıyla meydana getirilecek Büyük Ermenistan’ın mandasının ABD’ye 
verilmesiyle, İngiltere, güneyde Fransa, kuzeyde Rusya ve Türkiye’nin arasında bir tampon bölge yaratmış olacaktı. ABD’nin tampon olarak bu bölgeye konulması ile İngilizlerin, bölgeye nüfuz etmelerini daha da kolaylaşacaktı. Ayrıca, İngiltere ekonomik nedenlerden dolayı Ermenistan’a yapmadığı yardımı Amerikan kanalıyla gerçekleştirmiş olacaktı 26. 

Amerikalı Teğmen ortaya atmış olduğu duyumu fizikî olarak kanıtlama eğilimindeydi. Bu duyumun fiziki kaynağı, Yeni Rus Büyükelçisi M. Neeherenov’un (Osmanlıca belgelerde Nazeranus olarak geçmektedir) Kafkasya’da görüşmeler yapmış olduğunu söyleyen Trabzon’dan Dr. Nihat Bey’di. Görüşmenin yapıldığı tarihten çok kısa bir zaman önce 27 Haziran 1921’de Nezaranus Sovyet Elçisi sıfatıyla Çankaya’da Mustafa Kemal Paşa’ya itimatnamesini sunmuş, aynı gün Yusuf Kemal Bey, Ulusal Hükümetin 
dış siyaseti hakkında Büyük Millet Meclisi’nde aşağıdaki demeci vermişti: 

“(...) Hakkımızı zorla elimizden almak isteyenlere vermemeye çalışacağız ve vermeyeceğiz. Hürriyet, istiklâl ne demek olduğunu bilen milletlerin er geç 
mutlaka bizim hakkımızı da teslim edeceklerine kaniiz” 27. 

Yusuf Kemal Bey, hiç konuşmasa, bu demecini Amerikalı Teğmenin önüne koysa ne demek istediği pekâlâ anlaşılacaktı. Ama o, dışişleri nezâketi içerisinde konuşmasını sürdürdü: 

“16 Mart’ta yapılan antlaşmanın Büyük Millet Meclisi tarafından onaylanmış tek antlaşma olduğunu (...) Ulusal Ant’a karşı olacağı için altı ildeki herhangi 
bir egemenlik ayrıcalığının olanaksız olduğunu (...) Komşu oldukları için Rusların ve Türklerin dost olarak birbirleriyle ilgilendiklerini söyledi. Bizlere uzanmış dostluk eli biçiminde ifade ederek Rusların hükümetini tanıyan ilk halk olduğunu takdirle belirtti. Bu yüzden ve Rusların Kapitülasyonların kaldırılmasını tanımış olduğu için halkının onlara minnettar olduğunu söyledi” 28. 

Yusuf Kemal Bey, yanıtlarını demokratik bir ortam içerisinde yanıtlamaya özen gösteriyordu. Ankara Hükümeti’ni tanıyan ve muhatap olarak alan koskoca bir Rus Halkı idi. Bunun anlamı açıktı. Gizli bir biçimde Amerikan halkı tarafından da Yeni Türk Devleti’nin tanınması gerektiği çağrışımını yapıyordu. Bir diğer yaklaşım ise, Batılıların hiçbir biçimde vazgeçemedikleri kapitülasyonların kaldırılmasını tanıyan halkın, Rus halkı olduğunu belirterek Rusların ekonomik ayrıcalıklar peşinde koşan bir ulus değil, ekonomik ayrıcalıkların karşısında olan bir ulus olduğunu özellikle vurguluyordu. 

2) Yunanlılar ile İlişkiler ve Beklenen Genel Yunan Taarruzu 

Yunan Kuvvetlerinin takviyeli kuvvetlerle genel taarruzu beklenmekteydi. Savaş tarihi literatürüne Kütahya -Eskişehir Muharebeleri biçiminde geçen bu taarruzların başlamasına tekaddüm eden zorlu, zorlu olduğu kadar bunalımlı günler yaşanmaktaydı, Ankara’da... Dışişleri Bakanı Yunanlıların bu ileri harekete başlayacağından günü gününe haberleri oluyordu. Yeni Türk Devleti istihbarat olanaklarını her tarafa seferber ederek, ulusal güç unsurlarının gerektiği kadar hazırlanabilmelerini sağlayacak stratejik ikaz, gerektiğinde taktik ikaz süresini sağlamaya yönelik görevlerini eksiksiz olarak yerine getiriyordu. Dışişleri Bakanlığı’nın dış istihbarat olanakları Yunan ileri hareketinin ne zaman başlayacağının tespit edilmesine harcanıyor ve bu şekilde Yunan Taarruzu’nun daha başlamadan, Türk Ordusunun hazırlıkta ön almasını sağlayarak önemli katkılarda bulunuyordu. Amerikalı Teğmen’e, bu durumu özellikle vurgulamak suretiyle belli yerlere “Türklerin her şeyden haberi var” imajı verilmeye çalışılıyordu. Ayrıca, Yusuf Kemal Bey, bu olasılığı yüksek, Yunan Genel Taarruzu’nun yapılmasının bütün uzlaşma zeminini ortadan kaldıracağını ve yapılacak uzlaşmaya yönelik bütün antlaşmaların Ankara Hükümeti tarafından reddedilmesiyle sonuçlanacağını bildirmek suretiyle, dolaylı olarak adeta Yunanlılara bir gözdağı veriyordu. 

3) Ulusal Ant Sınırlarının Tartışmasızlığı ve İngiliz - Yunun Birlikteliği 

Yusuf Kemal Bey, Yeni Türk Devleti’nin sınırlarının Ulusal Ant’ta belirtildiğini, Türklerin İzmir ve Doğu Trakya’ya herhangi bir uzlaşma olmaksızın geri dönmek 
zorunda olduğunu önemle vurguluyordu. Türkler “Büyük Savaş”tan yenilgiyle çıkmışlardı. Ülkesi topraklarından, Mezopotamya, Arabistan ve Fransız Suriyesi gibi ülkeler oluşturulmuştu. Arabistan’ı salt olarak ifade ederken, Suriye’den Fransız Suriyesi biçiminde ifade etmesi oldukça ilginç bir yaklaşımdı. Yeni Türk Devleti’nin sınırları büyük devletlerle çevrilmişti. Büyük Savaş’tan yenilgiyle çıkan Eski Avusturya İmparatorluğu’ndan da Polonya, Macaristan ve Yugoslavya gibi ülkeler oluşturulmuştu. Gerek Avusturya gerek Almanya’ya kendisinden ayrılan ülkelerin kontrol etme görevi verildiği halde, Türkiye bu haktan mahrum bırakılmıştı. Yusuf Kemal Bey, Türkiye’ye, Almanya ve Avusturya’dan daha kötü davranıldığım açık seçik bir biçimde ortaya koymaktan kendini alamıyordu. Bundan sonra görüşme; aşağıdaki günün aktüel konuları üzerinde yoğunlaştı: 

— General Harrington’un Londra’ya atanması, 
— İngiliz Ulusları Başbakanları Toplantısı, 
— Paris’teki Gurzon - Briand Görüşmeleri, 

Yusuf Kemal Bey’in bu konulardaki tutumu açıktı. Türk durumunun sabit ve değişmez bir biçimde ortaya konulduğunu, başka yerlerde kararlaştırılmış olan 
şeylerin bu tutumu değiştirmeyeceğini söyledi. 

Görüşme sırasında İstanbul’un tahliyesi ve Yunanlıların İstanbul’a geri dönmeleri de sorun olarak dile gelmişti. Amerikalı Teğmen bu soruyu değişik bir biçimde sormayı yeğlemişti. Yunanlıların geri dönmeleri sorununu İngiliz ülkeleri halklarının vereceği kararıyla olması durumunda, Türklerin bunu tanımak zorunda olduklarını söylemişti. 
Verilen yanıt kesindi. Ankara Hükümeti’nin öncelikle tüm bu kararları ortadan kaldırabilme erkine sahip olduğunu söylemekle yetindi. Arkasından, İngilizlerin 
Yunanlıları subay, malzeme ve hatta tanıklarla takviye ettiğini belirtti. İki ülke arasında resmî olmayan gizli antlaşmalar olduğu için İngiltere’nin Yunanistan’ı 
desteklemeye devam edeceğini söyledi. Gerçek biliniyordu ve bu durum her platformda söylenilmeliydi. Dışişleri Bakanı da saygın ve tutarlı Türk dış politikası genel çizgileri içerisinde kapalı kapılar ardında yapılan, ancak savaş alanında kendini açıkça gösteren durumu bulgularla ortaya koyuyordu. 

4) Eski Dışişleri Bakanı Bekir Sami Beyin Yaptığı Sözleşmelerin Durumu 

Görüşmede konu, Eski Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey’in yaptığı sözleşmelerin durumunun irdelenmesine gelmişti. Olaya genel hatlarıyla bakıldığında Yusuf Kemal Bey tarafından verilecek yanıt son derece açıktı. Kısaca, Bekir Sami Bey kendi yetkisini aşmıştı. Bağlaşık Devletler, Sevr Antlaşma-sı’nın bazı maddelerinden ihtiyatî önlem almaya yönelmişlerdi, “Ulusal Ant”a aykırı olduğu için Büyük Millet Meclisi bu madde değişikliklerini kabul etmeyeceği muhakkaktı. Bekir Sami Bey’in, bunları Büyük Millet Meclisi’ne kabul ettirebileceğine dair kendine göre haklı nedenleri olabilirdi. Bunlar kişisel çabalar ve kendine göre kabul edilmiş iyimser umutlardı. Ancak, onun Kilikya ile ilgili olarak Fransa ile ayrı bir antlaşma ya da İtalyanlara ticarî ayrıcalıklar ve etki bölgeleri tanıyan başka bir antlaşma imzalamaya hakkı yoktu. Kendisi tarafından İtalyan bölgesi Londra’da ayrı bir biçimde tesis edilmişti. Bekir Sami konuşmasını sürdürdü: 

“Gerçekten Bekir Sami’nin istifasına neden olan hata, Kilikya ile ilgili Fransız Antlaşması’na imza koyması idi” 29 

Yusuf Kemal Bey, Bekir Sami Bey’in üzerine fazla yüklenilmesinin davaya inananlar arasında değişik yorumlara neden olacağının bilincindeydi. Belki de bu durum Dış Dünyada “İhtilâl Kendi Evlâtlarını Yiyiyor” yorumunu ortaya getirebilirdi. Konuşmasının burasında çark ederek, Bekir Sami Bey’in kendi yakın arkadaşı olduğunu ve Ankara Hükümeti’nde etkinliğinin eskisi gibi devam ettiğini ve kendisinin hâlihazırda Avrupa’da sağlık nedenleri için bulunmadığını, resmî amaçlı geziler yaptığı konusunda ısrarla belirterek konuşmasını sürdürdü. 

Bekir Sami Bey, Londra’da İngiltere ile İngiliz tutsaklarına karşılık Malta’da tutuklu olarak bulunan çoğu mebus ve üst düzey bürokratın karşılıklı olarak değiştirilmesiyle ilgili bir sözleşme de imzalamıştı. Yusuf Kemal Bey, bu harekete kendiliğinden girişemezdi. Ankara Hükümeti kendisini yetkilendirmese bu hareketlere kendiliğinden girişmesi olanaksızdı. İşte bu safhada, Yusuf Kemal Bey, Bekir Sami 

Bey’in bu konudaki yetkilendirme kapsamını da açıklama gereğini duydu. Büyük Millet Meclisi, 22 İngiliz tutsağı (Çoğu İngiliz Ordusunda hizmet eden aslen Rum ve Ermeni) karşılığında 100 küsur Malta tutsağının serbest bırakılması için kendisini görüşme yapmak üzere yetkilendirmişti. Ancak, Bekir Sami Bey, değişime tabi tutulmaması gereken İngiliz Mahkemesi’nce adi suçlardan hüküm giymiş Maltalıların da değişimi için bu koşulu gizlice antlaşma içerisine konulmasına izin vermişti. 
Bundan dolayı, Meclis sözleşmeyi reddetti ve sözleşmenin reddedilmesiyle birlikte arkasından da İngiliz öfkesi geldi. Bu öfke de Yunanlıları karşı harekete geçirme de büyük bir etken olmuştu. 

5) Amerikalılarca Fransa ile Antlaşma Zemininin Hazırlıklarının Araştırılması 

Franklin Bouillon’un beraberlerinde Binbaşı Sarou olduğu halde Ankara’ya gelmek üzere 3 Haziran 1921’de İnebolu’ya çıkışları 30 ta başından itibaren izleniyordu. 
Fransız Heyetinin Ankara’ya geldiği gün, 9 Haziran 1921 tarihinde Yunanlılar, ünlü “Kılkış” savaş gemileriyle İnebolu’yu topa tutmuşlardı. Oysa Fransızlar, antlaşma zeminine önemli katkılar da bulunacağı hesabıyla Ankara Hükümeti’ne ılımlı yaklaşım eğilimindeydiler. 

Heyetin Türk Dışişleri yetkilileri ve Mustafa Kemal Paşa ile görüşmeye başlamasından yaklaşık bir hafta sonra, 20 Haziran 1921 tarihinde Fransızlar 
Zonguldak’ı terk etmişlerdir 31. Bütün bunlar olurken bile, Amerikalılar Bouillon’un Adana demiryolunun kontrolüyle ilgili olarak geldiği düşüncesindeydiler. 

Amerikalılar Yeni Türk Devleti’nin Fransa ile bire bir bir antlaşma yapacaklarını bir türlü akılları almıyordu. Fransızlarla olsa olsa küçük ayrıntıların halledilmesinde bir araya gelinebilirdi. Bütün bunlara karşın, Yusuf Kemal Bey Fransız Heyetinin, TürkFransız Antlaşması için Ankara’da bulunduğuna işaret etti. Yusuf Kemal Bey devamla, İskenderun’un birkaç mil çevresinde Fransız tahliyesini ve Fransız jandarmasının reddini sağlayan General Gourand’a kabul ettirilmiş olan Bekir Sami Bey’in antlaşmasına karşı Ankara Hükümeti’nin karşı önerilerinden bahsetti. 

Sonunda Fransızların da reddettiği anlaşmayı Yusuf Kemal Bey de kabul etmiyordu. 

Sadece “Anlaşmalar hakkında şimdiye kadar hiçbir şey duymadık” demekle yetindi. Daha sonra, toparlanarak, Bouillon’un Ankara’ya yeni Fransız önerileriyle gelmiş olduğunu söylemeye devam etti. Amerikalı Teğmen tarafından önerilerin içeriği sorulmuştu. Yusuf Kemal Bey yanıt olarak, önerilerin halen inceleme altında olduğu için samimî olarak bir şey söyleyemedi. Fransa ile belli başlı anlayış farklılıklarının yakında düzeltileceğinden iyimser olduğunu söylemekten kendini alamadı. 

4 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.

***

AMERİKAN İSTİHBARAT BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ SAVAŞI’NIN BUNALIM DÖNEMİNDEKİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI BÖLÜM 2

AMERİKAN İSTİHBARAT BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ  SAVAŞI’ NIN BUNALIM DÖNEMİNDEKİ TÜRK DIŞ 

POLİTİKASI  BÖLÜM 2

...... VE “DIŞİŞLERİ BAKANI YUSUF KEMAL BEYLE YAPILAN GÖRÜŞMELER” 


BUNALIMLI GÜNLER VE KARARLILIK 

Bekir Sami Bey’in istifası ile boşalan Dışişleri Bakanlığı görevine, kurucu meclis niteliğindeki ilk meclisin 5 Mayıs 1920’de göreve başlayan ilk hükümetinde İktisat Vekilliği (Ekonomi Bakanı) yapan Kastamonu Milletvekili Yusuf Kemal Bey getirildi. 

Yeni Türk Devleti, 1920 yılını, yeniden yapılanma ve iç hat manevrasının gereği doğu sınırının güvence altına alınması çalışmalarıyla geçirmiş, gerçekten de doğuda durum üstünlüğünü sağlamıştı. 1921 yılına girilirken, Ankara Hükümeti, doğu cephesinde oluşan olumlu durumu antlaşma zeminine oturtmak ve politik alanda durum üstünlüğü sağlamak amacıyla, 14 Aralık 1920 tarihinde Yusuf Kemal Bey başkanlığında bir kurulu, Bakû yoluyla Moskova’ya gitmek üzere Ankara’dan yola çıkarmıştı 8... 

Yusuf Kemal Bey Kurulu Moskova’ya gönderilirken, İtalyanların aracılığıyla Bekir Sami Bey başkanlığındaki bir kurul da Bağlaşık Devletlerle görüşmeler yapmak üzere, İtalya yoluyla Londra’ya gönderilmişti. Askerî alanda elde edilen başarıların kazancı politik alandaki başarılarla perçinlenmek istemişti. Doğu’da durum üstünlüğü sağlanmıştı. Adeta Ankara Hükümeti iki Dışişleri Bakanı ile çalışıyordu. Yusuf Kemal Bey Kurulu Kafkaslarda yeni kurulan cumhuriyetlerle iki ayı aşkın bir zaman, bire bir görüşmeler yapmışlar, antlaşma zeminini alt yapısını oluşturmuşlardı. 18 Şubat 1921’de Moskova’ya ulaşan 9 Yusuf Kemal Bey Kurulu’nun bir ay süreli Moskova’daki temasları meyvesini vermiş, iki ülke arasındaki ilişkiler, 16 Mart 1921 tarihinde Moskova’da imzalanan Türkiye-Rusya Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması ile doruk 
noktasına ulaşmıştı... 

