Türkiye'nin Avrupa Birligi Üyelik Süreci ve Kıbrıs, BÖLÜM 1
Türkiye'nin Avrupa Birligi Üyelik Süreci ve Kıbrıs,
Hasan Erçakıca
1'NCİ BÖLÜM
1.1. Türkiye'nin Avrupa Macerasının Başlaması
Türkiye, daha 1800'lü yılların başında Avrupa gerçeği ile karşılaşmış, 1789 Fransız Devrimi ile Avrupa'yı saran ve Doğu'ya doğru yayılan milliyetçilik akımları ile başedebilmek için sürekli olarak yenilik peşinde koşmak, Avrupa devletlerinden yardım veya örnek uygulamalar almak, Rusya'nın güneye doğru ilerlemesini durdurmak için İngiliz-Fransız ikilisine başvurmak zorunda kalmıştır. Bu nedenle Türkiye'nin Avrupa macerasının geçmişini 1800'lere kadar uzatmak ve köklerini oralarda aramak gerekmektedir. Siyasal tutumunu, bu yılların olaylarını değerlendirerek şekillendiren Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti'nin oluşumu ile birlikte, siyasal otoritesini ülkesinin ve devletinin yüzünü batıya döndürmek için kullanmış ve O'nun yolundan yürümeye çalışanlar, ülkenin karşı karıya bulundukları bütün sorunların çözümünü batıda aramışdır.
Bu tarihi gerçeklere karşın, bu çalışma amaçları bakımından, Türkiye'nin Avrupa ile bütünleşme sürecini, bugünkü Avrupa Birliği'nin doğuşuna kaynaklık eden yıllardan başlatmak ve bu süreci bugünkü AB'nin ortaya çıkışı ile birlikte değerlendirmek gerekmektedir.
1.1.1. Avrupa'da Birliğe Doğru
Artık yaygın bir şekilde tekrar edildiği üzere, bugünkü Avrupa Birliği'ne ulaşan yola, İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Avrupa'daki barışı askeri güç dengelerinden daha çok, ekonomik işbirliği üzerine temellendirmek isteyen idealist düşünürlerin uyarısı üzerine çıkıldı. İki dünya savaşına neden olan kömür ve çelik üzerinde egemenlik kurmaya çalışmakla barışın sağlanamayacağı anlaşıldığından, henüz daha savaşın acıları diriliğini korurken ve belki de Almanya'nın bu birliğe karşı çıkacak gücü yeniden biriktirmesine fırsat vermeden ortaya atılan birlik fikri Avrupa'da geniş bir kabul görünce, Fransız fikir babası Jean Monnet'in planına uygun olarak Avrupa Komür Çelik Topluluğu (18 Nisan 1951) kuruldu. Bu topluluğu kuran anlaşmayı, bugün bile AB'nin çekirdeğini oluşturan Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg imzaladılar.
AB tarihinde " Altılar " diye anılan bu altı ülke, daha sonra işbirliklerini atom enerjisi ve ekonomik ilişkiler alanına da yaygınlaştırmak için görüşmelerine devam ettiler ve bugünkü modern Avrupa'yı kuran anlaşma olarak bilinen Roma Anlaşmasını (25 Mart 1957) imzalayarak Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) ve Avrupa Ekonomik Topluluğu'nu (AET) oluşturmuş oldular.
Altı Avrupa ülkesi, aralarındaki gümrük duvarlarının da kaldırılmasını ve ortak bir pazar oluşturulmasını öngören bu anlaşmayı imzalarken, onlarla ayni görüşü paylaşmayan ve Avrupa devletlerinin daha gevşek bağlarla ilişkilendirilmesinden yana olan İngiltere'nin önderliğinde EFTA (Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi) anlaşması imzalanmıştır (3 Mayıs 1960). Bir anlamda iki rakip kuruluş olarak tarih sahnesine çıkan AET ile EFTA, farklı presipler üzerinde gelişmeye çalışmışlar, buna karşın, AET'nin başarısı, daha sonra İngiltere başta olmak üzere diğer EFTA ülkelerinin de AET'ye katılmalarına yol açmıştır. EFTA'nın çözülmesi ve Avrupa birliğinin Roma Anlaşması temelinde sağlamlaştırılıp geliştirileceğinin belli olması için İngiltere'nin AET üyeliği için başvurması yetmiştir.Tarih, 31 Temmuz 1961'di.(1)
AET, İngiltere, İrlanda ve Danimarka'nın katılımı ile gerçekleşen ilk genişmelesini, oldukca sancılı bir süreçten sonra 1973 yılında başarmıştır.
Bu tarihten sonra ikinci genişleme 1981 yılında Yunanistan'ın katılımı ile gerçekleşmiş ve bu genişleme süreci devam ederek, günümüzde 15 üyeli, 370 milyon nufuslu ve 3,337,000 km karelik alanı kapsayan bir devletler topluluğunun ortaya çıkmasına neden olmuştur.(2)
1.1.2. Türkiye-AET İlişkilerinin Başlaması
Avrupa'da birliğe doğru ilerleme süreci başladığı zaman, Türkiye'de Bayar-Menderes önderliğindeki Demokrat Parti (DP) iktidarı yaşanıyordu.
