1990 SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE’DE DIŞ BORÇ STOKU ÜZERİNDE ETKİLİ BÖLÜM 2

1990 SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE’DE DIŞ BORÇ STOKU ÜZERİNDE ETKİLİ  BÖLÜM 2

4. EKONOMETRİK ANALİZ 

1990 sonrası dönemdeki ekonomik faktörlerin dış borç stoku üzerindeki etkisini incelerken ele alınan değişkenler iç borç stoku, cari işlemler açığı, kamu harcamaları ve yurtiçi tasarruf miktarıdır. Değişkenlere ait 1990:Q1-2009:Q4 yıllarını kapsayan veriler T.C. Merkez Bankası veri tabanından elde edilmiştir. Analizde DBS, dış borç stokunu; İBS, iç borç stokunu; CA, cari 
işlemler açığını; KH, kamu harcamalarını ve YİT, yurtiçi tasarruf düzeyini temsil etmektedir. 

Analiz öncesinde cari açık dışındaki tüm değişkenlerin logaritmik değerleri bulunmuştur. Cari açık değişkeni ele alınan dönem itibariyle negatif değerler içerdiğinden logaritmik değeri elde edilememiştir. Buna ilave olarak değişkenler de mevsimsellik olup olmadığı sınanmıştır. Sadece kamu harcamaları değişkenin mevsimsel etkiler içerdiği tespit edilmiş ve bu değişken Tramo/Seats yöntemi ile mevsimsellikten arındırılmıştır. 

4.1. Birim Kök Testi 

Seriler arasında ekonometrik olarak anlamlı ilişkilerin tespit edilebilmesi için serilerin durağan olması gerekmektedir. Birim kök testleri ile makroekonomik değişkenlerin durağan, bir başka değişle varyansının ve ortalamasının sabit ve zamandan bağımsız olup olmadığı sınanmaktadır. Zaman serilerinde birim kökün varlığı serilerin durağan olmadığı anlamına gelmektedir. Modelde kullanılacak değişkenlerin durağan olup olmadıkları, eğer durağan iseler hangi seviyede durağan oldukları genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) testi ile belirlenmiştir. Aşağıdaki tabloda değişkenlerin düzeylerinde ve birinci derecede farklarına uygulanan birim kök testi sonuçları verilmiştir. 

 

  Tablo 1. ADF Birim Kök Testi Sonuçları 

Uygulanan ADF testi sonucuna göre serilerin düzeylerinde durağan olmadıkları, birinci farklarında durağan hale geldikleri tespit edilmiştir. Durağanlık testi yapıldıktan sonra, değişkenler arasında eş bütünleşme ilişkisini araştırmak için Johansen eşbütünleşme testi yapılmıştır. 

4.2. Johansen Eş bütünleşme Testi 

Değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığını belirlemek amacıyla yapılan Johansen eşbütünleşme testi sonuçları aşağıda verilmiştir. Tablo 2’ye göre %5 anlam düzeyinde r=0 için Trace testi ve Max. Özdeğer testi istatistik değerleri tablo kritik değerlerinden büyük olduğu için eşbütünleşik vektör bulunduğu kabul edilmektedir. 

 Tablo 2. Eş bütünleşme Testi Sonuçları 

Eş bütünleşme, değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin varlığını belirlemekle birlikte bu ilişkinin yönü hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir. Değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü belirlemek amacıyla Granger nedensellik testi yapılmıştır. 

4.3. Granger Nedensellik Testi 

Seriler arasında sebep-sonuç ilişkisini belirlemek amacıyla yapılan Granger nedensellik testi sonuçları Tablo 3’de gösterilmektedir. 

Tablo 3. Nedensellik Testi Sonuçları 

 * işareti Granger nedenselliğin varlığını ifade etmektedir. Nedensellik testi sonuçlarına göre dış borç stokundan yurtiçi tasarruflara, yurtiçi tasarruflardan da dış borç stokuna doğru çift yönlü bir etkileşim bulunmaktadır. Aynı zamanda cari açıktan dış borç stokuna doğru da tek yönlü bir etkileşim bulunmaktadır. Diğer taraftan dış borç stokunun iç borç stoku ve kamu harcamalarındaki değişikliklerden etkilenmediği görülmektedir. 