Ankara Hükümeti, Bekir Sami Bey’in istifası üzerine, Dışişleri Bakanlığı görevine, hiç tereddüt etmeden dış ilişkilerde büyük bir bilgi birikimine sahip ve Moskova’dan yeni dönen, Yusuf Kemal Bey’i getirmişti. Doğuda sağlanan durum üstünlüğü doğal olarak antlaşma zeminini de beraberinde getirmişti. Şimdi, Doğu’da yapıldığı gibi, Batı Anadolu’da da kararlılıkla “Güçlü Pozisyondu Müzakerelere Girilmesi” evresi gündeme gelmişti. Ancak, İngiliz desteğinde bir Yunan Genel Taarruzu’nun yapılması da gündemdeydi. 

Çok geçmeden beklenen olmuş, Yunan Kralı Konstantin ve Lider Kadro Batı Anadolu’ya çıkarma yapmışlardı. Ankara, şimdi bir beklenti içerisine girmişti. Yunan Genel Taarruzu ne zaman başlayacak ve bu taarruzlar nerede durdurulacaktı? Bu taarruzlar sonucu askerliğin gerekleri yerine getirilerek düzenli bir biçimde Sakarya’nın doğusuna çekinileceği muhakkaktı. Doğal olarak da bu geri çekilme sonucu Kütahya ve Eskişehir gibi iki önemli merkez yitirilecek, belki de başkent Ankara’nın Kayseri’ye taşınması bile gündeme gelecekti. Öylesine bunalımlı bir döneme girilmişti ki, doğu bölgesini bir antlaşma ile güney bölgesini De Facto ile güvence altına alan bu bölgesel çekim merkezi On Asya’dan silinip gidecek miydi? Bunalımlı dönemden çıkabilmenin tek bir yolu vardı o da ödün verilmeksizin kararlılıkla hareket etmek... Yeni Türk Devleti’nin sınavı işte şimdi başlıyordu. 

AMERİKALI İSTİHBARATÇILARIN MUSTAFA KEMAL PAŞA İLE YAPTIKLARI GÖRÜŞMENİN ANA HATLARI 

Anadolu İhtilâl Liderinin mimarlığında betimlenen Türk Dış Politikası ödün verilmez bir biçimde “genel ilkeleri” ortaya konulmuştu. Amerikalıların en çok merak ettikleri konuların başında, bu genel ilkeler ışığında, uygulama alanında kat edilen mesafelerdi. Mustafa Kemal Paşa ile bire bir yaptıkları görüşmelerin başlığı da “Anadolu’daki Koşullar” adını taşıyordu” 10. Washington’ un Lider Kadrosunun Ön Asya’daki dış politik yaptırımlarının belirlenmesi için gerekli esas bilgi unsuruna koşut, anket tekniğine göre hazırlanan sorular üç ana bölümde odaklaşmıştı: 

— TBMM’nin Yapısı ve Örgütlenme Sistematiği 
— Amerikan Örgütlerine Yönelik Ankara Hükümeti’nin Tutumu 
— Ankara Hükümeti’nin Dış Dünya ile İlişkileri 

Birbirine geçişli açık uçlu anket tekniğine göre, oldukça bilimsel düzeyde hazırlanan sorularla yetinilmemiş, liderin bu sorulara verdikleri yanıtlar yanında, yanıt sırasında, liderin mimik ve jestleri de yakın plandan izlenerek, bunlardan biyografik istihbarat çıkarımlarında bulunulmuştu. Mümkün olduğu kadar ayrıntıların kaçınılmamasına dikkat edilmişti. Kendisinden öylesine etkilenmişlerdi ki, rapor içerisine yazılması zor da olsa “Anadolu İhtilâlinin Lideri”ni aşağıdaki biçimde tanımlamaktan kendilerini alamamışlardı: 

“Onunla görüşürken beyninizde bir yoğunlaşma duygusuna kapılırsanız, arkasından sorun ne kadar karmaşık ve çetin olursa olsun, geniş çözümlü 
seçeneklerle, konunun tam olarak bütün noktalarının anlaşılmasının sağlar ve geniş bir bakış açısına sahip olursunuz” 11. 

Lider, sadece ilkeleri önceden saptanmış ve ulusa mâl edilmiş kararları açıklamakla kalmıyor, sorunlara başka bir açıdan bakılmasını sağlayarak gerçeklerin ortaya çıkmasına önemli katkılar sağlıyordu. 


YUSUF KEMAL BEY'LE YAPILAN GÖRÜŞMELER 

GENEL.

Yusuf Kemal Bey (TENGİRŞENK)’in Özgeçmişi

1878 Boyabat’ta doğmuştur. Kadı (Naip)Hasan Raci efendinin oğludur. Önce Kuleli İdadisine girmiş, sağlık nedenleri ile Askeri Tıbbiye nakledilmiş burada 
öğrenimine devam ederken hürriyet için çalışan arkadaşlarını ele vermediğinden hapsedilmiş, Fizan’a sürülmek üzere iken sakatlığı ve bazı girişimler üzerine 
çürüğe ayrılmıştır. Bir süre memleketinde kaldıktan sonra İstanbul’a gelerek Mektebi Hukuka girmiştir. 1904 de mezun olmuş daha sonra Paris Hukuk Fakültesi Ulumu Siyasiye ve İktisadiye şubesinde Doktorasını vermiştir. Fransızca ve İngilizce bilmektedir.

1898 de Boyabat Mal Müdürü Refikliğine tayin edilmiş, 1899 da istifa etmiştir. Mektebi Hukuktan mezun olduktan sonra 1904 de avukatlığa başlamış aynı 
zamanda Hukuk Fakültesinde Ceza Hukuku Muallim Muavinliğine, daha sonra Muallimliğe tayin edilmiştir. 1908 de Meşrutiyetin ilanı ile Kastamonu 
mebusluğuna seçilmiş, 7 Kasım 1908 de istifa ederek 30 Eylül 1909 tarihinden 31 Ağustos 1914 tarihine kadar Avrupa’da Talebe Müfettişliğinde bulunmuştur. 
1 Haziran 1915 de Müfettiş Umumiliğine, 23 Kasım 1915 de Adliye Nezareti Müsteşarlığına tayin edilmiş, I. Dünya Savaşının bitmesiyle tekrar Kastamonu 
Mebusu olmuş, İstanbul’un işgal edilmesi üzerine Ankara’ya gelerek Büyük Millet Meclisine katılmıştır. Hariciye Vekili Bekir Sami Beyle birlikte Murahhas 
olarak Moskova’ya gitmiş ve daha sonra ikinci defa Heyeti Murahhas Reisi olarak 16 Mart 1921 de Moskova’ya giderek Dostluk Muahedesini akdetmiştir. 
30 Mart 1920 de Adliye Vekili, 15 Mayıs 1921 de Hariciye Vekili seçilmiştir. 02.10.1922 de istifa etmiş, 1923 de Londra Mümessilliğine tayin olmuş, bilahare Sefirlik ile Milletvekilliğinin bir arada yapılamayacağına dair alınan karar üzerine Milletvekilliğini tercih etmiştir. 1930 senesinde 2. defa Adliye Vekilliğine 
tayin olunmuş, 1933 de istifa etmiştir. 1961 de Temsilciler Meclisinde Milletvekili olmuştur.

Yusuf Kemal Bey, Yeni Türk Devleti’nin Gerçekçilik, Ulusal güce dayanma ve barışçılık olarak belirlenen Ulusal Dış Politikanın kilometre taşlarının oluşmasında başlangıçtan itibaren aktif roller üstlenmişti. 

Görüşme başlanılmadan önce Amerikalılar doğal olarak Yusuf Kemal Bey’in biyografik istihbaratını da yapmışlardı. Yusuf Kemal Bey, ılımlı bir İttihat ve 
Terâkki’liydi. Büyük Savaş sırasında Adalet Bakanlığı Müsteşarlığı yapmıştı. Devlet deneyimi vardı ve bürokrasiyi iyi biliyordu. Yeni Türk Devleti’nin ilk hükümetinde iktisat Vekili olarak görev almıştı. Dış politik bağlamda, Bekir Sami Bey, Batıyla ilişkileri düzenleme çalışmalarını sürdürürken, kendisi de iktisat Vekilliği’nin yanı sıra Kafkaslar başta olmak üzere, Rusya ile bire bir dış ilişkilerde bulunmuş, Moskova Antlaşması ile ünlenmişti. 

Mustafa Kemal Paşa ile yapılan görüşmenin tarihi 1 Temmuz 1921’di. Yapılan bu görüşmeden sonra, Teğmen Robert S. Dunu, heyetten ayrılarak, rapor içeriğinde nedeni açıkça belirtilmemekle beraber Ankara’da kalmıştı. Heyet, bu görüşmeden sonra doğruca İstanbul’a giderek, Amiral Bristol’e bilgi vermişti. Raporda Yusuf Kemal Bey’le yapılan görüşmenin tarihi tam olarak ifade edilmemektedir. Ancak, bu görüşme konularının Mustafa Kemal Paşa’yla yapılan görüşme içeriği ile benzer noktalarının bulunması nedeniyle Teğmen Robert S. Dunn tarafından gerçekleştirilen bu görüşmenin, Temmuz ayının ilk haftası içerisinde yapılmış olabileceği kuvvetli bir olasılık olarak ilk bakışta göze çarpmaktadır. Yukarıda da ifade edildiği gibi yapılan bu iki görüşme arasındaki en büyük fark, birinin kurul halinde yapılması, diğerinin ise, bir kişi tarafından yapılmasıdır. Washington’a “Milliyetçi Dışişleri Bakanının Görüşleri” başlığı altında monografik rapor olarak sunulan İstihbarat Raporunun Mustafa Kemal Paşa raporu ile aynı tarihte 19 Ağustos 1921 tarihinde gönderilmesi bir başka ilginç durumu da ortaya çıkarmaktadır. 

Diğer bir ilginç taraf da, görüşmeleri gerçekleştiren Teğmen Robert S. Dunn’ın kişiliğinden kaynaklanmaktadır. İstihbarat raporlarında olmaması gereken bir 
biçimde, rapora geçerlilik kazandırılması ve doğrulanması bakımından Teğmen Robert S. Dunn’ın adının rapor içeriğine alınmasıdır. 

Teğmenin kimliğinin belirtilmesi söz konusu raporlara Washington’da ayrı bir veçhe kazandırmaktadır. Mustafa Kemal Paşa ile yapılan görüşmede, heyet tarafından hazırlanan sorulara verilen yanıtlar, Liderin ifade ettiği biçimde, hiç değiştirilmeksizin raporun içeriğine dâhil edilmiştir. Yusuf Kemal Bey’le yapılan 
görüşmenin rapora dökülmesinde ise, oldukça uzun cümlelerden meydana gelen dolaylı anlatım biçimi esas alınmıştır. 

Raporun İçeriği 

Rapor incelendiğinde açıkça görüleceği üzere, Teğmen Dunu tarafından Yusuf Kemal Bey’le iki görüşme gerçekleştirilmiştir. Raporun içeriğinde açıkça belirtilmemekle beraber, çalışmanın tekniği açısından, birinci görüşme sırasında, elde edilen bilgilerin doğrudan İstanbul’a bildirilmiş olabileceği ve İstanbul’dan alman talimat çerçevesinde ikinci görüşmenin gerçekleştirilmiş ve yönlendirilmiş olabileceği değerlendirilmektedir... General Harbord ile yapılan görüşmelerden sonra, Yeni Türk Devleti’nin devletleşme sistematiğindeki ivmeye koşut olarak, uluslararası hemen her gelişmede, Amerikalıların ne düşündüğü üzerinde önemle durulmuş ve üst düzeydeki ikili görüşmelere devam edilmişti. Bu görüşmeler sırasında da, dış politik ilişkilerin temel taşı niteliğindeki düzeylerin korunması hususuna özel önem verilmişti. 

1. Birinci Görüşme 

Birinci görüşme sırasında Amerikalı Teğmen’in ilk tespiti şu olmuştu. Yusuf Kemal Bey’in Amerika’yla diplomatik ilişkilerin başlanılmasında inisiyatifin Türklerde olduğunu gösterir biçiminde bir görüntü çiziyor olmasıydı. Birinci görüşme sırasında irdelenen konular şöylece özetlenebilir: 

— Yeni Türk Devleti’nin Amerikalılar Tamundan Tanınma Süreci 
— Anadolu’daki Amerikan Örgütlerine Yönelik Ankara Hükümeti’nin Tutumu 
— Ankara Hükümeti’nin Dış Dünya ile İlişkileri 

Şimdi bu görüşme içerisinde genel hatları yukarıda belirtildiği biçimde ele alınan konuları teker teker irdeleyelim. 

A) Yeni Türk Devleti’nin Amerikalılar Tarafından Tanınma Süreci 

Büyük Savaş’tan sonra Amerika Birleşik Devletleri’nin yeni dünya düzeninin oluşturulmasındaki etkinliği Anadolu bozkırının ortasından adım adım izleniyordu. 

Türk dış politikasının dışa açılım stratejisinde seçeneklerin çeşitliliğine gereksinim duyuluyordu. Makro seviyede bir üçüncü boyutun getirisi ile dışa açılmada bir esnekliğin kazanılacağı hesaplanıyordu. Bir denge ve hesap adamı olan Mustafa Kemal Paşa tarafından, biçimlenen Türk dış politikasının Batı ve Doğu ilişkilerinin bir alternatif seçeneğe gereksinimi, yadsınamayacak kadar gün yüzüne çıkmıştı. 

Ancak, bu durum Sivas Kongresi’nde ortaya atılan Amerikan güdümü sorunundan çok farklı bir durumu da sergiliyordu. Ödün verilmeyecekti, ancak Amerika Birleşik Devletleri tarafından Yeni Türk Devleti’nin tanınması dış dünyada bir hareket serbestîsini de beraberinde getirecekti. 

Türkiye’nin tanınma seçeneği On Asya’daki görevli Amerikalı askerler tarafından kabul görüyordu. Askerler oldukça büyük mesafeler almışlardı, ancak 
Washington’daki merkezî yönetim olaylara geleneksel ihtiyatlı yaklaşımları çerçevesinde Yeni Türk Devleti’ne yakınlaşmada gecikiyorlardı. Atlantik’in ötesinde Süper Güç olma yolunda büyük mesafeler almış olan Washington’a bu yaklaşımın anlatılması gerekiyordu. Türkiye bu bağlamda da büyük mesafeler almıştı. Dr. Emin Bey Amiral Bristol’a gönderilmiş, Teğmen Dunn, konuşmada ön alıp, getireceği açılımları hesaba katarak, Amiral Bristol’ün Türkiye ile ilgili umutlarını şöyle dile getirmişti: 

“(...) Gelecekteki resmî ilişkilerin onaylanmayabileceğim ve resmî bir Birleşik Devletler Temsilcisinin Ankara’ya gönderilmesi gerektiği yolunda Amiral 
Bristol’ün Washington’a tavsiye niteliğinde öneriler yapacağını belirtti” 12. 

Bunun üzerine Yusuf Kemal Bey, inisiyatifi bırakmaksızın dış ilişkilerde mütekabiliyetin esas olduğunu üstü kapalı bir biçimde ima ederek konuşmasını 
şöyle sürdürdü: 

“(...) Bu tür ilişkilerin karşılıklı olması gerektiğini, bu cümleden olarak Ankara’da bir Amerikan Temsilcisi olursa, bir Türk Temsilcisinin de Washington’a gerekli olacağı yolunda ısrar etti. Yusuf Kemal Bey, Bay Mac Dowel” in raporunda belirttiği gibi, Amerika Birleşik Devletleri tarafından Ankara Hükümeti’nin tanınma isteğini anımsattı”13. 

Dış politik ilişkilerde süreklilik ve ilişkilerin kalman yerden ileriye götürülmesi kabul gören bir hareket tarzıdır. Ankara Hükümeti her açılımı adım adım izliyordu. Yusuf Kemal Bey görüşülecek konuların Mac Dowel raporundan daha ileri bir aşamada olması gerektiğini bir dışişleri nezaket kuralları içerisinde Teğmen’e anımsatıyordu. Sadece bununla kalmıyor, tanınma süreci içerisinde, Dr. Emin Bey’in Amiral Bristol’e sunduğu anlaşmadan söz ediyor ve görüşmenin bağlayıcı olması açısından bir memorandum’un yapılıp yapılmayacağını görüşmenin başlangıcında kendisine hatırlatıyordu. 

Yusuf Kemal Bey, kartları eşit bir biçimde açmaya devam ediyordu. Ankara Hükümeti’ne karşı baskı oluşturmak amacıyla genelde İngiliz desteğindeki 
Yunanlıların yaptıkları bir biçimde, Karadeniz kıyılarının abluka altına alınması ya da savaş gemileri ile topa tutulmasının geçerli olmayacağını üstü kapalı bir biçimde ima ederken, eğer Ankara’da bir Amerikan Temsilcisi bulunursa, Samsun’a destroyer gönderilmekten kaçınılacağını teknik bir dille açıklıyordu. 

Son zamanlarda, Yunanlıların Karadeniz’deki faaliyetleri öylesine yoğunlaşmıştı ki, 2 Haziran 1921’de Karadeniz Ereğlisi’nde bir Yunan muhribi ile Kıyı Bataryası arasında topçu atışı olmuş14, 
9 Haziran 1921’de de Yunanlıların ünlü “Kılkış” adlı savaş gemisi 3 Haziran 1921’de Franklin Bouillon başkanlığındaki Fransız heyetinin Ankara’ya gitmek üzere çıktığı ve Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey tarafından karşılandığı İnebolu’yu topa tutmuştu 15. 

Yunanlılar görüşmenin yapıldığı sıralarda Temmuz başında Karadeniz kıyılarını bombalama faaliyetlerine gittikçe artan bir yoğunlukta devam ediyorlardı. 
4 Temmuz’da Amasra’yı, 5 Temmuz’da Samsun’u denizden topa tutmuşlardı 16. 