Başbakan Menderes, "her mahallede bir milyoner yaratmak" üzerine kurulu ekonomi politikasını yürütebilmek için önemli oranda borçlanma yoluna gitmiş ve iktidarının ilk döneminde, Türk toplumunun yaşam tarzını etkileyecek önemli atılımlar gerçekleştirmişti. Bu dönemde, Amerikalı uzmanların da tavsiyesi ile tarım alanındaki yatırımlara hız verildi, yeni tarım alanları açıldı, makineleşmeye önem verildi, karayolları genişletilerek kırsal kesim kapitalist ekonomiye bağlanmaya çalışıldı. Ne var ki, 1954 yılından itibaren, hava koşullarının kötüleşmesi, dünya pazarındaki tarım ürünü fiyatlarının düşmesi ve vadesi gelen dış borçlar DP iktidarına zor günler yaşatmaya başladı.
1954 yılından sonra, ekonomik alanda sıkışan DP iktidarı, iç politikasını sertleştirirken, dış politikasında da yeni arayışlara girmiş ve bloklararası yumuşamanın başlamasından da yararlanarak, alternatif kredi kaynaklarına yönelmeye çalışmıştır. DP iktidarı, bu arayış içinde, SSCB ile ilişkilerini bile iyileştirmeye çalışmıştır.(3)
DP iktidarı alternatif dış kaynak arayışlarına başladığı zaman, Avrupa Ekonomik Topluluğu da tarih sahnesine çıkmaya hazırlanıyordu. Aslında AET, Türkiye için yeni bir ekonomik kaynak anlamına geliyordu.
"Bir yandan ülkenin büyük gereksinmeleri, öte yandan yeterli döviz geliri olmaması ve çabaların belirli bir plan proğrama bağlanamaması nedeniyle, ilk sıkışmalar 1953-54'te kendini hissettirivermişti. Döviz sürekli borçlanarak elde ediliyor, ancak ihracat çeşitlendirilemediğinden darboğaz giderek artıyordu. 1957'de, Uluslararası para Fonu (IMF), Dünya Bankası ve o günkü adıyla Avrupa İktisadi İşbirliği (OECE), şimdiki OECD baskılarına başlamışlardı. Kemerlerin sıkılmasını, sürekli para basılmasının durdurulmasını istiyorlar ve Türkiye artık borç verilmemesi gerekenler listesine alınıyordu.Bu baskılar uzun sürmedi ve 1958'de Türkiye iflas masasına yatırıldı. Türk Lirası, bir zamanlar altın değerindeyken, ilk defa devalüe edildi ve 1 dolar 2.80 TL'den, birdenbire 9 TL'ye düşürüldü. Ardından da konsolidasyon (dış borları dondurma ve ödemeleri erteleme) görüşmeleri başlatıldı.
Artık enflasyon başını alıp yürüyordu.
İşte inişin daha da hızlandığı 1959'da, AET'ye başvuru 'yeni kredi-borç kaynağı bulma' açısından Menderes'e çok ilginç gelmişti. Yeni kredilerle ekonomiyi dar
boğazdan çıkarabildiği takdirde, eski gücüne kolaylıkla kavuşabilir ve yaklaşan seçimleri yine kazanabilirdi." (4)
Bu gerçeğe karşın, Türkiye, AET üyeliği başvurusunu, Yunanistan'ın başvurusu üzerine gerekçeleştirdi. Türkiye, batı dünyasının Yunanistan ile Türkiye'ye eşit uzaklıkta durmak gibi bir politikası olduğunu biliyordu ve Yunanistan'ın 15 Temmuz 1959 tarihli başvurusundan tam 15 gün sonra, 31 Temmuz 1959'da, AET üyeliği için resmi başvurusunu yaptı.
Türkiye, Yunanistan'ın açtığı kapıdan AET'ye girmeye çalışmakla isabetli bir çıkış yapmıştı ve bunun sonuçlarını kısa sürede almaya başladı.
AET Bakanlar Konseyi, 11 Eylül 1959'da, Türkiye ve Yunanistan'ın başvurularını büyük bir heyecan ve sevinçle kabul etti. EFTA ile yarışmakta olan AET,
Ankara ve Atina tarafından tercih edilmeyi, büyük bir başarı olarak nitelemekteydi.
1.1.3. Türkiye-Yunanistan Yarışının Başlaması
AET Bakanlar Konseyi, Ankara ve Atina tarafından tercih edilmeyi Londra'ya karşı bir "zafer" saymışlardı ama Türkiye ve Yunanistan'ı, hemen içlerine kabul
etmek eğiliminde de değillerdi. Bu tutum, La Libre Belgique adlı Belçika gazetesinde, "Türkiye ile Yunanistan'ın topluluğa girmesi imkansızdır. Politik açıdan çok cazip olmasına rağmen, ekonomik ve mali açıdan büyük güçlükleri de beraberinde getirecektir." ifadeleri ile dile getiriliyordu.
Türkiye, AET üyeliği için başvurusunu Yunanistan'ı izlemek stratejisine dayandırmanın faydalarını, daha konu AET Bakanlar Konseyi'nde görüşülürken
toplamaya başlamıştı. Yunanistan'a oranla daha büyük ve sorunlu bir ekonomiye sahip olmasına karşın, Türkiye, batı dünyasının Türkiye ile Yunanistan'a eşit
davranma ilkesine dayanarak ilk başarılarını elde ediyordu. AET Bakanlar Konseyi, Türkiye'nin başvurusunu kabul ederken, "Esas olarak politik yönü ağır basan Türk isteğine yollanacak yanıt, Yunanistan'a verilenin ayni olmalıdır. Türk ve Yunan görüşmeleri paralel götürülmelidir." görüşüne kabul gerekçesinde bile yer veriyordu.