4.4. Etki-Tepki Analizi 

Nedensellik testinden elde edilen sonuçlar temel alınarak seriler dışsaldan içsele doğru sıralanıp etki-tepki analizi yapılmıştır. Değişkenlere pozitif bir şok verildiğinde dış borç stoku serisinin zaman içerisinde nasıl bir tepki verdiği incelenmiştir. Elde edilen etki-tepki fonksiyonları Şekil 2’de gösterilmiştir. 
DBS'nin IBS SokunaTepkisi DBS'nin Soklara Tepkisi, 

Şekil 2. Değişkenlerdeki Pozitif Bir Şok Karşısında Dış Borç Stokunun Tepkileri 

Etki-tepki fonksiyonlarının zamanla sıfıra yakınsaması tahmin edilen modelin istikrarının bir göstergesidir. Şekil 2’de görüldüğü üzere, değişkenlere yönelik şok etkileri zamanla sıfıra yaklaşmaktadır. Buna göre modelin istikrarlı olduğunu söylemek mümkündür. Uygulanan iç borç, yurtiçi tasarruf ve cari işlemler açığı şokları dış borç stokunda negatif yönde tepki oluştururken; kamu harcamalarına verilen şok dış borç stokunu pozitif yönde etkilemektedir. 

5. SONUÇ 

Bir ülke ekonomisi için dış borcun milli gelire oranı ülkeye borç vermeyi planlayan uluslararası finans kesimlerince dikkate alınan göstergelerden birini oluşturmaktadır. Ülkenin dış borcunun yüksek olması uluslararası piyasalarda ülkeden daha yüksek faiz talep edilmesine (Erkılıç, 2006:9) ve bu nedenle ülkenin milli gelir ve kaynaklarının azalmasına neden olmaktadır (Erdem, 1996:49). 

Dış borç sorunu Türkiye açısından yıllardır varlığını korumaktadır. Türkiye dış ticaret açığı, cari işlemler açığı gibi temel sebepler nedeniyle dış borçlanma içerisinde bulunmuştur. Burada önemli olan yapılan borçlanmaların sıklıkları ve geri ödeme miktarlarıdır. Büyük bütçe açıklarının var olduğu ekonomilerde açıkların finanse edilmesi için dış borçlanma yolunun tercih edilmesi borçların devamlılığına ve ülke ekonomisinin yükünün daha da artmasına neden olmaktadır. 

Türkiye aldığı borçları etkin yatırımlarda değerlendirmediği, borcun borçla finansmanı yolunu tercih ettiği için borçlar birikerek ülke ekonomisi içerisinde önemli bir paya sahip olmuştur. 

Çalışmamızda 1990 sonrasından günümüze kadar gelen dönemde Türkiye’de dış borç stoku üzerinde etkili olan ekonomik göstergeler ve bunların etki dereceleri belirlenmeye çalışılmıştır. 
Elde edilen sonuçlara göre, cari işlemler açığı ve yurtiçi tasarruflar dış borç stoku üzerinde anlamlı bir etkiye sahiptir. Bunlardan yurtiçi tasarruf düzeyinin dış borç stoku üzerinde çift yönlü etkisi olduğu görülmüştür. Bununla birlikte kamu harcamaları ve iç borç stokundaki değişmelerin dış borç stoku üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi bulunamamıştır. Özellikle 2000’li 
yıllardan sonra cari açığın dış borç stoku üzerindeki etkisinin daha fazla olduğu görülmüştür (Kızılot ve diğerleri: s.10-11). İncelenen dönem itibariyle Türkiye’de yurt içi tasarruf miktarı giderek azalırken, dış açıklarda artış görülmektedir. Demek ki, Türkiye’de yurtiçi yatırımların finansmanında yurtiçi tasarruflar yerine daha çok dış kaynaklar kullanılmaktadır. Önemli düzeyde cari açık sorunu yaşayan Türkiye’nin yurtiçi tasarruf miktarında artış sağlayacak tedbirler alması gerekmektedir. Bu da ancak, yatırımların yurtiçi tasarruflara bağlı olarak gerçekleştirilmesi ve ülkede kalıcı olan doğrudan yatırım miktarının arttırılması ile mümkündür. Çünkü bir ülkede yurtiçi tasarruf miktarı arttıkça dış sermayeye duyulan ihtiyaç ile yabancı kaynaklara bağımlılık da azalacaktır  (Opuş,2002:190). 