***
Amerikalılar da gerçekten, Amerikan Merzifon Okulu’ndaki Pontusçu faaliyetlerle ilgili olarak, Ankara Hükümeti’ne karşı baskı oluşturmak amacıyla, Samsun’a bir savaş gemisi göndermişlerdi. 

Türk Hükümeti, uzun zamandan beri izlediği bu yasadışı Pontus’çu faaliyetlere, söz konusu bu okulda bir Türk öğretmeninin öldürülmesinden sonra, 
derhal müdahale etmiş, olaylarda suçları görülen kendi yurttaşlarını mahkemeye sevk etmişti. Olayda suçlu görülen Amerikalılar da Samsun’a gelen bu 
Amerikan savaş gemisine bindirilerek yurt dışı edilmeleri sağlanmıştır 17. 

B) Anadolu’daki Amerikan Örgütlerine Yönelik Ankara Hükümeti’nin Tutumu 

Yusuf Kemal Bey, Amerikan - Türk ilişkilerinin iyileştirilmesi yolunda Amiral Bristol’e sunulan anlaşma da dâhil olmak üzere Ankara Hükümeti’nin somut şeyler ortaya koyduğunu, ayrıca ticaretin geliştirilmesi ve devam ettirilmesi yolunda da aynı paralelde çalışmalara devam edildiğini söylüyordu. 

Yusuf Kemal Bey, ayrıca yapılan bu görüşme sırasında aynı zamanda İstanbul’da da Amerikan iş adamları ile bir toplantının yapıldığını söylüyordu. Bu bir anlamda, siyasî ilişkilerin ticarî ilişkilerin önünde ya da en azından birlikte gitmesi gerekirken, ticarî ilişkilerin politik ilişkilerin önüne geçtiğinin ifadesiydi. Bunun üzerine Teğmen Dunn’da ticaretin parasal boyutu somut bir biçimde ortaya atmaktan kendini alamıyor ve: 

“(...) Tütün Paralarının ödenmesinde her yıl ülkeye (Türkiye’ye) 14 Milyon Dolar girdiğini, halkının bunu değerlendirip değerlendirmediğini” 18 soruyordu. 

Kartlar karşılıklı açılıyordu. Sadece tütün parası bağlamında Amerikalıların Türkiye’ye ödedikleri paranın 14 Milyon Dolar olduğunu ortaya koyan Amerikalı üstü kapalı da olsa bu paranın bir baskı aracı olarak kullanılabileceğini ima ediyordu. Parasal boyutun ortaya konulmasından sonra, Anadolu’daki Amerikan Örgütlerine yönelik Ankara Hükümeti’nin tutumuna geçilebilirdi. Bu konu Amerika’daki Rum ve Ermeni Lobilerini can evinden vurmuştu. 

Amerikan Yakın Doğu’ya Yardım ve Tütün Şirketlerinde çalışan Rum ve Ermeni görevliler sınır dışı edilmişlerdi. Bu sınır dışı edilme olaylarında Ankara 
Hükümeti’nin etkinliği hangi düzeydeydi? Mustafa Kemal Paşa ile yapılan görüşmelerde açık ve net yanıtlar almışlardı, ama lidere ifade edilmeyen başka bir boyut var mıydı? 

Açıkça ifade edilmekle beraber bu olaylarda İttihat ve Terakki’nin bir etkinliği var mıydı? İşte araştırılacak konu bu idi. Amerikalılar kendi mantaliteleri çerçevesinde Ankara Hükümeti’nin Türkiye’ye girdi sağlayan bu parasal kaynağı değerlendirmemiş olduklarını bir türlü akılları almıyordu. Kendi mantıkları doğrultusunda bu işte mutlaka bir bit yeniği olduğunun endişesi içerisindeydiler. Parayı veriyorlardı, yasa dışı bir olay da olsa haklı kefesinde tartılmalıydılar. Kendi ticari ayrıcalıklarının bir adımı olarak kurdukları eğitim kurumlarındaki Rumların Atina ile işbirliği yaparak “Pontus Devleti” kurma çabalarını ve Ermenilerin “Bağımsız Ermenistan” çalışmalarını nedense göz ardı etme eğilimindeydiler. 

Türk Yurttaşı olan bu Ermeni ve Rumlar bir çığ gibi savunmasız Türk Köylerine saldırıyorlar, örgütlü kıyım ve soykırım hareketlerine girişiyorlar, Türk Hükümeti, dünya üzerindeki her demokratik hükümet gibi yasaları eşit bir biçimde uyguladığında, Türk Hükümeti’nin karşısına Amerikan çıkarlarını ileri sürüyorlardı. 

Amerikalılar, Türk Yurdunda Amerikan şirketlerinde çalışan Ermeni ve Rum kökenli Türk yurttaşlarını Amerikan yurttaşı gibi algılama eğilimindeydiler. Teğmen, Kurtuluş Savaşı içerisinde kendilerinin ifade ettikleri gibi “Milliyetçi Türkiye”nin en çok gereksinim duydukları şeyin para olduğunu değerlendirmişlerdi. Evet, doğru idi, ancak Yeni Türk Devleti bu coğrafya üzerinde “Ulusal Devlet” kimliğinden her ne biçimde olursa olsun ödün vermeye niyetli değildi. Çünkü bu konu “Erzurum Kongresi” ile “ihtilâl bildirgesi”nin içeriğine alınmıştı. 

Hiç kimseden lütuf ve merhamet istenilmiyordu. Hele “Tam Bağımsızlık” ilkesinden ödün verilmesi hiçbir zaman düşünülmemişti. Amerikalı Teğmenin aradığı bir başka konu da, sınır dışı edilme erkini Ankara Hükümeti kendi yönetim erki içerisinde mi yapmıştı? Raporun içeriğine bakıldığında bu soruya Yusuf Kemal Bey’in çelişkili sayılabilecek yanıtlar verdiği ya da büyük bir olasılıkla kendisine atfedildiği görülmektedir. 

Çelişkili ve Merkezî Hükümetin Taşra ile olan eşgüdümün olmadığı, kendi güvenlik kuvvetlerinin suçlandığı ve daha çok Amerikalı Teğmenin yorumları olarak değerlendirilen hususlar rapor içeriğinde şu şekilde toplanıyordu: 

— “Bu işçilerin artık sınır dışı edilmemeleri gerektiği ve gönderilmiş olanların geri dönebileceği yolunda emirler verildiği, 
— Samsun yetkililerinin oldukça sorumsuz davrandıklarını, Ankara ile eşgüdümün olmadığı, 
— Polisin casus ve çılgın olduğunu kendi kişisel menfaatleri için şahıslara karşı kanıtlar uydurabileceği, 
— Mahallî yetkililer tarafından sınır dışı edilmelerle ilgili olarak, bu tür mahallî görevlilerinin ihmâlinin genel ve müessif olduğu” 19. 
Amerikalı heyetin Önder ile yaptığı görüşmede bu konuyla ilgili çerçeve soruya meydan vermeyecek bir biçimde açıkça ortaya konulmuştu. 

Teğmenin bu tür eşgüdüm noksanlığı ve Dışişleri Bakanının kendi güvenlik güçlerinin suçlar gibi görüntü verdirmek eğiliminde olduğu ve Ankara Hükümeti’nin zaafları olarak ortaya koyma çabaları içerisine girdiği değerlendirilmektedir. 

Gerçek ise, bunun tam tersiydi. Olaylara derhal müdahale eden Ankara Hükümeti bu yöndeki çabalarını birleştirmek suretiyle daha 9 Haziran 1920’de bölgede Nurettin Paşa’nın komutasında Merkez Ordu Komutanlığı kurarak 20, Ankara Hükümeti’nin genel perspektifini ülkenin bu yöresine kaydırmıştı. Bu yörede oldukça etkin görevlerde bulunan Merkez Ordu Komutanlığı 15 Şubat 1922 tarihinde lağvedilmişti 21.

Ulusal Ant’la bütünleşmiş ve uzun bürokrasi deneyimiyle devlet adamlığı olarak kendisini kanıtlamış olan Yusuf Kemal Bey’in bu biçimde yanıtlar vereceği uzak bir olasılık olarak değerlendirilmektedir. Yusuf Kemal Bey’e özgü olan ve doğru olma olasılığı yüksek olanlar konuşmanın bu bölümünde yer almış, raporun içeriğine dâhil edilmişti. Bunlar şöylece özetlenebilir: 

— “Polisin kanıtlarını ortaya koyduğu kişileri sınır dışı edebileceği, 
— Son zamanlarda Yunanlıların Samsun ve Amasya arasında üç dört köyü tahrip ettiği, 
— Kenti tahliye etmeden önce İzmit’te Yunanlılar tarafından 300 Türk’ün öldürülmüş olmasıyla suçlandığının kanıtlarla belirtilmesi” 22 

Daha görüşmenin başında, Yusuf Kemal Bey’in memorandum (görüşmenin karşılıklı olarak tutanakla tespiti) isteği yanıtsız bırakılmıştı. 
Oysa Mustafa Kemal Paşa ile yapılan görüşmede ise soru yanıt biçiminde doğrudan yazım yöntemi kullanılmıştı. 
Raporda olumsuz yazıların, Amerikalı Teğmen’in kendi yorumları olarak raporun içeriğine kasıtlı olarak dâhil edilmiş olabileceği ve bu tür yaklaşımın Amerika Birleşik Devletleri tarafından tanınma sürecini geriye bıraktırma gibi bir amaca hizmet etmiş olabileceği değerlendirilmektedir. 

3 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***

AMERİKAN İSTİHBARAT BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ SAVAŞI’NIN BUNALIM DÖNEMİNDEKİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI BÖLÜM 1

AMERİKAN İSTİHBARAT BELGELERİNE GÖRE KURTULUŞ SAVAŞI’NIN BUNALIM DÖNEMİNDEKİ TÜRK DIŞ 

POLİTİKASI  BÖLÜM 1

...... VE “ DIŞİŞLERİ BAKANI YUSUF KEMAL BEYLE YAPILAN GÖRÜŞMELER” 

ESAT ARSLAN*
* Bilkent Üniversitesi Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Koordinatörü.

Kurtuluş Savaşının Türk Dış Politikası-1

“Amerikan İstihbarat Belgelerine Göre Kurtuluş Savaşı’nın Bunalım Dönemindeki Türk Dış Politikası ve Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey’le Yapılan Görüşmeler..”


GİRİŞ 

Kongreler devresinde Ulus’a mal edilen ve Son Osmanlı Meclis-i Mebusân’ınca betimlenen “Ulusal Ant” ödün verilmez bir biçimde ortaya konulmuş, Ulus, 
Meclis ve Ordu bütünüyle bu amaca kilitlenmişti âdeta... Bağlaşık Devletlerin Mondros’la açmış oldukları karta, aynı platformda, koşulları bile tartışılmayacak 
bir biçimde yanıt verilmişti. Makro seviyede ortaya konulan bu amaçlar doğrultusunda, Türk Dış politikasının genel ilkeleri çerçevesinde örgütlenilerek, dış platformda da, Yeni Türk Devletinin kurumsallaşmasına hız verilmişti. Mondros’tan bu yana 21 ay geçmiş, hilâfet, saltanat ve hânedanın ayrıcalıkları ile hakları uğruna, Osmanlı Devleti’nin paylaşılması demek olan “Doğu Sorunu”nun bütün veçheleri uygulama alanına sokulmuş, ülke bütünlüğünden ödün verilmek suretiyle, Sevr Antlaşması imzalatılmıştı. 

Türk Kurtuluş Savaşı Sevr’den ödün verdirilmesi için yapılmıyordu, “Ulusal Ant” ile ortaya konulan fizikî coğrafî hedefe adım adım yaklaşılıyordu. 
TBMM Hükümeti’nce, ara hedefler ele geçirildikçe, zamanın tek süper gücü konumundaki İngilizler, hiç arzu etmedikleri halde, verdirilemeyecek ödünler için Ankara delegelerini istemeye istemeye görüşme ve konferanslara çağırmak zorunda kalmışlardı. Ethem’in tenkili, arkasından Birinci İnönü Muharebesi’nin kazanılması, işte bu dönemi açmıştı. Kararlılık, koşulları ve zamanlaması önceden düşünülmüş hukuksal temele oturtulmuş güç gösterisi “Tam Bağımsızlık”a giden yolun gerçek anahtarlarıydı. 

Beklenen olmuş, bu bilinmezlik ortamında “Bölgesel Çekim Merkezi” Anadolu’nun ortasından adeta fışkırmıştı. İnönü Savaşlarından sonra, İngiltere’nin 
devamlı bir biçimde arka çıkması sonucu Yunanistan kendini ispata kadar vardırmıştı işi... Çok geçmeden Yunan Kralı Konstantin ve Lider kadrosu 
Batı Anadolu’ya çıkmıştı. 
Yunanistan varını, yoğunu Anadolu bozkırına yığmıştı. Bu yığınaklanma sonucu, Anadolu bozkırının ortasında yeşermeye başlayan bu bölgesel çekim 
merkezi acaba, sönüp gidecek miydi? 20 Şubat 1921 tarihli New York Times1 ta, bir okuyucu mektubunda belirtildiği gibi, “ Kemal Bir Balon Mu, 
Yoksa Bir Kaya Mıydı? 1 Bu bunalımlı dönem içerisinde Amerikan istihbaratçılarının en deneyimlileri Ankara’ya gelmişler, büyük ölçüde Amerikan 
Lider Kadrosunun esas bilgisi unsuru paralelinde hazırladıkları anket sorularıyla Anadolu İhtilâli’nin liderini sınamışlardı 2. 
Görüşme sırasında Mustafa Kemal’in kişiliği, olayları algılamadaki kişisel becerisi, bakışı ve olayları irdeleyişi onları adeta büyülemişti. Ankara’dan 
ayrılmadan önce yapacakları önemli bir iş daha vardı, o da liderin çizdiği genel çerçeve içerisinde dış politikanın nasıl biçimlendirildiği ve uygulama 
alanına çıkarılmasıydı. Genel ilkeler ile uygulama arasında bir çelişki var mıydı? Yoksa lider farklı söylüyor, uygulayıcılar farklı şeyler mi yapıyorlardı? 
Aynı mı, yoksa ayrı frekanslardan mı ses veriyorlardı? 
Bunun için kendilerinin ifade ettikleri gibi “Milliyetçi Türkiye”nin Dışişleri Bakanı ile görüşülmeliydi. 

Birinci İnönü Muharebesi’nden sonra Ankara Hükümeti’nin ilk Dışişleri Bakanı sıfatıyla Londra’ya giden yetkisini aşarak, Bağlaşık Devletlerle sözleşmeler 
dönemini açmış olan Bekir Sami Bey istifa etmişti. Bağlaşık Devletler ile ayrı ayrı yapılan ikili görüşmeler sonucu Bekir Sami’nin yetkisini aşarak ikili bağlam’da yaptığı bu sözleşmelerin kazancı Fransa ve İtalya’yı İngiltere ve Yunanistan’dan uzaklaştırmış, Sevr Antlaşması’nın üzerinden henüz sekiz ay geçmesine rağmen, Sevr’in kendilerine sağladıkları ayrıcalıkları bir yana bırakarak Anadolu’nun boşaltılmasını sağlamışlardı... 
Bundan daha önemlisi de “Büyük Savaş” boyunca İngiltere’nin müttefiki olan bu iki önemli Avrupa Devleti tarafından da Yeni Türk Devleti’nin tanınmasını 
sağlamıştı. 
Yeni Türk Devleti’nin ilk Dışişleri Bakanı olan Bekir Sami Bey’den sonra, Dışişleri Bakanlığı görevine Yusuf Kemal (Tengirşenk) getirilmişti. 
Yusuf Kemal Bey bu görevi Kurtuluş Savaşı’nın devamınca Lozan görüşmeleri arifesine kadar sürdürmüştü. Ankara’ya gelen Amerikalılar, Mustafa Kemal Paşa ile yaptıkları görüşmenin hemen arkasından Yusuf Kemal Bey’le görüşme talebinde bulunmuşlardı. Türk dış politikasının çerçevesini tam olarak öğrenmek istiyorlardı. 

Amerikan dış politikasının sağlıklı temellere oturtulması için bu elzemdi, hayatîydi. “İhtilâlin Lideri”ne sorulan konulara koşut, hazırlanan sorularla 
Türk Dış Politikası bütün yönleriyle ortaya çıkarılması önemli bir amaç olarak saptanmıştı. Yusuf Kemal Bey’le yapılan bu görüşmeyi de, ABD’nin özellikle 
deniz aşırı ülkelerde oldukça etkin olan Deniz Kuvvetlerinin İstihbaratçıları gerçekleştirmişlerdi. Bu görüşme için, Amerikalılar aynı deneyimli kişiyi 
görevlendirmişlerdi. Bu kişi, Amerikan Deniz Kuvvetlerine mensup, Teğmen Robert S. Dunu idi. Teğmen Dunn, Mustafa Kemal Paşa ile 1 Temmuz 1921 
günü Amerikalıların “Kışlık Saray” olarak nitelendirdikleri, bugün müze olarak kullanılan Ankara Garı’ndaki, iki katlı taş binada görüşmeyi gerçekleştirmişti. Konu kapsamında birinci el kaynak niteliğindeki irdelenecek rapor ABD Washington Ulusal Arşiv Dairesi’ndeki Askerî İstihbarat Bölümü’nden 
elde edilmiş 3 ve söz konusu raporun aslı güçlükle okunduğundan, aslına uygun olarak Ekl’de aslı Ek-2’de sunulmuştur. 