AET üyeliği için başvuru ile birlikte, bugünküne benzeyen bir Türk-Yunan çekişmesi de tarih sahnesine çıkıyordu. Daha önce Marshal yardımları ve NATO
ile batı dünyasına bağlanan ve SSCB'ye karşı tampon görevini üstlenen Türkiye ve Yunanistan, Amerika Birleşik Devletleri'nin ustaca yardımları sayesinde çekişme olanağı bulmadan bu yardımlardan yararlanabiliyorken, Avrupa devletlerinin, o dönemde ise AET'nin iki lider ülkesi Fransa ve Almanya'nın farklı tutumları nedeniyle karşı karşıya gelmeye başlıyorlardı. AET nezdindeki Avrupa daimi delegeleri, Konsey'in direktifine uyarak, Atina ve Ankara ile paralel görüşmeler yürütmeye çalıştıkları zaman, iki ülkenin ekonomisi arasındaki derin farklılıklarla yüzyüze geldiler. Nihayet 6 Mart 1960 tarihinde toplanan AET Bakanlar Konseyi'ne bilgi veren dışilişkiler komiseri Jean Rey, gerçeği bakanlara açıkladı: "Beyler, Türkiye ile hazırlık çalışmaları, karara varabileceğiniz derecede ilerleyemedi. Ancak şimdiden sizlere, Türk ortaklığının Yunan ortaklığından çok farklı olacağını söyleyebilirim."
Bu farklılık, Türkiye-Yunanistan çekişmesinin de başlangıcını oluşturdu. AET Bakanlar Konseyi, Yunanistan ile yürütülen araştırma görüşmelerinin
tamamlanması üzerine, Avrupa Komisyonu'na "resmi ortaklık görüşmelerine" başlanması için direktif verirken, Türkiye'yi geride bırakmayı tercih etmişti.
Bu gelişme, topluluğun Türk ve Yunan başvurularını değerlendirirken yaptığı saptamaya ters olmasına karşın, Türk ekonomisinin büyüklüğü ve geri kalmışlığı,
AET'yi böyle bir karar almaya itiyordu.
Bu durum karşısında, Türkiye Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, altı AET ülkesinin Ankara büyükelçilerini makamına çağırarak azarladı. Bir elçinin,
Yunanistan ile Türkiye arasındaki ekonomik farklılaşmaya dikkat çekmeye kalkışması üzerineyse parladı: "Ne demek istiyorsunuz? Yunanistan ile Türkiye'yi nasıl karşılaştırırsınız? Bizim gibi büyük bir ülkenin potansiyeli ile küçük bir ülkeninki ayni olabilir mi?"
Türkiye'nin bu sert çıkışı üzerine, özellikle Almanya ve İtalya'nın çabalarıyla, yüzlerce soru işareti kafalarda dolaşmasına rağmen AET, 10 Mayıs 1960 tarihinde, "Türkiye ile araştırma görüşmelerinin tamamlandığını ve resmi müzakerelere geçilmesini" kararlaştırdı. Ne var ki, AET'nin imdadına 27 Mayıs 1960 ihtilali yetişti.
Bu kararın üzerinden henüz daha iki hafta geçmişti ki, askerler yönetime el koydular. Roma Anlaşması, sadece "demokratik Avrupa devletlerinin" üyeliğini
öngördüğünden, Türkiye ile ilişkileri askıya almak AET için hiç de zor olmadı ve "Yunanistan ile eşit tutulmak" isteği ile elde edilen kazanımlar Türkiye'nin
elinden uçup gitti.(5)
1.1.4. Kıbrıs Sorunu ve Türkiye-AET İlişkilerinin Başlaması
Türkiye, Yunanistan'ın ardından AET üyeliği için başvururken, Kıbrıs'ta henüz daha İngiliz idaresi hüküm sürüyor, Kıbrıslı Rumlar EOKA örgütünün çatısı
altında ENOSİS için mücadele ederken, Kıbrıslı Türkler TMT'yi kurarak TAKSİM politikası için zemin hazırlamaya, İngiltere ise ada üstündeki askeri varlığını
koruyarak Kıbrıs sömürge idaresini tasfiye etmeye çalışıyorlardı.
1959 yılı başında İngiltere, bir yandan AET ile ilişkilerinin düzeyini belirlemeye çalışırken, bir yandan da Kıbrıs sorunu ile uğraşıyordu. 1 Ocak 1959'da, İngiltere AET ile anlaşmazlığa düşmüş, görüşmeler kesilmiş, İngiltere EFTA'yı oluşturma çalışmalarına hız vermiş ve Avrupa ikiye bölünmüştü.
Bu tarihte İngiltere, ayni zamanda Kıbrıs'a yeni bir şekil vermenin telaşını yaşıyordu. Türk ve Yunan Dışişleri Bakanları Zürih'teki çalışmalarını,
11 Şubat 1959'da başarı ile noktaladılar ve Kıbrıs Cumhuriyeti'nin kurulmasına neden olacak anlaşmaları hazırladılar. 19 Şubat 1959'da ise,
Türkiye, Yunanistan ve İngiltere Başbakanları ile Rum toplumu adına Başpiskopos Makarios ve Türk toplumu adına Dr. Fazıl Küçük, Londra'da bu
anlaşmaları imzaladılar. Bu tarihten sonra, Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası yazılmaya ve geçiş dönemi için gerekli önlemler kararlaştırılıp uygulanmaya başlandı.