KAYNAKLAR 

Adıyaman, Ahmet Turan. “Dış Borçlarımız ve Ekonomik Etkileri”, Sayıştay Dergisi, Sayı: 62, Temmuz-Eylül 2006. 

Akyüz Yılmaz ve Korkut Boratav, “Türkiye’de Finansal krizin Oluşumu”, İktisat, İşletme ve Finans Dergisi, Sayı:17, Ağustos 2002. 

Bağımsız Sosyal Bilimciler. “2008 Kavşağında Türkiye,Siyaset, İktisat ve Toplum”, 2008. 

Bilginoğlu, Mehmet Ali. “Dış Borçların Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi-Türkiye Örneği”, Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı:31, Temmuz-Aralık 2008. 

Erdem, Metin. Devlet Borçları, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa:1996. 

Erkılıç, Serdar. (Kasım 2006). “Türkiye'de Cari Açığın Belirleyicileri”, T.C. Merkez Bankası Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Ankara: Kasım 2006. 

Karagöz, Kadir. “Türkiye’de Dış Borçların Nedenleri, Ekonometrik Bir Değerlendirme”, Sayıştay Dergisi, Sayı: 66-67, Temmuz-Aralık 2007. 

Karluk, Rıdvan. Türkiye Ekonomisi’nde Yapısal Dönüşüm, Beta Basım, İstanbul:2007. 

Kızılot, Şükrü; Metin Taş, Özgür Şahan. “Dünyadaki Gelişmeler ve Makroekonomik Veriler Eşliğinde Türkiye Ekonomisi”, http://www.ilk250.org.tr/document/2007/makaleler.pdf (Erişim:07.04.2010). 

Opuş, Sevda. “Dış Borçlanmanın Sınırı ve Türkiye”, Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı:19, Temmuz-Ağustos 2002. 

Sarı Müslim, “Borç Yönetimi ve Türkiye Uygulamaları”, T.C. Merkez Bankası Uzmanlık Tezi, Ankara: Ekim 2004. 

Şeker, Murat. “Dış Borçlanmaya Teorik Bir Bakış ve Dış Borçlanmanın Ekonomik Etkileri”, Sosyoekonomi, Ocak-Haziran: 2001-1. 

Tandırcıoğlu, Haluk. “Türkiye’de Dış Borç Sorunu, Dış Borçların Sürdürülebilirliği Ve Dış Borçların Sınırlandırılması”,Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 2000. 

Ünsal, Hilmi. “Kamu Finansman Aracı Olarak Dış Borçlanma ve 1994 Sonrası Türkiye Uygulaması”, İktisat, İşletme ve Finans Dergisi, Sayı:19, Haziran 2004. 

Yavuz, Ali. “Başlangıcından Bugüne Türkiye’nin Borçlanma Serüveni, Durum ve Beklentiler”, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 20, Aralık 2009. 

Yeldan, Erinç. “Türkiye Ekonomisinde Dış Borç Sorunu ve Kalkınma Stratejileri Açısından Analizi”, Çalışma ve Toplum, 2004/1. 


EKONOMİ BİLİMLERİ DERGİSİ Cilt 2, Sayı 1, 2010 ISSN: 1309-8020 (Online) 


http://dergipark.ulakbim.gov.tr/ebd/article/viewFile/5000145114/5000132454



****