ANKARA HÜKÜMETİ’NİN ULUSLARARASİ ARENAYA ÇIKIŞI 

Alman pragmatik kararların kazancı da çok büyük olmuştu. Canından can kopartmak pahasına Ethem sorunu çözülmüş, düzenli ordu deneyimi ile Birinci İnönü Muharebesi kazanılmıştı. Birbiri peşi sıra alman köklü kararlar ve eylemli hareket öylesine iç içe yapılmıştı ki, 1921 yılının daha birinci ayı dolmadan Kurtuluş Savaşı’nın küçük bir uygulaması gözler önüne serilmişti. 
Davanın nasıl kazanılacağı yönünde, içte ve dışta kapalı kapılar ardında kafalarda oluşan bulanıklık çözülmüştü. 
Oysa, sorunun nasıl çözülmesi gerektiği bütün yönleriyle çok öncelerden betimlenmişti. Bağlaşık Devletler Türkiye olgusu içerisindeki bu gerçeği varsayım olarak bile kabul etmemişlerdi. Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı bir türlü sıcak karşılayamamışlardı. Anadolu kalkışmasının başarıya ulaşmasından çok, başarısızlığı üzerine yapmışlardı plânlarını... 

Atlantik’in ötesinden de durum pek farklı değildi, ancak geleneksel ihtiyatlı “Bekle Gör” dış politikası çerçevesinde Anadolu’daki bu yeni oluşum son derece 
yakın plândan takip ediliyordu. Anadolu bozkırının ortasındaki yeşermeye başlayan Yeni Türk Devleti’nin dış politikada açmış olduğu bu yeni dönem, çok 
geçmeden Yeni Dünya kamuoyunun ilgi odağı haline geliyordu. Amerikan kamuoyunun sesi durumundaki New York Times Gazetesi, açılan bu yeni dönemi ve gelişmeleri “Hasta Adam İyileşme Belirtileri Gösteriyor” başlıklı yazısında şöyle değerlendiriyordu: 

“İtilâf Devletleri ayın 21’inde Londra’da toplanarak Yakın Doğu sorununu görüşecek olan Konferans İstanbul Hükümeti’nin yanı sıra halen Türkiye’de 
sözü geçen tek hükümet olan Mustafa Kemal’in Ankara Hükümeti’ni de davet etmiş bulunuyorlar” 4. 

Yasallığı bile tartışılan bir konumdan, İstanbul Hükümeti’ne karşın, “sözü geçen tek hükümet” konumuna geçilmişti. Bir başka açıdan bakıldığında, bu durum, 
Süper Güç olma yolundaki ABD’nin Amerikan kamuoyunun sesi durumundaki bu gazetedeki bu tür değerlendirilmenin uluslararası platforma çıkışta, Ankara Hükümeti’ne yeşil ışık yakılmış olduğunu da gösteriyordu. Sessiz kalınmamış, aynı zamanda “Mustafa Kemal’in Ankara Hükümeti”ne görünmez ve adı konulamayan bir destek de verilmişti. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul Hükümeti’nin ya da kendi ifadesiyle İstanbul delegasyonunun bu konferansa 
çağrılmasını, çizilen “dış politikanın kilometre taşlan” içerisinde Yeni Dünya’ya açıklamaktan kendini alamıyordu. Philedelphia-Ledger Muhabiri K. Sheit TBMM 
Başkanı Mustafa Kemal’e Osmanlıca yazılı olarak sorduğu soruları Fransızca olarak şöyle yanıt veriyordu: 

“(...) İstanbul Delegasyonu kendi generalleri vasıtasıyla bu şehre emir verdikleri cihetle, İtilâf Devletlerinin bütün arzularını kabul ettirebilecekleri ve ayrıca millet tarafından seçilmiş herhangi bir meclise istinat etmeyen sözde bir hükümet tarafından gönderilmiştir. Binaenaleyh bu delegasyonun Türk Milleti adına konuşma selâhiyeti yoktur” 5. 

Ulusal egemenliğin bayraktarlığını yapanlara aynı platformda yanıt verilmişti. Savaşımın Anadolu’daki adresi belliydi, “Türk Ulusu”... Onun temsilcisi olunmadan, onayı alınmadan uluslararası platforma çıkılamazdı. Hele generallerin güdümündeki İstanbul’un dış arenadaki temsile hiç hakkı yoktu. Yeni Dünya’ya bundan daha güzel bir mesaj verilemezdi. Kararlılık ve gücün oluşturduğu bu yeni durum çok geçmeden meyvelerini verdi. Genel konjonktürel duruma göre, politik askerî durum değerlendirilmelerini yapan İngiltere, İtalya aracılığıyla çok geçmeden istemeye istemeye Ankara Hükümeti’nin temsilcilerini Londra Konferansı’na çağırmak zorunda kaldı. Bekir Sami Kurulu da Tevfik Paşa başkanlığındaki İstanbul Kurulu ile Londra Konferansı’nın açıldığı gün olan 21 Şubat 1921’de Londra’ya gelmişlerdi’’ 6. 

Gecikmeli olarak Londra’ya gelen iki kuruldan İstanbul Kurulu’nun Başkanı Tevfik Paşa’nın söz hakkının TBMM temsilcilerine bıraktığını açıklamasından sonra, durum üstünlüğüne kavuşan Bekir Sami Kurulu’na İngilizler tarafından güçlükler çıkarılması ile ikili bağlamda sözleşmeler yapılması evresine girilmişti. 

***
Bekir Sami Bey’in, Londra Konferansı’ndaki girişimleri, kişisel çabaları sonucu Londra’da Fransa, İtalya ve İngiltere ile ayrı ayrı üç gizli sözleşme yapılmıştı. Aslında Bekir Sami tarafından yapılan, ayrı ayrı görüşülmek suretiyle, birbirleriyle dost olan bu üç ülkenin Anadolu üzerindeki emellerinin birini, diğerine karşı kullanılmaya çalışılmıştı. Olaya genel bir değerlendirme ile bakıldığında, ikili ilişkiler, ilkelerin çarpışması biçiminde değil, politik fikirlerin ortaya atıldığı bir ödün çarpışması biçiminde cereyan etmişti. Bekir Sami Bey, Londra’dan döndüğü zaman İkinci İnönü Muharebesi de kazanılmıştı. 

Birinci İnönü Muharebesi’nin kazancı üzerine bina edilen ikili sözleşmeler, “Ulusal Ant” koşullarıyla büyük ölçüde çeliştiğinden, gerek Hükümet, gerek TBMM nezdinde büyük eleştirilere uğrayarak reddedildi. Bunun üzerine, Bekir Sami, Mustafa Kemal’in de isteği üzerine 8 Mayıs 1921’de kaleme aldığı istifasını TBMM’nin 12 Mayıs 1921 günkü 32’inci birleşiminin ikinci oturumunda meclisin onayına sundu. Meclis de bu istifayı kabul etti 7. “Ulusal Ant”tan asla ödün verilmeyeceği bir kez daha görülmüştü. Ancak, Bekir Sami Bey, Bağlaşık Devletleri Yeni Türk Devleti ile karşı karşıya getirerek, olayların çözümlenmesi için müracaat edecekleri adresi belirlenmesine yardımcı olmuştu. Doğal olarak bu yeni durum, hem de uluslararası hukukî platformda Yeni Türk Devleti’nin tanınma sürecini başlatmıştı. Irmağın geriye akıtılmayacağı gibi, bu süreçten geri dönülmesi de olanaksızdı. 


2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..

***

TÜRK DIŞ POLİTİKASI KAYNAKÇASI, (1923-2000) BÖLÜM 2

 TÜRK DIŞ POLİTİKASI KAYNAKÇASI, (1923-2000) BÖLÜM 2

400. Irmak, Sadi, "Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri", Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi, Cilt 3, No 9, Temmuz 1987, s. 487-495.
401. Işık, Hasan Esat, "Atatürk-Uluslararası Düzen", Kemalizm, Cilt 32, No 383, Haziran 1994, s. 7-10.
402. Işık, Hasan Esat, "Atatürk-Uluslararası Düzen", Kemalizm, Cilt 30, No 358, Mayıs 1992, s. 12-15.
403. Işık, Hasan Esat, "Atatürk Uluslararası Düzen-Dış Politika", Uluslararası Atatürk Konferansı, 2. Cilt, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi, 1981, s. 1-35.
404. Kaloyanidis, Vasil, "Atatürk'ün Milletlerarası İlişkilerdeki Görüşü", Mimar Sinan Üniversitesi Dergisi, No 4, 1981, s. 66-70.
405. Karahasan, Mustafa Kemal, "Mustafa Kemal Atatürk'ün Barış Felsefesi Işığı Altında Türkiye-Yugoslavya Dostluk İlişkileri", XI. Türk Tarih Kongresi, VI. C., Ankara, TTK, 1994, s. 2535-2570.
406. Karatay, Baha Vefa, "Kemalist Dış Siyaset", Kemalist Atılım, Cilt 1, No 7, şubat 1982, s. 3-4.
407. Köni, Hasan, "Genel Politika Işığında Cumhuriyet Dönemi Uzak-Doğu İlişkileri: 1923-1936", Atatürk Yolu, Cilt 3, No 11, Mayıs 1993, s. 271-277.
408. Köni, Hasan, "Atatürk'ün Dış Politikayla İlgili Görüşleri ve Uygulamaları", 100. Yıl Atatürk Konferansları, Ankara, 4-25 Mayıs 1981, s. 131-140.
409. Köni, Hasan, "Atatürk'ün Dış Politikayla İlgili Görüşleri", Etibank Bülteni, No 28, Ağustos 1980, s. 167-183.
410. Köstüklü, Nuri, "Misak-ı Milli ve Atatürk'ün Dış Politika Hedefleri", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No 1, 1992, s. 123-127.
411. Köstüklü, Nuri, "Atatürk, Misak-ı Milli ve Dış Türkler", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 111, No 333, Temmuz 1992, s. 31-35.
412. Köymen, Mehmet Altay, "Atatürk Türkiyesi ve Dünya", Belleten, Cilt 57, No 219, Ağustos 1993, s. 619-632.
413. Kurat, Akdes Nimet, "Atatürk ve Amerika Birleşik Devletleri", Forum, Cilt 16, No 231, 15 Kasım 1963, s. 12-15.
414. Kürkçüoğlu, Ömer, "Atatürk'ün Dış Politikası ve Orta Doğu", Atatürkçülük Sempozyumu, Gaziantep, Valilik, 1985, s. 19-28.
415. Kürkçüoğlu, Ömer, "Atatürk'ün Dış Politikasının Tahlili: 1919-1938", Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Ankara, 2-6 Kasım 1981, Ankara 1983, s. 90-99.
416. Lewis, Timothy ve Achilles Daund, "Atatürk ve İngiltere", Atatürk'ün Ölümünün 50. Yılı Sempozyumu, Ankara, Ankara Üniversitesi, 1989, s. 27-29.
417. Melek, Kemal, "Atatürk ve Milli Türk Dış Politikası 1919-1924", Yeni İş Dünyası, Cilt 7, No 78, Nisan 1986, s. 13-28.
418. Memiş, Ekrem, "Atatürk ve Dış Politika", Atatürk Haftası Armağanı, 10 Kasım 1990, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1990, s. 69-78.
419. Menemencioğlu, Turgut, "Atatürk'ün Dış Politikası ve Bunun İkinci Dünya Savaşı'ndaki Uygulaması", İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 1, No 1, 1983, s. 201-228.
420. Moiseyev, P. P., Kemal Atatürk ve Sovyet-Türk Ekonomik İşbirliği, Ankara, TTK, 1989.
421. Nuza, Fehmi, "Atatürk'ün Dış Siyaseti", Türk Kültürü, Cilt 19, No 217, Kasım- Aralık 1980, s. 56-95.
422. Onulduran, Ersin, "Atatürk ve Türk Dış Politikası", Kemalizm, Cilt 32, No 383, Haziran 1994, s. 2-6.
423. Onulduran, Ersin, "Atatürk ve Türk Dış Politikası", Atatürk Haftası Armağanı, 10 Kasım 1986, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1986 s. 177-179.
424. Onulduran, Ersin, "Atatürk ve Türk Dış Politikası", Atatürk Milliyetçiliği Sempozyumu, Van, Hakkari, 11-12 Ocak 1985, 1985, s. 89-90.
425. Oran, Baskın, "Atatürk'te ve Günümüzde Bağımsızlık ve Batılılaşma Kavramları", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 36, No 1-4, Ocak-Aralık 1981, s. 205-210.
426. Özgiray, Ahmet, "Türkiye-Macaristan Siyasi İlişkileri (1923-1938)", Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, No 12, 1997, s. 75-80.
427. Öztürk, Ali Osman, "Alman Gözüyle Atatürk'ün Dış Politikası", Ata Dergisi, No 4, 1993, s. 83-92.
428. Pek, Halide, "Atatürk, Dış Politika ve Barış", Kemalizm, Cilt 30, No 364, Kasım 1992, s. 185-200.
429. Polat, Necip F., "Atatürk ve Türk Dış Politikasının Yeniden Doğuşu", Uluslararası İlişkilerde Olaylar ve Yorumlar, Cilt 6, No 26, 1997, s. 21-24.
430. Potskhveriya, Boris, "Atatürk Zamanı Türkiye Dış Politikasına İlişkin Sovyet Arşiv Yayınları", 1. Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Bildiriler, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 1994, s. 993-1000.
431. Saray, Mehmet, Atatürk ve Türk Dünyası, Ankara, TTK, 1995.
432. Saray, Mehmet, "Atatürk'ün Sovyet Politikası", 1. Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Bildiriler, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 1994, s. 977-991.
433. Saray, Mehmet, Atatürk'ün Sovyet Politikası, İstanbul, Acar Yayınları, 1987.
434. Saray, Mehmet, "Atatürk'ün Sovyet Politikası ve Türk-Sovyet Münasebetleri Hakkında Bazı Açıklamalar", Doğumunun 100. Yılında Atatürk'e Armağan, İstanbul, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, 1981, s. 37-78.
435. Shpuza, Gazmend, "Atatürk ve Arnavutluk-Türkiye İlişkileri", Atatürk Yolu, Cilt 3, No 11, Mayıs 1993, s. 311-322.
436. Shpuza, Gazmend, "Atatürk ve Arnavutluk-Türkiye İlişkileri", Atatürk Yolu, Cilt 2, No 6, Kasım 1990, s. 335-347.
437. Soysal, İsmail, Atatürk'ün Milli Dış Politikası, Cilt II, Ankara, TTK, 1981.
438. Soysal, İsmail, "Türkiye'nin Batı İttifakına Yönelişi, 1934-1937", Belleten, Özel Sayı, Cilt 45, No 177, Ocak 1981, s. 95-105.
439. Şimşir, Bilal (haz.), Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Ankara, TTK, 1993.
440. Şimşir, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk, 1919-1938, IV. Cilt: Ekim 1921 - Ekim 1922, Ankara, TTK Yayınları, 1984.
441. Şimşir, Bilal, Atatürk ile Yazışmalar, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1981.
442. Şimşir, Bilal, "Atatürk'ün Yabancı Devlet Adamlarıyla Görüşmeleri, Yedi Belge (1930-1937)", Belleten, Cilt XLV, Sayı 177, Ocak 1981, s. 157-207.
443. Şimşir, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk, 1919-1938, III. Cilt: Ocak - Eylül 1921, Ankara, TTK Yayınları, 1979.
444. Şimşir, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk, 1919-1938, II. Cilt: Nisan - Aralık 1920, Ankara, TTK Yayınları, 1975.
445. Şimşir, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk, 1919-1938, I. Cilt: Nisan 1919 - Mart 1920, Ankara, TTK Yayınları, 1972.
446. Taray, Cemal Hüsnü, "Lozan Anlaşması Münasebetiyle Atatürk ve Dış Politika", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, No 34, Temmuz 1970, s. 48-49.
447. Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu, Bildiriler, Ankara, 8-9 Mart 1990, Ankara, 1992, s. 19-58.
448. Taşhan, Seyfi, "Atatürk'ün Dış Politikası", Atatürk ve Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi, Ankara, TOBB, 1981, s. 106-125.
449. Tekdemir, Yaşar, "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh Anlayışı ve Küreselleşen Dünyadaki Yeri", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 14, No 40, Mart 1998, s. 319-321.
450. Tevetoğlu, Fethi, "Atatürk'ün Sovyet Politikası", Türk Kültürü, Cilt 3, No 24, Kasım 1964, s. 28-31.
451. Turan, Şerafettin, "Mondros Mütarekesi Ertesinde Mustafa Kemal'in Orduya, Siyasete ve İngilizlerin Tutumuna İlişkin Düşünceleri", Belleten, Cilt 46, No 182, Nisan 1982, s. 337-346.
452. Türkeş, Mustafa, "Atatürk Döneminde Türkiye'nin Bölgesel Dış Politikaları, 1923-1938", Atatürkçülük ve Modern Türkiye, Uluslararası Konferansı, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1999, s. 129-142.
453. Velikov, Stefan, "Kemal Atatürk ve Bulgaristan", VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, TTK, 1983, s. 1865-1876.
454. Versan, Vakur, "Atatürk'ün Dış Politikası", Kemalizm, Cilt 25, No 288, Temmuz 1986, s. 1-3.
455. Versan, Vakur, "Atatürk'ün Dış Politikası", Atatürk ve Bugünün Türk Gençliği Paneli, İstanbul, 12 Kasım 1985, 1986, s. 43-47.
456. Yalazan, Talat, "Atatürk'ün Dış Siyaset İlkeleri", Kemalizm, Cilt 27, No 326, Eylül 1989, s. 13-17.
457. Yalazan, Talat, "Atatürk'ün Dış Siyaset İlkeleri", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 107, No 318, Kasım 1988, s. 101-105.
458. Yalçın, E. Semih, "Mustafa Kemal Paşa'nın Yusuf Kemal Heyeti Vasıtasıyla Batılı Devletler Nezdinde Yaptığı Barış Teşebbüsü, 7 Şubat - 3 Nisan 1922", Askeri Tarih Bülteni, Cilt 21, No 40, Şubat 1996, s. 17-42.
459. Yılmazçelik, İbrahim, "Atatürk'ün Dış Türkler Politikası ve Dış Türkler", Türk Dünyası Tarih Dergisi, Cilt 8, No 89, Mayıs 1994, s. 35-45.


III. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1939-1945)


Ayrıca bkz. 419, 583, 624, 842, 846, 854, 879, 885, 886, 904, 912, 936, 938, 1206, 1235, 1236, 1734, 1745, 1756, 1771, 2088, 2229.
460. Açıkalın, Cevat, "Cevat Açıkalın'ın Anıları: 2. Dünya Savaşı'nın İlk Yılları, 1939-1941", Belleten, Cilt 56, No 217, Aralık 1992, s. 985-1079.
461. Avcı, Orhan, "İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye'nin Dış Politikası", Askeri Tarih Bülteni, Cilt 21, No 41, Ağustos 1996, s. 163-183.
462. Avşar, Servet, "İkinci Dünya Savaşı ve İsmet İnönü'nün Uyguladığı Dış Politika", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 557-575.
463. Caşın, Mesut Hakkı, "İkinci Dünya Savaşı'nın Türk Dış Politikası ve Ulusal Güvenlik Stratejilerine Etkileri", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 123-138.
464. Deringil, Selim, Denge Oyunu: İkinci Dünya Savaşı'nda Türkiye'nin Dış Politikası, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
465. Dönmez, Berna, "İkinci Dünya Savaşı'nın Son Döneminde Türk Dış Politikası, 1943-1945", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 509-521.
466. Elvangenç, Yıldız, İkinci Dünya Savaşı'nın Sebepleri ve Türkiye'deki Yansımaları, Kırıkkale, Kırıkkale Üniversitesi, 1998.
467. Erendil, Muzaffer, "İkinci Dünya Harbi'nde Türkiye'nin Harp Politikası ile Siyasal ve Askeri Güç İlişkileri", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 337-354.
468. Esmer, Ahmet Şükrü, "Yalta'da Türkiye", Siyasi İlimler Mecmuası, Cilt 24, No 288, Mart 1955, s. 433-435.
469. Gül, Mustafa, "İkinci Dünya Savaşı Sırasında Müttefikler Arasında Yapılan Önemli Toplantılarda Türkiye", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 33-44.
470. İkinci Dünya Savaşı Yılları, 1939-1946, : Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl, Ankara, Dışişleri Bakanlığı, 1973.
471. Kurat, Yuluğ Tekin, "Kahire Konferansı Tutanakları, 4-7 Aralık 1943 ve Türkiye'yi Savaşa Sokma Girişimleri", Belleten, Cilt 47, No 185, Ocak 1983, s. 295-338.
472. Özgüldür, Yavuz, "İkinci Dünya Savaşı'nda Türk Dış Politikasını Belirleyen İki Antlaşma ve Sonuçları: Türk-İngiliz-Fransız İttifak Antlaşması ve Türk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 83-91.
473. Sencer, Muammer (çev.), Almanya Dışişleri Bakanlığı Arşivinden Almanya'nın Türkiye Politikası, 1941-1943, İstanbul, May Yayınları, 1968.
474. Türkmen, Zekeriya, "Türk Basınında Çıkan Haberlere Göre İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye Cumhuriyeti'ni Savaş Ortamına Çekme Gayretleri", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Sunulmayan Bildiriler, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı, 1999, s. 99-121.
475. Ülman, Haluk, "İki Cihan Savaşı Arasında (1923-1938)", Forum, Cilt 13, No 150, 1 Temmuz 1960, s. 9-11.
476. Üstünkaya, Zeki, "İkinci Dünya Harbinde Türkiye", Ordu Dergisi, Cilt 75, No 179, Eylül 1956, s. 14-43.
477. Weisband, Edward, İkinci Dünya Savaşı'nda İnönü'nün Dış Politikası (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul, Milliyet Yayınları, 1974.
478. Yazıcı, Fahri (çev.), Tahran-Yalta ve Potsdam Konferansları Gizli Belgeleri, İstanbul, Sinan Yayınları, No 14, 1972.

IV. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1945-1991)

A. Batı ve Türkiye

1. Genel

Ayrıca bkz. 203, 604, 952, 1183.


479. Ateş, Toktamış, "Dış Siyasetimizin Sorunları", İktisat Dergisi, Cilt 25, No 145, Temmuz 1976, s. 3-6.
480. Bayülken, Ü. Haluk, "Türkiye'nin Dış Politikası", Dış Politika, Cilt 3, No 1, Mart 1973, s. 3-19 ve 67-82.
481. Bazoğlu Sezer, Duygu, "Soğuk Savaş Dönemi ve Türkiye'nin İttifaklar Politikası", Çağdaş Türk Diplomasisi, 200 Yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, s.441-464.
482. Coulognier, Jean, "Bugünün Dünyasında Türkiye" (çev. Ahmet Onur), Stratejik Etüdler Bülteni, Cilt 13, No 66, Nisan 1979, s. 109-119.
483. "Cumhurbaşkanlığı 'Gizli' Tutanaklarında Türk Dış Politikası, 1950-1960", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, No 21, Ekim 1998, s. 94-99.
484. Çamlı, İbrahim, Dünya Olayları ve Dış Politikamız, Ankara, TÖYKO Matbaası, 1969.
485. "Demirel Hükümeti'nin Programı'nın Dış Politika ile İlgili Bölümleri", Dış Politika, Cilt 4, No 4, Mart 1974, s. 76-80 ve 167-171.
486. Dış Siyaset Belgeleri: 31 Mart 1975-1 Mart 1976, Ankara, Başbakanlık, 1976.
487. Ecevit, Bülent, Türkiye'nin Uluslararası İlişkileri, Ankara, CHP Genel Merkez Bürosu Yayını, 1979.
488. Gönlübol, Mehmet, "Değişen Dünya ve Türkiye", Forum, Cilt 20, No 335, 15 Mart 1968, s. 10-11.
489. Gönlübol, Mehmet ve Haluk Ülman, "Türk Dış Politikasının Yirmi Yılı", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 21, No 1, Mart 1966, s. 143-182.
490. Halefoğlu, Vahit, "Türkiye'nin Batı ile İlişkileri", Dışişleri Bakanlığı Belleteni, No 11, Kasım 1984, s. 68-72.
491. İksel, Settar F., "Değişen Dünya Düzeni ve Türkiye", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt 14, No 82-84, Temmuz-Eylül 1974, s. 64-67.
492. Kenan, Ali, "Dış Politika", Forum, Cilt 14, No 172, Haziran 1961, s. 13-15.
493. Manisalı, Erol, "Türkiye'nin Dış Ekonomik ve Politik İlişkilerinde Seçenekler", İktisat Dergisi, Cilt 29, No 181, Temmuz 1979, s. 5-14.
494. Orkunt, Sezai, "İttifaklar Arası İlişkiler ve Türkiye", Dış Politika, Cilt 4, No 1, Mart 1974, s. 20-32 ve 78-90.
495. Pamirtan, Şükrü, Dünya Barışında Türkiye ve Menderes, İstanbul, Samim Güriz - Sadık Özaygen Matbaası, 1955.
496. Soysal, İsmail, "Uluslararası Siyasal Konjonktürde Değişmeler ve Türkiye'nin Dış Politikası, 1923-1983", Dış Politika, Cilt 10, No 4, Ekim 1983, s. 33-47
497. Şentürk, Tahir, "Türkiye'nin Dış İlişkileri", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 19, No 2, Haziran 1986, s. 29-60.
498. Taşhan, Seyfi, "1984 Sonunda Türkiye'nin Dış İlişkilerine Bir Bakış", Dış Politika, Cilt 11, No 4, Aralık 1984, s. 3-16.
499. Türkeş, Alparslan, "Dış Politika Gelişmeleri-2", Töre, Cilt 4, No 19, Aralık 1972, s. 3-5.
500. Türkeş, Alparslan, "Dış Politika Gelişmeleri-1", Töre, Cilt 4, No 18, Kasım 1972, s. 3-8.

2. NATO

Ayrıca bkz. 95, 114, 137, 563, 593, 832, 1741, 1825, 1831, 1832, 1902, 2050.
501. Akipek, İlhan, "NATO Kuvvetler Sözleşmesine Göre Vazife Kavramı ve Türkiye'deki Tatbikatı", Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 24, No 1-4, 1967, s. 9-25.
502. Alacakaptan, Aydın (haz.), Atlantik İttifakı, 3.Baskı, Ankara, Türk Atlantik Andlaşması Derneği, 1991.
503. Alacakaptan, Aydın, "Türk Dış Politikasında NATO'nun Yeri", NATO Savunma ve Eğitim Yönleri Sempozyumu, 5-6 Ocak 1984, 1984, s. 33-47.
504. Albayrak, Mustafa, "Türkiye'nin Kuzey Atlantik Paktı'na Üye Olması", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 113, No 340, Nisan 1994, s. 96-101.
505. Alsan, Zeki Mesud, "Müşterek Emniyetin Tesisi Bakımından Atlantik Camiasının Rolü", Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 10, No 1-4, 1953, s. 1-32.
506. Arabacıoğlu, Fehmi (çev.), "Türkiye'nin Yeni Ulusal Güvenlik Kavramının Nato İçin Önemi", Stratejik Etütler Bülteni, Cilt 15, No 73, Ocak 1981, s. 63-82.
507. Armaoğlu, Fahir, "Türkiye ve NATO", Forum, Cilt 13, No 193, 15 Nisan 1962, s. 12-13.
508. Ataöv, Türkkaya, "Türkiye, Amerika'nın Tekelinde Olan NATO'dan Çıkacaktır", Forum, Cilt 20, No 335, 15 Mart 1968, s. 12-14.
509. Bağcı, Hüseyin, "Türkiye'nin NATO Üyeliğini Hızlandıran İki Önemli Faktör: Kore Savaşı ve ABD Büyükelçisi George McGhee", ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt 18, No 1-2, 1991, s. 1-35.
510. Barış Derneği, 30. Yılında NATO ve Türkiye, 2. Baskı, İstanbul, Barış Derneği Yayınları, No 5, 1979.
511. Bayazıt, Taner, "Türkiye Gerçekleri ve NATO", Stratejik Etütler Bülteni, Cilt 15, No 74, Nisan 1981, s. 92-95.
512. Bayazıt, Vural, "Nato'nun Güney Kanadında Türkiye'nin Önemi", Stratejik Etütler Bülteni, Cilt 16, No 79, Temmuz 1982, s. 57-62.
513. Birgi, Muharrem Nuri, "Atlantik Camiasındaki Gelişmeler ve Türkiye", Dış Politika, Cilt 3, No 4, Aralık 1973, s. 3-10 ve 71-79.
514. Birhekimoğlu, Mehmet, "NATO ve Türkiye", Göksenin, 1968, s. 165-177.
515. Boran, Behice, "NATO'dan Niçin Çıkmalıyız?", Forum, Cilt 20, No 335, 15 Mart 1968, s. 8-10.
516. Bulaç, Ali, "NATO İçinde Türkiye", İslami Düşünce, No 3, Haziran 1977, s. 3-8.
517. Carrington, Lord, "Türkiye ve NATO", İstanbul Üniversitesi Bülteni, Cilt 4, No 1-2, 1988, s. 20-23.
518. Ceylan, H. Hüseyin, "NATO Uğruna Kaybedilenler", İslam, Cilt 4, No 39, Kasım 1986, s. 24-27.
519. Çiller, Tansu, "Türkiye ve NATO: Değişimler Girdabında İstikrar", NATO Dergisi, No 2, Haziran 1994, s. 3-6.
520. Çoygun, Kenan, "Türk Silahlı Kuvvetlerinin NATO İçindeki Değeri", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 81, No 201, Mart 1962, s. 1-3.
521. Debbaoğlu, Ahmet, "NATO ve Türkiye Açısından Orta Doğu Dengesi", Fikir ve Sanatta Hareket, Cilt 10, No 109-110, Ocak-Şubat 1975, s. 14-31.
522. Ferguson, John, "NATO İçinde Yunanistan ve Türkiye", Forum, Cilt 15, No 203, 15 Eylül 1962, s. 23-24.
523. Giritli, İsmet, Neden NATO'ya Evet?, İstanbul, AK Yayınları, No 13, 1968.
524. Gönlübol, Mehmet, "Dış ve İç Etkenler Açısından NATO ve Türkiye", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, No 44, Mayıs 1971, s. 29-40.
525. Gönlübol, Mehmet, "Dış ve İç Etkenler Açısından NATO ve Türkiye", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, No 43, Nisan 1971, s. 34-41.
526. Güneri, Gültekin, "NATO Kuvvetleri Statüsü Anlaşmasının Türkiye'de Tatbik Şekli", Askeri Adalet Dergisi, Cilt 7, No 28, Ocak 1968, s. 4-15.
527. Kahraman, Kemal, "NATO'nun Üvey Evladı Türkiye", İslam, Cilt 4, No 39, Kasım 1986, s. 21-23.
528. Kıran, Muzaffer, NATO ile İlgili Kanun ve Andlaşmalarımız, Ankara, Yıldız Matbaası, 1957.
529. Kohen, Sami, "Yeni Dünya Düzeninde NATO'nun Değişen Stratejisi ve Türkiye", Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye (der. Sabahattin Şen), İstanbul, Bağlam Yayıncılık, 1994, s. 111-121.
530. Koru, Fehmi, "Kırkıncı Yılında NATO'nun Türk Savunma Platformlarında Yeri", Dış Politika, No 6, Temmuz 1989, s. 220-225.
531. "NATO On Yaşında", Dünya ve Türkiye, Cilt 10, No 106, 20 Nisan 1959, s. 6-12.
532. "NATO ve Kıbrıs Krizi", Stratejik Etütler Bülteni, Cilt 1, No 4, Aralık 1967, s. 23-37.
533. "NATO'nun Türkiye'ye İktisadi Yardımı", İstanbul Ticaret Odası Mecmuası, Cilt 4, No 177, 26 Ekim 1961, s. 1-2.
534. NATO'da 30 Yıl, Ankara, Türk Atlantik Andlaşması Derneği, 1983.
535. Orkunt, Sezai, "NATO ve Türkiye'nin Sorunları", Bayrak, Cilt 3, No 36, Aralık 1967, s. 7-9 ve 16.
536. Özgen, Hasan, "Türkiye Açısından Üçüncü Savaş ve NATO Stratejisi", Göksenin, 1968, s. 178-189.
537. Sander, Oral, "Türkiye'nin NATO İçindeki Rolü: Bir Yeni Perspektifler Devresi", NATO Dergisi, No 2, 1990, s. 25-29.
538. Sarınay, Yusuf, Türkiye'nin Batı İttifakına Yönelişi ve NATO'ya Girişi: 1939-1952, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988.
539. Shear, Harold E., "NATO'nun Güney Kanadı: Sorunlar ve Özellikler" (çev. Fahri Çeliker), Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 96, No 276, Aralık 1980, s. 17-27.
540. Solana, Javier, "Geçiş Döneminde NATO" (çev. Erdem Denk ve Sevim Yılmaztekin), Düşünce Dalgası, Sayı 2, Aralık 1996, s. 34-37.
541. Turan, Cemil, "NATO ve Türkiye", Yarın, No 57, Mayıs 1986, s. 32-33.
542. Turan, İlter, "ABD-SSCB'nin İlişki ve Politikalarının NATO Sorumluluk Sahası Dışında Kalan Orta Doğu Bölgesi Üzerindeki Muhtemel Etkileri ve Türkiye", İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 1992-1993, s. 227-234.
543. Türk Atlantik Andlaşması Derneği, Türkiye ve NATO, Ankara, Ajans-Türk Matbaacılık, 1970.
544. Türk Atlantik Derneği, NATO'da 30 Yıl, 1952-82, Ankara, Türk Atlantik Derneği Yayını, 1983.
545. Türkiye İşçi Partisi, Ulusal Bağımsızlık için NATO'ya Hayır, İstanbul, Türkiye İşçi Partisi Yayınları, No 18, 1978.
546. Ülman, Haluk, "NATO ve Türkiye", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 22, No 4, 1967, s. 143-167.
547. Ürün, Halil, NATO Alçak Uçuş Üssü: Getirecekleri/ Götürecekleri, Konya, yay. y., 1990.
548. Üstünel, Besim, "NATO, Avrupa'nın Entegrasyonu ve Türkiye", Forum, Cilt 14, No 172, Haziran 1961, s. 10-12.
549. Vohlstetter, Albert, "Detant'dan Sonra NATO ve Türkiye", 1980'lerde NATO Semineri, İstanbul 4-5 Ekim 1983, İstanbul, 1983.
550. Wolfowitz, Paul, "NATO'nun Güney Kanadında Değişen Stratejik Çevre; Bazı Düşünceler", Türkiye ve Müttefiklerinin Güvenliği Semineri, İstanbul, 1979, İstanbul, 1982, s. 151-155.
551. Yurdoğlu, İhsan, NATO Hakkında Tahliller ve Düşünceler: Atlantik Paktı, Niçin ve Nasıl Girdik?, İstanbul, Yenilik Basımevi, 1956.
552. Yüzbaşıoğlu, K., "NATO ve Türkiye", Forum, Cilt 5, No 50, 15 Nisan 1956, s. 7-10.