Nihayet 16 Ağustos 1960'da Kıbrıs'ın bağımsızlığı resmen ilan edildi, İngiliz Valisi Sir Huge Foot, 17 Ağustos'ta adadan ayrıldı ve Birleşmiş Milletler
24 Ağustos'ta Kıbrıs Cumhuriyeti'ni üyeliğe kabul etti.
Bütün bu gelişmeler sırasında yaşanan anlaşmazlıkların daha çok Başpiskopos Makarios'tan kaynaklandığı bilinirken, anlaşmaları imzalaması için Makarios'un İngiliz ve Amerikalılar tarafından tehdit edildiği de ileri sürülmektedir. Henüz varolmayan bir devletin başı olarak Makarios, Türkiye dış politikasını etkileyebilecek durumda değildi. Yunanistan ise AET üyesi değildi ve Kıbrıs sorunu veya başka bir gerekçe ile, AET organlarını Türkiye aleyhine kullanmak olanağından yoksundu. Kaldı ki, Kıbrıs Cumhuriyeti'nin kuruluş aşamasında Türkiye ile Yunanistan arasında ciddi sorunlar yaşanmadığı ve iki devletin büyük ölçüde Amerika ve İngiltere'nin istekleri doğrultusunda uyum içinde hareket ettikleri bilinmektedir. Bu aşamada Kıbrıs sorunu, Türkiye-AET ilişkilerinde herhangi bir rol oynamadı.
1.1.5. Ankara Anlaşması'nın İmzalanması
Türkiye bu şartlar altında, AET ülkeleri ile ortaklık anlaşması imzalama görüşmelerini, ağır aksak sürdürdü. 1959 yılından, Ankara Anlaşması olarak isimlendirilen AET-Türkiye Ortaklık Anlaşması'nın parafe edildiği 25 Haziran 1963'e kadar geçen süre içinde, AET Komisyonu ile Türkiye yetkilileri arasında konuşulan başlıca konu, Türkiye'nin ekonomik geri kalmışlığı olurken, AET üyesi ülkeler, özellikle de Fransa ile yapılan tartışmalarda, 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi ile görevlerinden uzaklaştırılan Celal Bayar, Adnan Menderes ve diğer politikacıların kaderi olmuştu. Fransa Cumhurbaşkanı De Gaulle, Adnan Menderes ve arkadaşlarının idamını onaylamamış ve bu durumdaki Türkiye'nin AET ile anlaşma imzalamasına kesin olarak karşı çıkmıştı. 1962 yılı, Genral De Gaulle'u yumuşatmak için harcanan diplomatik çabalara tanık olurken, bu süreçte SSCB ile ABD arasında ortaya çıkan Küba ve füzeler krizi, Türkiye'nin soğuk savaştaki rolünü bir kez daha gündeme getirdi.
Ekonomik geri kalmışlığına ve demokrasi konusunda yaşadığı sorunlara karşın, Türkiye'nin batıya yönelişinin engellenmemesinde, soğuk savaşın önemli bir rolü vardır. Bu süreçte Türkiye, Yunanistan ile ayni uygulamaya tabii olmayı ısrarla talep ediyor ve biraz geriden olsa bile Yunanistan'ı takip etmeyi başarabiliyordu.
Ankara Anlaşması'nın ortaya çıkmasında da bu sürecin önemli bir rolü oldu.
Ankara Anlaşması, 25 Haziran 1963'te parafe edildi, 12 Eylül 1963'te Ankara'da büyük bir törenle imzalandı ve 1 Ocak 1964'te yürürlüğe girdi. Bu anlaşma, iki dönemi öngören bir geçiş anlaşmasıydı ve nihai hedefi Türkiye ile AET arasında gümrük birliğini sağlamaktı.
Ankara Anlaşması'nın imzalanması sırasında İtalya Maliye Bakanı olarak AET Bakanlar Konseyi'nde bulunan, daha sonra ise İtalya Başbakanlığı ve Avrupa
Parlamentosu Başkanlığı da yapan Emilio Colombo, Türkiye'nin Avrupa macerasının detaylı bir incelemesini yapan Mehmet Ali Birand'a, Avrupa'nın anlaşma imzalanmasına neden olan tutumunu şöyle açıklamıştı:
"Türkiye ile Ankara anlaşması ve sonradan yapılan Katma Protokol esnasında itici güç politik nedendi. NATO üyesi olan ve Sovyetlere karşı bir perde görevi
yapan Türkiye'nin, Yunanistan'la ayrıcalı tutulmaması için (hiç değilse görünüşte) epey çaba harcandı. Anlaşmayı devamlı isteyen ve kendini sıkı sıkıya
bağlamaya çabalayan devamlı Türkiye idi... Ve biz de hayır diyemiyorduk tabii. Tartışmalar bir yere kadar geliyor ve Türkiye siyasi ağırlığını ortaya koyuveriyordu.
O dönem için de bu oldukca önemliydi." (6)
Colombo'nun 1963'ü anlatmak için Birand'a söyledikleri, belki de bugün bile geçerlidir.
Bu süreçte Kıbrıs sorununun olumsuz değil, tam tersine olumlu bir rolü olduğunu söylemek gerekiyor. Kıbrıs Cumhuriyeti, sorunlu da olsa yoluna devam ediyordu ve Türkiye'deki 27 Mayıs rejimi, Kıbrıs'taki düzenin devam ettirilmesinden yana tavır alıyordu. Bu anlamda Kıbrıs, ne Türkiye ile Yunanistan; ne de Türkiye ile AET arasında sorun oluyordu.
1.2. Türkiye'nin AET Başvurusunun Özellikleri ve Zorlukları
Daha 1800'lü yıllardan itibaren batı dünyasının bir parçası olmak için Avrupa ile bütünleşmeye ve Avrupai değerleri ülkesinde egemen kılmaya çalışan Türkiye'nin bu yolda karşılaştığı engelleri bazı sınıflamalara bağlı olarak incelemekte yarar vardır. Bu engellerin başlıcaları, ekonomik ve sosyal geri kalmışlık katagorisinde incelenebilirken, çok önemli bir bölümünü de Yunanistan ve diğer komşu ülkelerle olan sorunlar katagorisine dahil etmek gerekmektedir.
Kıbrıs sorunu, bu ikinci gruptaki engellerin en önemlilerinden biridir ve Yunanistan'ın Avrupa Birliği üyeliğinden sonra, Türkiye'nin AB yolunda karşılaştığı en önemli engel haline gelmiş bulunmaktadır. Bu engeleri değerlendirmeye başlamadan önce, Türkiye'nin AET başvurusunda dikkati çeken özellikleri de kısaca katagorize etmekte yarar vardır.
1.2.1. Türkiye Başvurusunda Dikkati Çeken Özellikler
Türkiye'nin AET üyeliğine başvurusu sırasında dikkati çeken başlıca özellikler şunlardı:
- Türkiye'yi AET üyeliğine başvurmaya yönelten etkenlerin başında, batı dünyası içindeYunanistan'ın daha etkin bir konuma gelmesini engellemek politikası yatıyordu.
- Türkiye AET üyeliği için başvurduğu zaman, ekonomik ve sosyal koşulları bakımından, bu üyeliğin şartlarına haiz olmamakla birlikte, o günlerdeki dünya şartları içinde, batı dünyası için taşıdığı stratejik önemi politik bir koz olarak kullanıyordu.
- AET üyeliğine başvuru gerçekleştirilirken Türkiye, büyük ekonomik sorunlarla boğuşuyordu ve bu sorunları aşabilmek için AET'den yardım veya kredi almak amacını taşıyordu.
- AET üyeliğine başvuran Türkiye, dış politikasını tümüyle ABD çıkarlarını korumaya ve bunun karşılığı olarak ABD'nin desteğini sağlamaya dayandırıyordu.
Türkiye'nin Avrupa toplulukları içinde yer edinebilme mücadelesi, daha sonraki yıllarda da büyük ölçüde, yukarıda belirlenen özelliklere bağlı olarak
gelişeceğinden, 1959 yılından beri varlığını devam ettiren bu hususları her aşamada hatırlamak, Türk dış politikasını ve Türkiye-AB ilişkilerini değerlendirebilmek bakımından yararlı olacaktır.
1.2.2. Türkiye'nin Zorlukları
Türkiye, AET üyeliği için başvurduğu zaman, önemli zorluklar içinde bulunuyordu. Bu zorluklar, AET üyelerini, Türkiye'ye olumlu yanıt vermekte zorlayan başlıca etkenlerdi. Özellikle teknik adamalar, bu zorluklara dikkat çekiyor, Türkiye politik ağırlığını koyduğu zaman devlet veya hükümet başkanları politik tercihlerini kullanarak Türkiye'nin Avrupa'ya doğru ilerlemesini kolaylaştırıyorlardı.
1.2.2.1. Ekonomik Geri Kalmışlık
Türkiye, Avrupa ile bütünleşme isteğini ortaya koyarken, Türkiye'de kişi başına milli gelir 180 dolardı. Ayni dönemde Yunanistan'ın kişi başına milli geliri
400 dolar, AET ülkelerinin ise 2800 dolardı. Türkiye, daha önce de açıkladığımız gibi, kalkınma hamlesini sürdürecek dövizi bulmakta zorlanıyordu, önemli bir
dış ödemeler sorunu vardı. Dış borçları 1 milyar dolar civarındaydı ve bu borcu ödeme kabiliyetini tümüyle yitirmiş durumdaydı.
1.2.2.2. Sosyal Geri Kalmışlık
1960 yılların başında Türkiye, ekonomik sorunlar kadar, önemli sosyal sorunlarla da başbaşaydı. 28 milyonluk nufusa sahip bulunan Türkiye, %3'lük nufus artış hızıyla her yıl 800 bin yeni yurttaş kazanırken, bunlara gerekli eğitim ve sağlık hizmetlerini sağlamak olanağına sahip değildi. Toplumun %65'i tarımla uğraştığı halde, tarım milli gelirin ancak %30'nu sağlamaktaydı ve kent ile köy arasında büyük bir gelir farklılığı bulunmaktaydı.