3. ABD'yle İlişkiler

Ayrıca bkz. 46, 137, 283, 302, 329, 330, 364, 366, 413, 508, 976, 1040, 1055, 1458, 1739, 2133, 2221.
553. Akarslan, Mediha, "1962 Küba 'Ekim Füzeleri' Bunalımı ve Türkiye", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 114, No 344, Nisan 1995, s. 20-24.
554. Alleg, Henri, Sam Amca'ya Fatiha (çev. Zelin Artuğ), İstanbul, Belge, 1992.
555. Altan, Mehmet, Süperler ve Türkiye: Türkiye'deki Amerikan ve Sovyet Yatırımları, İstanbul, AFA Yayınları, 1986.
556. "Amerikan Yardımları ve Türkiye", İstanbul Ticaret Mecmuası, Cilt 69, No 5-6, Mayıs-Haziran 1953, s. 21-37.
557. Armaoğlu, Fahir, "Atatürk Döneminde Türk-Amerikan İlişkileri", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 13, No 38, Temmuz-Ağustos 1997, s. 631-647.
558. Armaoğlu, Fahir, "Amerikan Belgelerinde 27 Mayıs Olayı", Belleten, Cilt 60, No 227, Nisan 1996, s. 203-227 .
559. Armaoğlu, Fahir, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri: Açıklamalı, Ankara, TTK, 1991.
560. Armaoğlu, Fahir, "Türk-Amerikan Münasebetleri", Son Çağ, No 24, Haziran 1967, s. 27-35.
561. Arı, Önder, Türkiye-ABD İlişkilerinde Çok Yönlü Etkenler, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1977.
562. Atamer, Hamdi, "İlk Türk-Amerikan Münasebetleri", Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, No 2, Kasım 1967, s. 20-25.
563. Ataöv, Türkkaya, Amerika, NATO ve Türkiye, Ankara, Aydınlık Yayınevi, 1969.
564. Başbuğ, Cüneyt (yay. haz.), Barış ve Ulusal Bağımsızlık Açısından Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması, Uşak, Kardeşler Matbaası, 1980.
565. Bayraktar, Halil, "Amerikan Emperyalizmi, Orta Doğu ve Türkiye", Pınar, Cilt 7, No 83-84, Kasım-Aralık 1978, s. 58-62.
566. Behramoğlu, Namık, Türkiye - Amerika İlişkileri, Demokrat Parti Dönemi, İstanbul, Yar Yayınları, No 13, 1973.
567. Canbolat, İbrahim, "Siyasal Gerçeklik Açısından Bir Dış Politika Analizi ve Clinton Döneminde Türk-ABD İlişkilerinin Değerlendirilmesi", Dış Politika, Cilt 4, No 2, Temmuz 1993, s. 99-120.
568. Çamlı, İbrahim, Dünya, Amerika, Türkiye ve Diğer Dış Politika Yazıları, İstanbul, Köprü Yayınları, 1966.
569. Değer, Emin, "ABD Yardımı ya da Emperyalizmin Aldatmacası", Halkoyu, Cilt 10, No 116, Haziran 1976, s. 6-12.
570. Demirel, Süleyman, "ABD ile İlişkilerimiz", Herşey Türkiye İçin, Türkiye'de Yeni Bir Dönem, Demokrasi, İstikrar, Kalkınma ve Dünya ile İşbirliği, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1993, s. 159-160.
571. Ergin, Sedat, "ABD'de Yeni Dönem ve Türkiye-ABD İlişkileri Üzerine", İktisat, İşletme ve Finans, Cilt 7, No 80, 1992, s. 21-33.
572. Erhan, Çağrı, Beyaz Savaş: Türk-Amerikan İlişkilerinde Afyon Sorunu, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1996.
573. Eriş, Metin, Amerikan, Rus Emperyalizmi, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1974.
574. Erişer, Necmeddin, Türkiye'de Altıncı Filo Hadiseleri ve Gevşek Emperyalizm, İstanbul, Özdemir Basımevi, 1969.
575. Eroğlu, Hamza, "Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri İkili İşbirliği Anlaşması", Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı, No 1, 1960, s. 23-64.
576. Erol, Mine, Birinci Dünya Savaşı Arifesinde Amerika'nın Türkiye'ye Karşı Tutumu, Ankara, Bilgi Basımevi, 1976.
577. Gerger, Haluk, "Türk-Amerikan İlişkilerinde Silah Alışverişi", Bilim ve Sanat, No 42, Haziran 1984, s. 12-15.
578. Gözen, Ramazan, Amerikan Kıskacında Dış Politika; Körfez Savaşı, Turgut Özal ve Sonrası, Ankara, Liberte, 2000.
579. Gözen, Ramazan, "Türk-Amerikan İlişkileri ve Türk Demokrasisi", Liberal Düşünce, Cilt 4, Sayı 13, Kış 1999, s. 87-108.
580. Gürkan, İhsan, "Türkiye-Amerika İlişkileri", Türkiye Büyük Millet Meclisi Dergisi, No 1, Eylül 1985, s. 18-21.
581. Halefoğlu, Vahit, "Frank Sinatra Doktrini ve Türkiye", Dış Ticarette Durum, No 20, Ocak-Şubat 1990, s. 11-18.
582. Işık, İhsan, "ABD ile İlişkilerin Mantığı: Daha Çok Bağımlılık, Daha Az Güven", Dış Politika, No 2, Temmuz 1988, s. 66-73.
583. Kışlalı, Mehmet Ali, "Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri, 1939-1947", Son Çağ, No 8, Şubat 1962, s. 28-29.
584. Kirişçi, Kemal, "Türk-Amerikan İlişkileri: Belirsizlikten Yakınlaşmaya", Avrasya Dosyası, ABD Özel, Cilt 6, No 2, Yaz 2000, s. 68-90.
585. Koşal, Cengiz, "ABD Türkiye'yi Niçin Destekliyor?", Hava Kuvvetleri Dergisi, Cilt 75, No 327, Haziran 1997, s. 81-85.
586. Köni, Hasan, "1950-1955 Yılları Arasında Amerikan Belgeleriyle Türk-Amerikan İlişkileri", Avrasya Dosyası, Cilt 1, No 4, Kış 1994, s. 21-29.
587. Köprülü, Orhan F., Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri, Ankara, TTK, 1987.
588. Köprülü, Orhan F., "Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri", Belleten, Cilt 51, No 200, Ağustos 1987, s. 927-947.
589. Kösdem, Cemal, "Amerikalılara Nazaran Akdeniz Jeopolitiği", Donanma Dergisi, Cilt 64, No 399, Nisan 1952, s. 26-35.
590. Kurat, Akdes Nimet, "Türkiye ile ABD Arasındaki Münasebetlere Ait Arşiv Vesikaları", Tarih Araştırması Dergisi, Cilt 5, No 8-9, 1967, s. 287-371.
591. Kurat, Akdes Nimet, Türk-Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış, Ankara, Doğuş Matbaası, 1959.
592. Kutay, Cemal, Sam Amcaya Mektup Var!, İstanbul, Alp Matbaası, 1955.
593. McGhee, George, ABD-Türkiye-NATO-Ortadoğu (çev. Belkıs Çorakçı), Ankara, Bilgi Yayınevi, 1992.
594. Migdalovitz, Carol, "Türkiye'nin Kürt Sorunu ve ABD Politikası" (çev. Murat Güven), Avrasya Dosyası, Cilt 1, No 2, 1994, s. 119-137.
595. Okan, Oya, "Amerika'nın Dünya Devleti Olma Çabaları ve Türkiye", 500. Yılında Amerika, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1994, s. 155-164.
596. Orkunt, Sezai, Türkiye-Amerika Askeri İlişkileri, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1979.
597. Özel, Soli, "Türk Demokrasisine Güveniyoruz, Mark Grossman", Görüş, No 26, Haziran-Temmuz 1996, s. 24-32.
598. Öztürk, Osman Metin, "Türkiye ve ABD'nin Kader Birliği", Yeni Forum, Cilt 17, No 322, Mart 1996, s. 2-4.
599. Öztürk, Osman Metin, "Türkiye ve ABD Açısından İran'a Bakış", Yeni Forum, Cilt 16, No 319, Aralık 1995, s. 2-6.
600. Perle, Richard, "Türkiye-ABD İlişkileri ve Ekonomi Konusunda Bir Konuşma", Kapital, Cilt 3, No 28, Şubat-Mart 1988, s. 43-45.
601. Price, Philips, "Amerika Türkiye'ye Niçin Yardım Ediyor?", Ordu Dergisi, Cilt 67, No 147, Eylül 1948, s. 230-234.
602. Rustow, Dankwart A., "ABD-Türk İlişkileri (1946-1979)", Türkiye ve Müttefiklerinin Güvenliği Semineri, İstanbul, 1979, İstanbul, yay. y., 1982, s. 93-103.
603. Sander, Oral, Türk-Amerikan İlişkileri: 1947-1964, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1979.
604. Sander, Oral, "Türkiye'nin Batı Bağlantısı: ABD ve Türkiye", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 34, No 1-4, Ocak-Aralık 1979, s. 63-86.
605. Sander, Oral ve Kurthan Fişek, ABD Dışişleri Belgeleriyle Türk-ABD Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı, 1829-1929, İstanbul, Çağdaş Yayınları, 1977.
606. Somuncuoğlu, Sadi, "Türkiye, ABD ve Ötesi", Töre, Cilt 7, No 52, Eylül 1975, s. 7-10.
607. Soysal, İsmail, "Türk-Amerikan İlişkilerinin Ana Çizgileri", Belleten, Cilt 41, 1977.
608. Soysal, Mümtaz, "ABD'nin Dış Siyasetindeki Yeni Gelişmeler ve Türkiye", Forum, Cilt 12, No 138, 15 Aralık 1959, s. 6-9.
609. Sönmezoğlu, Faruk, ABD'nin Türkiye Politikası (1964-1980), İstanbul, Der Yayınları, 1995.
610. Sözüöz, Necati, Türk-Amerikan İlişkilerine Genel Bir Bakış, 1923-1950, İstanbul, Fakülte Matbaası, 1992.
611. Şahin, Haluk, Gece Gelen Mektup, Türk-Amerikan İlişkilerinde Bir Dönüm Noktası, İstanbul, Cep Kitapları, 1987.
612. Şamiloğlu, Ali Rasizade, Türkiye Açısından Truman Doktrini ve Stalin Diplomasisinin Hataları (çev. Muhibbi Ahmedov), Ankara, TTK, 1991.
613. Şamiloğlu, Ali Rasizade, "Türkiye Açısından Truman Doktrini ve Stalin Diplomasisinin Hataları" (çev. Muhibbi Ahmedov), Belleten, Cilt 55, No 212, Nisan 1991, s. 239-255.
614. Şimşir, Bilal, "Türk-Amerikan İlişkilerinin Yeniden Kurulması ve Ahmet Muhtar Bey'in Washington Büyükelçiliği, 1920-1927", Belleten, Cilt 41, No 162, Nisan 1977, s. 277-356.
615. Tunçkanat, Haydar, İkili Antlaşmaların İç Yüzü, 2. Baskı, Ankara, yay. y., 1970.
616. Tüfekçioğlu, Hayati, "1950'de Türk-Amerikan İlişkilerinin Türkiye'de Geniş Çevrelerce Algılanış Biçimi", 500. Yılında Amerika, İstanbul, Baylam, 1994, s. 165-200.
617. Türkiye-ABD İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını, İstanbul, Harp Akademileri Yayını, 1994.
618. "Türkiye-Amerika: Türk Dış Politikasının 'Güvenlik Ağı' mı?", Görüş, No 37, Ekim-Kasım 1998, s. 14-21.
619. Türkiye'de Marşal Planı, 2. Baskı, Ankara, Güneş Matbaacılık, 1956.
620. Uslu, Nasuh, Türk-Amerikan İlişkileri, Ankara, 21. Yüzyıl Yayınları, 2000.
621. Uslu, Nasuh, Türk Amerikan İlişkilerinde Kıbrıs, Ankara, 21. Yüzyıl Yayınları, 2000.
622. Uslu, Nasuh, "1947'den Günümüze Türk-Amerikan İlişkilerinin Genel Portresi", Avrasya Dosyası, ABD Özel, Cilt 6, Sayı 2, Yaz 2000, s. 203-233.
623. Usluer, Yılmaz, "Türkiye ve ABD Arasındaki Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması", M5 Savunma ve Silah Sistemleri, No 32, Nisan-Mayıs 1987, s. 8-11.
624. Ülman, Haluk, II. Dünya Savaşının Başından Truman Doktrinine Kadar Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri (1939-1947), Ankara, AÜSBF Yayınları, 1961.
625. Ülman, Haluk, "Türk-Amerikan Yakınlaşması ve Sovyetler Birliği", Forum, Cilt 13, No 165, Şubat 1961, s. 11-14.
626. Üstün, Nevzat, Türkiye'deki Amerika, 2. Baskı, İstanbul, Var Yayınevi, 1968.
627. Van der Lippe, John M., "Öteki Lozan Antlaşması; Amerikan Kamuoyunda ve Resmi Çevrelerinde Türk-Amerikan İlişkileri Tartışması", 70. Yılında Lozan Barış Antlaşması Uluslararası Semineri, Ankara, İnönü Vakfı, 1994, s. 61-92.
628. Yavuz, Turan, ABD'nin Kürt Kartı, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1993.
629. Yaylalıer, Dinç, "Amerika'nın Türkiye'de Politika Oluşturma Süreci 1919-1923", Türk Yurdu, Cilt 18, No 133, Eylül 1998, s. 17-21.
630. Yaylalıer, Dinç, "Türk-Amerikan İlişkilerinde Amiral Mark Bristol'un Rolü, 1919-1927", Türk Yurdu, Cilt 18, No 125, Ocak 1998, s. 38-43.
631. Yaylalıer, Dinç, "Amerika'nın Kemalistler ile İlk Teması", Türk Yurdu, Cilt 17, No 124, Aralık 1997, s. 10-13.
632. Yetkin, Çetin, Türkiye'de Askeri Darbeler ve Amerika, Ankara, Ümit Yayıncılık, 1995.

4. Batı Avrupa'yla İlişkiler

a. Avrupa Örgütleriyle İlişkiler

i. Avrupa Konseyi

Ayrıca bkz. 789.

633. "Avrupa Konseyi'nde Türkiye", Avrupa Konseyi Dergisi, No 1, 1985, s. 26-28.
634. Batuk, Mehmet, "Avrupa Konseyi İskan Fonu ve Türkiye", Avrupa Konseyi Dergisi, No 1, 1985, s. 21-24.
635. Halefoğlu, Vahit, "Türkiye-Avrupa Konseyi İlişkileri", TBMM Dergisi, No 3, Ekim 1986, s. 28-29.
636. Taşhan, Seyfi, "Türkiye ve Avrupa Konseyi", Dış Politika, Cilt 10, No 4, Ekim 1983, s. 3-9.

ii. Batı Avrupa Birliği ve Avrupa Güvenliği

Ayrıca bkz. 95, 106, 114, 548, 680, 1831.

637. Çomak, Hasret, "Batı Avrupa Birliği", Stratejik Etütler Bülteni, Cilt 28, No 89, Eylül 1994, s. 107-115.
638. Karaosmanoğlu, Ali, "Türkiye Bakımından Avrupa Güvenlik Kimliği: Jeopolitik ve Demokratik Kültür", Liberal Düşünce, Cilt 4, Sayı 13, Kış 1999, s. 72-74.
639. Şahin, Recep, "Batı Avrupa Birliği ve Türkiye'nin Batı'ya Entegrasyonu Meselesi", Ankara Aydınlar Ocağı Bülteni, No 3-4, Temmuz-Aralık 1987, s. 70-92.
640. Taşhan, Seyfi, "Avrupa'nın Güvenliği ve Türkiye", Dış Politika Bülteni, Cilt 3, No 1, Nisan 1991, s. 1-12.

iii. AET-AT-AB-Genel

Ayrıca bkz. 63, 205, 235, 236, 548.