1.2.2.3. Bilgi Yetersizliği
Türkiye, AET üyeliği için başvurduğu zaman, kendi ihracat rakamlarını bile, Avrupa ülkelerinin yetkililerinden öğrenir durumdaydı. Nitekim müzakereler
süresince üzerinde ısrarla durduğu bazı ekonomik taleplerin, aslında kendine yarar sağlamayacağı, Avrupalı diplomatlar tarafından anlatıldığı zaman, bu
talepler geri çekilmiştir. Zaten, Türkiye'de planlama da, 1960 yılından sonra başlamış ve Devlet Planlama Teşkilatı da 27 Mayıs yönetimi tarafından kurulmuştu.
Bu durumdaki Türk bürokrasisi, AET ile sağlıklı müzakere yürütemezken, AET'nin ne olduğu konusunda da sağlıklı bilgilere sahip değildi. AET konusu, Türkiye'de
hazırlanan birinci kalkınma planına da tek bir cümle ile girebilmiştir.
Türkiye bürokrasisi, bilgi yetersiliğinin yanısıra, iç çekişmeler nedeniyle de güç kaybetmişti. DP döneminde, dış ekonomik ilişkiler Dışişleri Bakanlığı tarafından yürtüldüğü halde, 27 Mayıs yönetimi, Fatin Rüştü Zorlu'nun etkinliğini kırmak amacıyla bu görevi Maliye Bakanlığı'na veren yasal bir düzenleme yapmıştı ama eski bilgi, deneyim ve kadronun Maliye Bakanlığı'na aktarılmaması, AET ile görüşmelerde zorluklarla karşılaşılıyordu.(7)
1.2.2.4. Demokrasi Sorunu
Türkiye, AET ile anlaşma yapmak isterken, Roma Anlaşması'nın öngördüğü demokratik ölçütlere de uymamaktaydı. Özellikle Fransa Cumhurbaşkanı De Gaulle, bu konudaki duyarlılığını sık sık dile getirmekteydi. Nitekim, Menderes ve arkadaşlarının idam edilmesi üzerine De Gaulle, "büyük hayal kırıklığına uğradığını ve böyle yaklaşımdaki bir ülkenin 6'lar arasında yer almasının güç olduğunu" belirterek görüşmelerin kesilmesini istemişti.
Bu sorun, daha sonra da Türkiye'nin başını ağrıtmaya devam edecekti. 27 Mayıs askeri müdahalesi ve siyasi idamlar, soğuk savaş ortamında sadece bir zorluk olarak ortaya çıkarken, daha sonra 12 Eylül darbesi, çok daha ciddi sorunlara neden olacak ve Türkiye ile Avrupa ülkelerinin ilişkilerini tam anlamı ile askıya alacaktı. 12 Mart 1971 müdahalesinde ise, parlamento fesedilmediği için Avrupa'nın tepkisi daha yumuşak olabilmiştir. Yunanistan'ın Avrupa ile ilişkileri de, Avrupa'nın askeri rejimler konusundaki duyarlılığından etkilenmiş ve Yunanistan-Avrupa ilişkileri 1967-74 arasındaki askeri cunta döneminde askıya alınmıştı.(8)
Aslında Avrupa ülkeleri, demokrasi kadar insan hakları konusundaki duyarlılıklarını da çeşitli vesilelerle ortaya koymuşlardır.
Bu konudaki duyarlılık, askeri rejim dönemlerinde ortaya konulduğu gibi, daha sonra ayrıntıları ile inceleyeceğimiz üzere, Kıbrıs'taki bazı uygulama ve sorunlar
yüzünden de Türkiye-Avrupa ilişkilerini derinden etkilemiştir.
1.3. Kıbrıs Sorunun Türk Dış Politikasına Etkileri
Türkiye'nin Avrupa Birliği üyeliği sürecinde Kıbrıs sorununun rolünü değerlendirmeye çalışırken, Kıbrıs sorununun bir bütün olarak Türk dışpolitikasına etkilerine de bir göz atmak gerekmektedir.
1.3.1. Kıbrıs Sorununun Yeniden Gündeme Gelişi
Kıbrıs sorunu ne zaman başladı? Tarihçiler bu soruya çeşitli yanıtlar vermektedir. Belki de bu soru, "Ne zaman bitti ki?" şeklinde yeni bir soruyla yanıtlanmalıdır.
Tarihi boyunca, her zaman dünya siyasetinde önemli bir yer tutmuş olan Kıbrıs, çağdaş bir sorun olarak, 2'nci Dünya Savaşı'ndan sonra politika sahnesindeki yerini almış olmasına karşın, 1960'da Kıbrıs Cumhuriyeti'nin hayata geçilmesi ile farklı bir boyut kazanmıştır.
1.3.1.1. Türkiye'nin Kıbrıs Cumhuriyeti'ne Bakışı
İngiltere, Türkiye ve Yunanistan'ın anlaşması ile kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti, dünya sahnesine çıkarken, Türkiye, askeri bir darbe yaşıyor ve Demokrat Parti iktidarı yerini, Türkiye'nin 2'nci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün etkisindeki askerlere bırakıyordu. İnönü'nün başbakanlığında yaşanan geçiş devresinde,
Türkiye Kıbrıs Cumhuriyeti'nin yaşatılmasından yana tavır koyarak, Kıbrıs adasının en sakin iki yılını geçirmesine katkıda bulunuyordu.
Ne yazık ki, bu sakinlik uzun sürmedi, Kıbrıs sorununun emperyalizmin bir ürünü olduğunu ileri süren görüşlere karşın, enosis yanlısı Rumlar ile taksim yanlısı Türklerin kişkırtmaları ile 1963 Aralık ayında, toplumlararası çatışmalar yeniden başladı. Böylece, Kıbrıs sorunu, çok kısa bir aradan sonra yeniden gündeme gelmiş oldu.
1.3.1.2. Rum Yönetiminin Kıbrıs Hükümeti Olarak Tanınması
Aralık 1963'te başlayan Kıbrıs olaylarının, etkisini günümüze kadar devam ettiren en önemli yanı, adaya Birleşmiş Milletler Barış Gücü gönderilebilmesi için, 4 Mart 1964 tarihinde, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından alınan 186 sayılı karardır. Bu karara göre, Birleşmiş Milletler, Kıbrıs'ta akan kanı durdurmak için adaya asker gönderecek, ilgili hükümetler de bu çabaya destek olacaklardı. İlgili hükümetler sayılırken, Kıbrıs hükümetinden de söz edilmişti ve bu tarihten başlayarak Makarios başkanlığındaki Kıbrıs Rum Yönetimi, BM tarafından resmi Kıbrıs Cumhuriyeti hükümeti olarak muhatap kabul edildi. Bu tutum günümüze kadar devam etti ve Kıbrıs sorununun gelişimini, Kıbrıs-AB ve Türkiye-AB ilişkilerini yakından etkilemeye devam etti.
Böylece, Kıbrıs sorununun bu yeni evresinde, Rum tarafı, Kıbrıs Cumhuriyeti'nin yasal temsilcisi olarak tanınmanın verdiği olanakları kullanırken, buna karşılık Türk tarafı, adanın Türkiye'ye olan yakınlığı nedeniyle, askeri müdahaleyle ve bazan de askeri müdahale tehdidi ile Kıbrıs Türklerinin adadaki etkinliğini korumaya çalıştı.
1.3.1.3. Türk Dış Politikasında Çok Yönlülük Arayışı
Kıbrıs sorunu, bir dönem için Türk dış politikasının, batının yanısıra, bağlantısızlar ve sosyalist blok içinde destek bulma arayışlarına yönelmesine de yardımcı olmuştur. 1964 bunalımı sırasında, Türkiye'nin adaya yapmayı tasarladığı askeri harekatın, ABD Başkanı Johnson tarafından, Türkiye Başbakanı İnönü'ye gönderilen bir mektupla engellenmesi, bu arada, BM Genel Kurulu ve Güvenlik Konseyi'nin sürekli olarak Rum-Yunan tezlerini benimseyen tutumlar takınmaları, Türkiye'yi Bağlantısızlar Hareketi üyesi devletler ve Sovyetler Birliği nezdinde girişimler yapmaya da zorlamıştır. Bağlantısız ülkeleri etkilemek için pekçok Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkesine yapılan ziyaretlerin olumlu sonuçlar vermemesi üzerine bağlantısızlarla ilişkiler kısa sürede eski haline dönmüş olmakla birlikte, özellikle 1965-70 yılları arasında SSCB ile iyi ilişkiler geliştirilmiş ve bu ilişkiler batı dünyasına karşı bir tehdit olarak kullanılırken, SSCB'nin ekonomik yardımlarından da yararlanılmıştır.
Türkiye'nin bu çabaları, Türkiye'nin AET ile olan ilişkilerini de etkilemiş ve Türkiye'yi SSCB'nin kucağına itmek istemeyen batı bloku, çoğu zaman gönülsüz
olarak, Türkiye'nin AET ile bazı anlaşmalar yapmalarına olanak tanımıştır.
1.3.1.4. 1974 Harekatı'nın Siyasal Sonuçları
1974'te, Kıbrıs Rum toplumu içindeki görüş ayrılıklarından kaynaklanan askeri darbe sonunda, Makarios yönetiminin devrilmesi ve bu darbenin Kıbrıslı Türkler için de ciddi bir tehlike oluşturması üzerine gerçekleşen etkili bir askeri çıkarma ile adanın yüzde 34'lük bölümü Türk Ordusunun kontrolü altına girdi, Türk nufus kuzeyde toplanırken, 200 bine yakın Rum güneye göç etti ve ada fiilen ikiye bölündü. Buna karşın, sorunla ilgili siyasi durumda fazla bir değişiklik olmadı, Birleşmiş Milletler Örgütü, diğer uluslararası kuruluşlar ve hükümetler, Rum yönetimini resmi Kıbrıs Cumhuriyeti Hükümeti olarak tanımaya devam ettiler. Bu arada Türkiye, çeşitli BM kararları ile askerlerini adadan çekmeye davet edildi. BM kararları, daha pek çok uluslararası örgüt gibi, Avrupa Birliği'nin sözkonusu tarihlerdeki biçimi olan AET ve AT organları tarafından da teyid edildi ve benimsendi. Bu kararlar AET, AT ve AB'nin Kıbrıs sorununa bakışının da temelini oluşturdu.