641. "AET-Türk Ortaklığının Geçiş Dönemi ve Topluluğun Görüşleri", Bayrak, Cilt 17, No 51, Mart 1969, s. 14-15.
642. Akşin, Mustafa, "Türkiye ile AET Arasında İmzalanan Ankara Andlaşmasının Yürürlüğe Girişinin 20nci Yılı Dolayısıyla Yapılan Konuşma", Dışişleri Bakanlığı Belleteni, No 12, Aralık 1984, s. 49-54.
643. Aktan, Gündüz, "Türkiye-AB: Dünden Yarına", Görüş, No 37, Ekim-Kasım 1998, s. 22-28.
644. Aktan, Gündüz, Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri, Ankara, ATAUM, 1988.
645. Aktaş, Talip, "Türkiye-AT İlişkileri: Uzun İnce Yolda Dördüncü Yıl", Ekonomik Panorama, Cilt 4, No 17, 21 - 28 Nisan 1991, s. 18-20.
646. Akyol, Nihat, "AB Nezdinde Türkiye Daimi Temsilcisi Nihat Akyol Türkiye-AB İlişkilerini İKV Dergisi İçin Değerlendirdi", İKV Dergisi, No 141, Mayıs-Ağustos 1998, s. 65-68
647. Alkin, Erdoğan, Avrupa Topluluğu Sosyalist Ülkeler, Türkiye, y.y., European Parliament, 1990.
648. Aral, Berdal, "Türk Dış Politikası Söylemine Eleştirel Bir Yaklaşım: Türkiye-Avrupa Birliği Ortaklığı", Liberal Düşünce, Cilt 4, Sayı 13, Kış 1999, s. 58-71.
649. AT'nun Cevabı ve Yeni Tercihler, İstanbul, Aydınlar Ocağı, 1990.
650. Avrupa Birliği Bütünleşmesinin Vardığı Nokta: 1996 Hükümetlerarası Konferans ve Türkiye'nin Bu Gelişmedeki Yeri, İstanbul, İKV Yayınları, 1996.
651. Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Türkiye'yle İlişkileri, Ankara, Milli İstihbarat Teşkilatı, 1984.
652. "Avrupa Topluluğu'na Genel Bakış", İktisat Dergisi, No 271-272, Haziran-Temmuz 1987, s. 3-58.
653. "Avrupa Topluluğu-Türkiye İlişkilerine Ekonomik Bakış", İktisat Dergisi, No 271-272, Haziran-Temmuz 1987, s. 115-131.
654. Avrupa Topluluğu ve Türkiye, Ankara, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1991.
655. Avrupa Toplulukları Konusunda Tebliğler, 1991/1992 Dönemi Hizmetiçi Eğitim Çalışmaları, Eylül 1992, Ankara, Ankara, Başbakanlık Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1992.
656. Avrupa Türkiye-AT İlişkilerini Nasıl Görüyor?, Ankara, TOBB, 1989.
657. Avrupa Yeniden Yapılanırken Türkiye, İstanbul, Friedrich Ebert Vakfı, 1997.
658. Ayberk, Ural, "Türkiye-AET İlişkileri", Dışişleri Akademisi Dergisi, No 23, 1976, s. 52-57.
659. Ayhan, Cevat, "Viyana Kapısından Avrupa Topluluğu Kapısına", İslam, Cilt 5, No 59, Temmuz 1988, s. 19-22.
660. Ayyıldız, Tayyar, Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Türkiye, Ankara, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No 201, 1975.
661. Baade, Fritz, "Avrupa Birleşmiş Devletleri Çerçevesinde Türkiye ve Almanya", Türkiye İktisat Mecmuası, 1952, s. 25-36.
662. Bağcı, Hüseyin, "AB ve Kıbrıs Politikaları Birlikte Düşünülmeli", Ekonomik Denge, Cilt 2, No 7, Temmuz-Ağustos 1997, s. 28-31.
663. Bangeman, Martin, "AT ile Türkiye Arasındaki İlişkiler", Türkiye İktisat, Cilt 2, No 5, Ekim 1989, s. 25-28.
664. Baydarol, M. Can, "Değişen Dünya Koşulları ve Türkiye-AT İlişkileri", Denizatı, Cilt 4, No 9-10, Eylül-Ekim 1990, s. 10-11
665. Baykal, Hülya, Atatürkçü Çağdaşlaşma Yönünden Türkiye'nin Avrupa Topluluklarına Tam Üyeliği, Ankara, TTK, 1988.
666. Bayraktar, Mehmet, "Sorunlarıyla Türk-AT İlişkileri", Dış Politika, No 4, Ocak 1989, s. 6-8.
667. Berker, Feyyaz, "Türkiye ve Avrupa Topluluğu", İKV Dergisi, No 92, Haziran 1991, s. 11-13.
668. Biber, İsmail, "Türkiye-Avrupa Topluluğu İlişkileri", Hava Harp Okulu Bülteni, Cilt 7, No 18-19, Ekim 1988-Şubat 1989, s. 20-24.
669. Bilici, Nurettin, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri: İspanya Deneyimi Işığında, Ankara, Turhan Kitabevi, 1997.
670. Birand, Mehmet Ali, "Avrupa-AT-Türkiye", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 14, No 116, Şubat 1990, s. 24-27.
671. Birand, Mehmet Ali, Türkiye'nin Ortak Pazar Macerası (1959-1985), İstanbul, Milliyet Yayınları, 1985.
672. Birand, Mehmet Ali, Türkiye-AET İlişkileri, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1978.
673. Bleda, Tanşuğ, "Türkiye-AET İlişkileri", İKV Dergisi, No 51, Ocak 1988, s. 17-21.
674. Bolat, Ömer, "Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne Endekslenmiş Dış Politikası", Türk Yurdu, Cilt 15, No 98, Ekim 1995, s. 25-32.
675. Bolat, Ömer (haz.), Geleceğin Avrupası ve Türkiye'nin Konumu: Değişen Dengeler ve Yeni Oluşumlar, Senaryolar, İstanbul, İKV, 1991.
676. Bozer, Ali, "AT'na Hazırlıklar", İKV Dergisi, No 55, Mayıs 1988, s. 7-11.
677. Bozer, Ali, "Türkiye-Avrupa Topluluğu İlişkileri", TBMM Dergisi, No 5, Aralık 1987, s. 22-29.
678. Bozkurt, Ömer (der.), Avrupa Topluluğu ve Türkiye, Ankara, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, 1987.
679. Bozkurt, Veysel, Türkiye ve Avrupa Topluluğu, İstanbul, Alternatif Üniversite, 1992.
680. Canbolat, İbrahim S., "Yeni Avrupa Yapılanması ve Türkiye", Avrupa Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, No 1-2, 1993-1994, s. 69-85.
681. Canbulut, Şeyma İpek, "Son Gelişmelerin Işığında Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri", Türk-İş, No 323, Nisan 1997, s. 26-29.
682. Cankorel, Bilge, "Türkiye-AT İlişkileri", İşveren, Cilt 29, No 11, Ağustos 1991, s. 12-15.
683. Celasın, Tunya (haz.), Türkiye-Avrupa Birliği Kurumsal İşbirliği, İstanbul, İKV, 1996.
684. Cillov, Haluk, "AET ile Ortaklığımızın 10 Yılı", Türkiye-AET Ortaklığının 10. Yılı, 10-11 Eylül 1973, İstanbul, İKV, 1973, s. 77-105.
685. Cornell, Erik, Türkiye Avrupa'nın Eşiğinde (çev. Gülseren Ergün), İstanbul, Cem Yayınevi, 1998.
686. Çağlayangil, İhsan Sabri, "Türkiye'nin Avrupa Topluluğuna Üyeliği Üzerine Bir Konuşma", Dış Politika, No 2, Temmuz 1988, s. 135-141.
687. Çağlayangil, İhsan Sabri, "Zaman Geçmeden Avrupa'daki Yerimizi Almalıyız", İstanbul Sanayi Odası Dergisi, No 58, Aralık 1970, s. 5-7.
688. Çam, Esat, "Avrupa Topluluğu ve Türkiye", İktisat Dergisi, No 313, Mart-Nisan 1991, s. 17-20.
689. Çam, Esat, "Avrupa Topluluğu ve Türkiye", Türk Dış Politikasında Sorunlar, İstanbul, Der Yayınevi, 1989, s. 145-176.
690. Çevik, Kemal, "AET ve Türkiye", Türk Toplumu ve Gençlik Sempozyumu, Ankara, Devlet Bakanlığı, 1989, s. 237-245.
691. Çiçek, Kemal, "Türkiye'nin Avrupa Birliğine Alınmamasında Din Bir Faktör Olabilir mi?", Yeni Türkiye, Cilt 1, No 3, Mart-Nisan 1995, s. 228-234.
692. Dartan, Muzaffer, "Türkiye-AT İlişkilerinde Serbest Dolaşım Konusu ve Federal Almanya'daki Türkler", Argumentum, Cilt 3, No 32, Mart 1993, s. 554-558.
693. Demir, Ahmet, "Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğu'na Üyeliği Üzerine Tartışmalar", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 27, No 3, Eylül 1972, s. 721-756.
694. Demir, Ahmet, "Ortak Pazar ve Türkiye", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 27, No 2, Haziran 1972, s. 237-242.
695. Denk, Erdem, "Avrupa-Akdeniz Ortaklığı: Artan Refah ve Kurumsallaşan Bağımlılık", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt XXIII, Sayı 219, Kasım-Aralık 1999, s. 195-206.
696. Denk, Erdem, "Avrupa-Akdeniz Ortaklığı", Kocaeli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, No 2, 1998-1999, s. 357-384.
697. Devrim, Fevzi, "Avrupa'da Ekonomik ve Siyasal Birleşme Hareketleri ve Türkiye", Ege Üniversitesi İktisadi ve Ticari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 6, No 11, Mart-Mayıs 1972, s. 63-72.
698. Doğan, İzzettin, Türk Anayasal Düzeninin Avrupa Toplulukları Hukuk Düzeniyle Bütünleşmesi Sorunu, İstanbul, Fakülteler Matbaası, 1979.
699. Duna, Cem, "Avrupa Birliği-Türkiye İlişkileri", IV. Ulusal Kimya Sanayi Kongresi, Ankara, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği, 1998, s. 45-52.
700. Duna, Cem, "Türkiye ve Avrupa: Ortaklıkta Son Durum", Görüş, No 29, Ocak-Şubat 1997, s. 24-28.
701. Duran, Lüfti, "Türkiye Avrupa Hukukuna Uyum Sağlayabilir mi?", Değişen Dünyada İnsan, Hukuk ve Devlet, Edip F. Çelik'e Armağan, Turgut Tarhanlı (yay. haz.), İstanbul, Engin Yayıncılık, 1995, s. 130-138.
702. Eczacıbaşı, Şakir, "Türkiye ve Avrupa Topluluğu", İKV Dergisi, No 91, Mayıs 1991, s. 15-17.
703. Ekblom, Björn, "Finlandiya Büyükelçisi Björn Ekblom Finlandiya Dönem Başkanlığının Öncelikleri ve Türkiye-AB İlişkilerini Değerlendirdi", İKV Dergisi, No 144, Mayıs-Ağustos 1999, s. 8-10.
704. Eraktan, Gülcan, "Avrupa Topluluğuna Tam Üyelik Başvurusu Sonrası Bazı Düşünceler", İKV Dergisi, Cilt 7, No 50, Ekim 1987, s. 15-18.
705. Eralp, Atila (yay. haz.), Türkiye ve Avrupa, Ankara, İmge Kitabevi, Mayıs 1997.
706. Eralp, Atila, "Değişen Dünya, Avrupa ve Türkiye", TÜRK-İŞ Yıllığı 97; 1990'ların Bilançosu, Değerlendirme Yazıları, Ankara, Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu, 1997, s. 368-377.
707. Eralp, Atila, "Avrupa Topluluğu İkinci Genişleme Sürecinin Türk Dış Politikasına Olan Etkileri", İktisat Dergisi, No 313, Mart - Nisan 1991, s. 21-28.
708. Ercan, H. Ertan, "Türkiye-AT İlişkileri ve Yunanistan", İktisat, İşletme ve Finans, Cilt 6, No 63-64, Haziran-Temmuz 1991, s. 70-72.
709. Erkin, Feridun Cemal, "Ortak Pazara İlk Adımı Nasıl Attık?", Dışişleri Akademisi Dergisi, No 24, Ekim 1976, s. 3-8.
710. Ertürk, İbrahim Ethem, Avrupa Ekonomik Topluluğu, AET ve Türkiye, Ankara, Başbakanlık, 1987.
711. Fatinoğlu, Abidin Nesimi, Türkiye Avrupa Topluluğunda, İstanbul, Habora Kiyabevi Yayınları, No 215, 1989.
712. Geleceğin Avrupası ve Türkiye Paneli, 27 Kasım 1990, İstanbul, İKV, 1991.
713. Gelişen Türkiye: Türkiye AET İlişkileri, Ankara, Başbakanlık, 1989.
714. Gelişen Türkiye: Türkiye Avrupa Topluluğu İlişkileri, Ankara, Başbakanlık, 1990.
715. Genç, Mehmet, "Avrupa Topluluğunda Serbest Dolaşım ve Türkiye", Türk Dış Politikasında Sorunlar, İstanbul, Der Yayınları, 1989.
716. Göğüş, Zeynep, Bir Avrupa Rüyası, İstanbul, Afa, 1991.
717. Gökdere, Ahmet, Avrupa Topluluğu ve Türkiye ile İlişkiler, Ankara, Ankara Üniversitesi ATAUM Araştırma Dizisi, Yayın No 2, 1991.
718. Gökmen, Oğuz, "Ortak Pazar Maratonu", İKV Dergisi, No 53, Mart 1988, s. 13-16
719. Gönen, Akın, Avrupa Topluluğu İlişkilerimiz, Ankara, DPT, 1990.
720. Güneş, Turan, "Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Türkiye", Kooperatifçilik, No 81, Temmuz-Eylül 1988, s. 5-11.
721. Gürcan, Nevzat, Türkiye-Avrupa Topluluğu İlişkileri, Ankara, DPT, Eylül 1990.
722. Gürdoğan, Ersin, "AET, Bir Haçlı Topluluğu mu?", Türkiye'nin Düşünce Sorunları; Tartışmalar, Ankara, Rehber, 1996, s. 77-106.
723. Gürdoğan, Ersin, "Biz ve Avrupa", Dış Politika, No 2, Temmuz 1988, s. 7-14.
724. Gürel, Şükrü S., "Avrupalılaştırılıyor muyuz?", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 19, Nisan 1985, s. 4-11.
725. Güzelhan, Coşkun, "Almanya'ların Bütünleşmesinin AT ve Türkiye'ye Muhtemel Etkileri", Avrupa Toplulukları Konusunda Tebliğler, 1990/91 Dönemi Hizmet İçi Eğitim Çalışmaları, Ankara, Başbakanlık Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1992, s. 99-118.
726. İlhan, Suat, Avrupa Birliği'ne Neden Hayır?, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2000.
727. İnan, Kamran, "Avrupa ve Türkiye: Bazı Gözlemler", Avrupa Topluluğu ve Türkiye, Ankara, TODAİE, 1987, s. 31-42.
728. İnan, Kamran, "Türk Dış Politikasında Batı Avrupa ve AET", Türkiye-AET Ortaklığının 20 Yılı, 16-17 Mayıs 1985, İstanbul, İKV, 1985, s. 77-81.
729. Kanbay, İlhan, "Birleşen Avrupa, AET ve Türkiye", Deniz Kuvvetleri Dergisi, Cilt 91, No 503, Ekim 1978, s. 12-14.
730. Kaplan, Mehmet, "Türkiye ve Avrupa", Bayrak, Cilt 21, No 34, Nisan 1974, s. 5-7.
731. Karamollaoğlu, Temel, "Avrupa Topluluğu ve Türkiye", Dış Politika, No 2, Temmuz 1988, s. 108-117.
732. Karluk, Rıdvan, "Değişen Avrupa'da Türkiye'nin Yeri", İşveren, Cilt 30, No 5, Şubat 1992, s. 14-16.
733. Karluk, Rıdvan, Avrupa Toplulukları ve Türkiye, İstanbul, Bilim Teknik Yayınevi, 1990.
734. Karluk, Rıdvan, "Türkiye-AET İlişkilerinin Genel Değerlendirilmesi; Sorunlar ve Öneriler", İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Cilt 18, No 205, Mart 1983, s. 23-29.
735. Kartay, Hami, "Türkiye'nin AET, Ortadoğu ve İslam Ülkeleriyle İlişkileri", Bayrak, Cilt 23, No 749, Haziran 1976, s. 23-27.
736. Kazgan, Gülten, 100 Soruda Ortak Pazar ve Türkiye, Yeniden Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1975.
737. Kazgan, Gülten, Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Türkiye'yle İlişkileri, İstanbul, Varlık Yayınevi, 1974.
738. Kılıçbay, Mehmet Ali, "Batı'nın Hangi Kapısı?", Türkiye Günlüğü, No 37, Kasım-Aralık 1995, s. 31-35.
739. Kılıçbay, Mehmet Ali, "Biz Zaten Avrupalıyız", Türkiye Günlüğü, No 36, Eylül-Ekim 1995, s. 65-69.
740. Kılınç, Uğur, Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri: Ekonomik, Sosyal, Siyasi, Hukuki ve İdari Yönden: 1983-1988, Ankara, TOBB, 1990.
741. Kılınç, Uğur, Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri, 1983-1988, Ankara, Başbakanlık, 1989.
742. Kırbaşı, Faik, "Onlar Avrupası ve Türkiye", Bayrak, Cilt 19, No 10, Nisan 1972, s. 12-16.
743. Kızıltoprak, Süleyman, "AB'nin Fikri Temelleri ve Türkiye", Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye, No 4, Nisan-Mayıs 1994, s. 41-43.
744. Kutlu, Erol, "Yeni Bir Dinamizm Arayışındaki Türkiye-Avrupa Topluluğu Ortaklığı", Prof. Dr. İlhan Cemalcılar'ın Hatırasına Armağan, 1933-1989, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi, 1990, s. 417-436.
745. Mackenzie, Kenneth, "Bir Yabancı Gözüyle Avrupalılık Macerası: 'Özal Brüksel'in Kapılarını Zorlamaya Hazırlanıyor!'", Dış Politika, No 2, Temmuz 1988, s. 251-253.
746. Manisalı, Erol, "Türkiye-AB İlişkilerinde Yeni Dönem", İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Cilt 32, No 383, Şubat 1998, s. 12-15.
747. Manisalı, Erol, "Türkiye-AT İlişkilerinin Geleceği ve Bazı Gerçekler", Dış Politika Bülteni, Cilt 4, No 1, 1992, s. 111-114.
748. Manisalı, Erol, "Türkiye'nin AET ile İlişkilerinin Geleceği", Türkiye İktisat Kongresi-2, İzmir, 2-7 Kasım 1981, Cilt II, Ankara, DPT, 1981, s. 183-198.
749. Manisalı, Erol, "Önümüzdeki Yıllarda ve AET'ye Tam Üyeliğe Geçişte Muhtemel Sorunlar", İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Cilt 16, No 189, Kasım 1981, s. 65-72.
750. Manisalı, Erol, "Türkiye'nin AET İlişkilerinde Ekonomik ve Politik Değerlendirmeler", Dış Politika, Cilt 5, No 2-3, 1975, s. 3-9 ve 103-110.
751. Nadaroğlu, Halil, "Ortak Pazara Girecek miyiz?", Barış Dünyası, No 20, 1964, s. 663-667.
752. Olcay, Osman, Ortak Pazar ve Türkiye İlişkileri, İstanbul, İKV Yayınları, 1971.
753. Oral, Sefer, "Ortak Pazara Girebilecek miyiz?", Barış Dünyası, No 66, Kasım 1967, s. 29-37.
754. Oran, Baskın, "AET'ye Tam Üyelik Başvurusu ve Yunanistan", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 11, No 84, Aralık 1986, s. 29-60.
755. Özel, Soli, "Türkiye Bir Avrupa Ülkesidir-Abdullah Gül", Görüş, No 29, Ocak-Şubat 1997, s. 34-39.
756. Özülker, Uluç, "Türkiye-AET İlişkileri Üzerinde Düşünceler", Türkiye ve Dünya Tarım Ekonomisindeki Gelişmeler ve Türkiye-AT İlişkileri Semineri, Ankara, Toprak Mahsulleri Ofisi, 1989, s. 619-641.
757. Renksizbulut, Mustafa, Türkiye-Avrupa Topluluğu Ortaklık İlişkisi, Ankara, TC Başbakanlık DPT Yayını, 6, 1983.
758. Sadıklar, Cafer Tayyar, "Avrupa Türkiye'den Başlar", Türkiye İktisat, Nisan 1991, s. 1-7.
759. Sander, Oral, "Bölgesel İşbirliği, Avrupa ve Türkiye", Yeni Türkiye, Cilt 1, No 3, Mart-Nisan 1995, s. 213-220.
760. Saraçoğlu, Tevfik, "Türkiye-AT Ekonomik İlişkileri", Avrupa Topluluğu Enstitüsü Eğitim Semineri, 1991: İstanbul, İstanbul, İSO, 1992, s. 153-160.
761. Savaş, Volkan, Türkiye-AET İlişkileri, Ankara, Başbakanlık Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1988.
762. Savaş, Vural, AET'nin Akdeniz Politikası ve Türkiye, İstanbul, İKV, 1977.
763. Savaş, Vural, "Türkiye-AET İlişkileri", Karma Ekonomi, Cilt 12, No 123, Nisan 1977, s. 12-13.
764. Savaş, Vural, "Türkiye'nin AET'ye Tam Üyeliği Halinde Ortaya Çıkacak Sorunlar", Yeni Sanayi Dünyası, Cilt 14, No 163, Mart 1977, s. 2-3 ve 5.
765. Savaş, Vural, "Türkiye-AET İlişkileri", Karma Ekonomi, Cilt 10, No 121, Şubat 1977, s. 6-8.
766. Sezer, Özlenen, Avrupa Topluluğu ve Türkiye ile İlişkiler, İstanbul, İstanbul Ticaret Odası, 1992.
767. Sezer, Özlenen (haz.), Avrupa Topluluğu ve Türkiye ile İlişkiler, İstanbul, İstanbul Ticaret Odası, 1990.
768. Siren, Neşet, Türkiye'nin Avrupa Ekonomik Topluluğuyla Münasebetleri Hakkında Rapor, Ankara, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 1966.
769. Şen, Faruk, "AT'nın Türkiye'yi Sindirmesi O Kadar Zor mu?", İKV Dergisi, No 83, Eylül 1990, s. 11-14.
770. Şen, Faruk, v.d., Avrupa'daki Türkiye: Sorunlar ve Çözüm, İstanbul, Ümit Yayıncılık, 1997.
771. Şenemek, Nuri, "Türkiye ve Avrupa Topluluğu: Tam Üyeliğin Geleceği", İktisat Dergisi, No 319, Ekim 1991, s. 49-52.
772. Taşçıoğlu, Ö. Lütfü, " Türkiye AET İlişkileri ve AET'ye Üye Olmanın Fayda ve Mahzurları ve Öneriler", Güncel Konular, No 9, 1988, s. 137-144.
773. Taşpınar, Mehmet, "AT-Türkiye İlişkileri", TEKEV, No 7, Ekim 1990, s. 25-26.
774. Teoman, Sabahattin, "Ortak Pazar-Türkiye İlişkilerinde Gözden Kaçan Gerçekler", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 3, No 19, Nisan-Haziran 1970, s. 2-12.
775. Tezel, Yahya Sezai, "Yeni Koşullarda Dünyadaki Yeri, Kimliği ve Statüsü Açısından Türkiye'nin Avrupa Topluluğu ile İlişkileri Hakkında Bazı Tesbit ve Düşünceler", Türkiye Günlüğü, No 19, 1992, s. 70-78
776. Tigrel, Ali, "Lüksemburg Zirvesi Sonrası Türkiye-AB İlişkileri", İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Cilt 32, No 383, Şubat 1998, s. 22-24.
777. Tigrel, Ali, "Avrupa Birliği ve Türkiye", İktisat, İşletme ve Finans, Cilt 9, No 100, Temmuz 1994, s. 102-111.
778. Toker, Metin, Ortak Pazar mı, Ortak Tuzak mı?, İstanbul, İKV Yayınları, 1970.
779. Toplulukla 30 Yıl ve Gümrük Birliği, Ankara, Türkiye-Avrupa Topluluğu Derneği, 1993.
780. Töre, Nahit, "Avrupa Topluluğu'nun Geleceği ve Türkiye-AT İlişkileri", İşveren, Cilt 29, No 5, Şubat 1991, s. 12-15.
781. Töre, Nahit, "Avrupa Topluluğu Hareketi ve Türkiye", Türkiye ve Dünya Tarım Ekonomisindeki Gelişmeler ve Türkiye-AT İlişkileri Semineri, Ankara, Toprak Mahsulleri Ofisi, 1989, s. 28-47.
782. Tsakalayannis, Panos, "Avrupa Topluluğu ve Türk-Yunan Uyuşmazlığı" (çev. Haluk A. Kabaalioğlu), İktisadi Kalkınma Vakfı Dergisi, Cilt 1, No 1, Mart 1981, s. 13-20.
783. Türkdoğan, Berna, "Avrupa Birliği ve Türkiye İlişkileri: Atatürkçü Düşünce Işığında", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 14, No 41, Temmuz 1998, s. 417-447.
784. Türkiye Araştırma Merkezi, Türkiye Tam Üyeliğinin Avrupa Topluluğuna Sağlayacağı Faydalar, y.y., TAM, 1991.
785. Türkiye Avrupa Topluluğu İlişkileri, 15 Nisan 1987, Ankara, TOBB, 1987.
786. Türkiye-AET İlişkileri, Ankara, Avrupa Topluluğu Basın ve Enformasyon Temsilciliği, 1987.
787. Türkiye-AET Ortaklığının 20 Yılı Semineri, 16-17 Mayıs 1985, İstanbul, İKV, 1985.
788. Türkiye-Avrupa Ekonomik Topluluğu Ortaklığı'nın Geçiş Dönemini Düzenleyen Katma Protokol ile Akit Tarafların Üstlendikleri Yükümlülüklere İlişkin Takvimler, Ankara, Ticaret Bakanlığı, t.y.
789. "Türkiye ile Beş Avrupa Ülkesi Arasındaki Uzlaşma Metni", Avrupa Konseyi Dergisi, No 2-3, 1986, s. 14-16.
790. "Türkiye'nin Batı ile Bütünleşme Sürecinde Türkiye-Avrupa Birliği Anlaşması", Yeni Türkiye, Cilt 4, No 23-24, Eylül-Aralık 1998, s. 1387-1394.
791. Uras, Güngör, AET Çıkmazındaki Türkiye, İstanbul, TÜSİAD Yayınları, 1974.
792. Uysal, Fethullah, "Türk-AET İlişkilerinin Anatomisi", İlim ve Sanat, No 20, Temmuz-Ağustos 1988, s. 11-14.
793. Uzgel, İlhan, "Türkiye, Avrupa Birliği ve Yeni Türk Yunan Yakınlaşmasına Doğru", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 21, No 198, Nisan 1997, s. 26-32.
794. 7Ünal, Şeref, "Türkiye'nin Avrupa Topluluğu ile İlişkilerinin Dünü ve Bugünü", Avrupa Topluluğu Hukukunun Durumu ve Perspektifleri Semineri, Ankara, Ankara Üniversitesi, 1991, s. 1-30.
795. Yalçıntaş, Nevzat, "Türkiye-AT İlişkilerinin Yönü", Prof. Dr. Orhan Tuna'ya Armağan, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1990, s. 68-74.
796. "Yeni Yüzyıla Doğru Türkiye'nin AT ile İlgili Stratejisi Ne Olabilir? Ne Olmalıdır? Nasıl?", İktisat Dergisi, No 338-339, Mayıs-Haziran 1993, s. 55-74.
797. Yetkin, Münir Nuri, "Türkiye-AB İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi ve Değerlendirilmesi", Dış Ticaret Dergisi, No 3, Ekim 1998, s. 84-106.
798. Zimprich, Werner, "Almanya Türkiye'nin Bir Aday Ülke Olduğu Görüşündedir", İKV Dergisi, No 143, Ocak-Nisan 1999, s. 12-17.

-Gümrük Birliği

Ayrıca bkz. 779.

799. Arat, Tuğrul, "Türkiye ile Avrupa Topluluğu Arasında Gümrük Birliği ve Hukuki Uyum", Atatürkçü Düşünce, Cilt 3, No 34, Şubat 1997, s. 41-46.
800. Arat, Tuğrul, "Türkiye-AB İlişkileri ve Gümrük Birliği Konulu Açık Oturum", Atatürkçü Düşünce, Cilt 3, No 24, Nisan 1996, s. 38-40.
801. Arat, Tuğrul, "Avrupa Birliği ile Türkiye Arasındaki İlişkiler ve Gümrük Birliğinin Yeri", AÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 44, No 1-4, 1995, s. 587-606.
802. Arat, Tuğrul, "Türkiye ile Avrupa Topluluğu Arasında Gümrük Birliği ve Hukuki Uyum", Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye, No 17-18, Mayıs-Ağustos 1995, s. 233-248.
803. Aren, Sadun, "Gümrük Birliği ve Ortaya Koyduğu Meseleler", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 13, No 1, Haziran 1958, s. 139-179.
804. Balcı, Beyazıt, "AT ile Türkiye Arasında 6 Mart 1995 Tarihinde İmzalanan 1/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararında Yer Alan Başlıca Hükümler", Maliye Dergisi, No 119, Mayıs-Ağustos 1995, s. 12-19.
805. Dursun, Davut, "Yol Ayrımındaki Türkiye ve Gümrük Birliği'nin Anlamı", İlim ve Sanat, No 38, Mayıs 1995, s. 30-33.
806. Eralp, Atila, "Gümrük Birliği Tartışmasının Düşündürdükleri", Görüş, No 25, 1995, s. 30-36.
807. Fındıkçı, Aydın, "Türkiye ile Avrupa Topluluğu İlişkilerinde Gümrük Birliği Sorunu", Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt 163, No 18, Ocak 1994, s. 37-51.
808. Gökdere, Ahmet Y., Gümrük Birliği Açısından Avrupa Topluluğu ve Türkiye ile İlişkileri, Ankara, Ankara Üniversitesi, 1989.
809. Gökmen, Oğuz, "Türklerin Batı Vizyonu", Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye, No 23, Mayıs-Haziran 1996, s. 117-121.
810. "Gümrük Birliği'nden Sonra Türkiye-AB İlişkileri Paneli", İKV Dergisi, No 132, Eylül-Ekim 1996, s. 4-32.
811. Karluk, Rıdvan, "Gümrük Birliği'nden Sonraki Gelişmeler", Salı Konferansları, Ankara, Sermaye Piyasası Kurulu, 1997, s. 189-210.
812. Köfteoğlu, Fehmi, "Dimyata Pirince Giderken Evdeki Bulgurdan Olmak da Var: Gümrük Birliği'nin 'Hassas' Noktası", İktisat Dergisi, No 341, Eylül 1993, s. 18-22.
813. Lake, Michael, "Gümrük Birliği Türkiye'nin Yapısal Reformudur", Ekonomik Forum, Ekim 1994, s. 44-49.
814. Manisalı, Erol, Gümrük Birliği'nin Siyasal ve Ekonomik Bedeli, 2. Baskı, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1996.
815. Nuray, Haluk, "İkinci Yılı Tamamlanırken, Gümrük Birliği'nden Kaynaklanan Yükümlülükler Bakımından Hangi Noktadayız?", İKV Dergisi, No 139, Kasım-Aralık 1997, s. 29-42.
816. Özkan, İ. Reşat, "Yeni Dünya Düzeni İçinde Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri ve Gümrük Birliği", Türkiye Günlüğü, No 32, Ocak-Şubat 1995, s. 22-27.
817. Soysal, Mümtaz, "Gümrük Birliği ve Kıbrıs Üzerine Çeşitlemeler", Yeni Türkiye, Cilt 1, No 3, Mart-Nisan 1995, s. 90-94.
818. Taşhan, Seyfi, "Gümrük Birliği: Türkiye-Avrupa Birliği Ortaklığının Son Dönemi", Dış Politika Dergisi, Cilt VI, No 1, Nisan 1995, s. 35-51.
819. Tezel, Yahya Sezai, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri ve Gümrük Birliği, Ankara, İmaj Yayıncılık, 1996.

-Hukuksal Sorunlar

820. Arsava, A. Füsun, "AET Üyeliğinde, Topluluk Hukuk Düzeni ile Türk Hukuk Düzeni İlişki ve Etkileşimleri", Türkiye Barolar Birliği Dergisi, No 2, Eylül 1988, s. 184-196.
821. Dicleli, Ayşe Bilge, "AB Kararlarının Yol Açtığı Sorular", Görüş, No 33, Kasım-Aralık 1997, s. 8-12
822. Günuğur, Haluk, "Ankara Anlaşmasının Hukuksal Değerlendirilmesi", İKV Dergisi, No 53, Eylül 1988, s. 54-62.
823. Günuğur, Haluk, "Avrupa Topluluğunun Uluslarüstü Niteliği ve Türkiye'nin Topluluğa Katılmasının Doğuracağı Egemenlik Sorunları", Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 3, No 1-2, 1985, s. 241-261.
824. Karaca, Ahmet Ali, "AET, Roma ve Ankara Antlaşmalarında Türkiye'nin Tam Üyeliği ile İlgili Hukuki Sorunlar", Yeni Forum Dergisi, Cilt 9, No 205, Mart 1988, s. 31-33.
825. Tekeli, İlhan ve Selim İlkin, Türkiye ve Avrupa Topluluğu: Ulus Devletini Aşma Çabasındaki Avrupa'nın Türkiye'ye Yaklaşımı, I. ve II. Kitaplar, Ankara, Ümit Yayıncılık, 1991 ve 1993.

-Siyasi ve Kültürel İlişkiler

826. Alpar, Erol, "Avrupa Topluluğu ve Parlementosu İçinde Türkiye'nin Yeri", Güncel Konular, No 10, 1989, s. 152-169.
827. Atalay, Beşir, "Ortak Pazar'ın Siyasi ve Sosyolojik Yönü", Atatürk Üniversitesi İşletme Fakültesi Araştırma Enstitüsü İşletme Dergisi, Cilt 3, No 1-2, Şubat 1978, s. 161-176.
828. Baran, Aylin Görgün, "Avrupa Topluluğunun Bütünleşmesi Konusuna Sosyolojik Bir Bakış ve AT-Türkiye İlişkileri", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 11, No 1-2, Aralık 1994, s. 85-116.
829. Beyaz, Zekeriya, "Avrupa Topluluğuna Girişte Milli Kültür Hazırlığı", Boğaziçi, No 6, Haziran 1989, s. 25-27.
830. Birsel, İsmet, "Kültür Tanıtımı ve Türkiye-Avrupa İlişkileri", Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin Sorunları Sempozyumu, Ankara, 8-9 Mart 1990, Ankara, 1992, s. 183-191.
831. Erden, Deniz, Avrupa Topluluğu: Siyasal Sorunlar, Dış İlişkiler ve Türkiye, İstanbul, İKV Yayını, 1977.
832. Halefoğlu, Vahit, "Türkiye'nin Avrupa Komisyonu ile İlişkileri ve NATO Üzerine Bir Konuşma", Dışişleri Bakanlığı Belleteni, No 11, Kasım 1984, s. 93-98.
833. Kale, Başak, "Türkiye'nin Avrupa Birliği Serüveninde Yeni Bir Sayfa: Katılım Ortaklığı Belgesi", Stratejik Analiz, Cilt 1, Sayı 8, Aralık 2000, s. 5-25.
834. Kramer, Heinz, "Türkiye-AET İlişkilerinde Siyasi Çıkar ve Faktörler", Türkiye-AET Ortaklığının 20 Yılı, 16-17 Mayıs 1985, İstanbul, İKV, 1985, s. 54-58.
835. Laçiner, Sedat, "Türkiye-Avrupa İlişkilerinde Kültür ve Medeniyet: Tarihsel ve İdeolojik Kökenler", Liberal Düşünce, Cilt 4, Sayı 13, Kış 1999, s. 39-57.
836. Özülküer, Uluç, Avrupa Siyasi İşbirliği (ASİ): Türkiye-AET İlişkileri Üzerine Düşünceler, Ankara, ATAUM, 1991.
837. Öztürk, Osman Metin, "Türkiye-AB İlişkileri ve Helsinki Kararları", Stratejik Araştırmalar Dosyası, Yıl 1, Sayı 1, Ocak 2000, s. 23-31.
838. Savaşoğlu, Tevfik, "Avrupa Parlamentosu ve Türkiye", İKV Dergisi, Cilt 3, No 34, Aralık 1983, s. 5-10.
839. Semercigil, Murat, "Türkiye-Avrupa Topluluğu İlişkilerindeki Son Gelişmeler", Vergi Dünyası, Cilt 13, No 141, Mayıs 1993, s. 16-23.
840. Yılmaz, Mesut, "Ankara Anlaşmamızın Siyasi Yönü ve Dış İlişkilerimiz Bakımından Değerlendirilmesi", İKV Dergisi, No 53, Eylül 1988, s. 9-11.
841. Zengin, İsmail, "Avrupa'daki Son Siyasi-Askeri Gelişmelerin Türkiye'ye Etkileri", Silahlı Kuvvetler Dergisi, Cilt 110, No 329, Temmuz 1991, s. 19-22.


***