1.3.2. Türk Dış Politikasının Milliyetçi Bir Karekter Kazanması
Kıbrıs sorunu, Türk dış politikasının milliyetçi temeller üzerinde yükselmesine de önemli etkilerde bulunmuştur. Bu etki, günümüze kadar devam ettiği gibi, Türkiye'de hakim anlayışlara muhalefet eden grupları bile etkilemiş ve sol parti ve gruplar bile, dış politikada milliyetçiliğin etkisinden kurtulamamıştır.
1.3.2.1. Dış Politikada Milliyetçi Etkinin Yoğunlaşması
Türk dış politikası, 1960 yılına kadar, körü körüne batı yanlısı bir çizgide seyretmesine karşın, 1964 yılında yaşanan Küba krizi ve hemen ardından gelişen Kıbrıs sorunu nedeniyle milliyetçi bir çizgiye oturmuştur. Bu etki, kendini sol parti ve gruplar içinde de hissettirmiştir. 1964 olayları sırasında TBMM'de temsil edilmekte olan Türkiye İşçi Partisi, başlangıçta, "Mısak-i Milli hudutları dışında bir davamız olmamalıdır" mantığı ile hareket ettiği halde,daha sonra tutum değiştirdi ve Kıbrıs sorunu nedeniyle kamuoyunda doğan anti-amerikan duyguları da kullanarak etkinliğini artırmaya çalıştı.(9)
Kıbrıs sorunu, Türkiye hükümetlerinin her türlü politikasına karşı çıkan ve silahlı bir devrimle Türkiye'yi sosyalist bir devlete dönüştürmek isteyen radikal
gençlik hareketlerini bile etkilemiştir. 1967 yılı Kasım ayında, Geçit kale olaylarının küllerinin üzerinde henüz daha dumanlar tüterken, Türkiye'de montaj sanayine karşı çıkarak veya özel yüksek okullarının devletleştirilmesini isteyerek yürüşler ve boykotlar düzenleyen Dev-Genç üyesi gençler, sloganları arasında Kıbrıs sorununa da yer vermekteydiler. "22 Kasım'da, Beyazıt Hürriyet Meydanı'ndan 'Kana Kan İsteriz', 'Gönüllü Askeriz, Harp İsteriz', 'Atina'da Buluşalım' sloğanlarıyla başlayan öğrenci yürüyüşü, Ayasofya, Sirkeci, Eminönü, Tophane üzerinden Dolmabahçe'ye gelir. Buradaki bir Amerikan motorundan Amerikan bayrağı sökülüp alınır. Yürüyüş Gümüşsuyu üzerinden Taksim'e doğru ilerler ve Beyoğlu girişinde polis ve askeri inzibat tarafından durdurulur. Bu arada, motordan Amerikan bayrağını alan ve sonra da yakalanan gençlerden Deniz Gezmiş, Uğur Büke ve Aşık İhsani tutuklanır."(10)
Türk dış politikasındaki bu milliyetçi etki, bugün de sürüp gitmektedir ve Türkiye'nin Kıbrıs sorunu ile ilgili tutumu kadar, AB ile olan ilişkilerini de büyük
ölçüde belirlemektedir.
1.3.2.2. Dış Politikanın İç Politikaya Bağımlı Hale Gelmesi
Türkiye Hükümetleri, taşıdıkları sorumluluk nedeniyle, dış politikaya hakim olan milliyetçi çizgiden taviz verme eğilimi taşımalarına karşın, özellikle muhalefet çevreleri, kamuoyunun bu eğilimini kışkırtarak hükümetleri sıkıştırmakta ve Türkiye'nin dış politikasında katılaşmaya neden olmaktadırlar. Dr. Melek Fırat, Kıbrıs sorununun Türk dış politikasında yaptığı birinci değişik liğin, Türkiye'nin yalnızlığını anlaması olduğunu belirtirken; ikinci değişikliğin ise, "Kıbrıs sorununun ulusal bir deva olarak benimsenmesi üzerine, Türk kamuoyunun dış politika konularını tartışmaya,biranlamda hükümet üzerinde baskı oluşturarak dış politikayı yönlendirmeye başlaması" olduğunu belirtmektedir.(11) Böyle bir değişikliğin Türkiye'nin dış politikasına ne kazandırdığı ise açıkca ortadadır: Kamuoyu baskısı, milliyetçi duyguları körükleyerek hükümetleri köşeye sıkıştırmaya çalışan sağ ve sol muhalefet partilerinin varlığı, hükümetleri, dış politikada adım atamaz duruma getirmiştir.
1.4. Kıbrıs Sorununun Avrupa'daki Yansımaları
Kıbrıs ve Kıbrıs sorunu, Türkiye kamuoyu ile birlikte Türkiye'nin iç ve dış politikasını da etki altına alırken, dünya ve bu arada bu çalışmanın başlıca öğelerinden birini oluşturan Avrupa'yı da etkilemekteydi. Kıbrıs'la yakından ilişkili olan İngiltere ve Yunanistan, Avrupa uluslar ve devletler ailesinin önemli iki üyesi durumundayken, farklı zamanlarda ve farklı biçimlerde de olsa, Avrupa Birliği'nin tam üyesi durumuna gelmişlerdir ve Kıbrıs sorunu ile ilgili tavırlarını Avrupa Birlği organlarında veya Avrupa-Türkiye ilişkilerini etkileme olanağına sahip olan Avrupa Konseyi gibi kuruluşlarda da devam ettirmektedirler.
***
