Öncesi ve Sonrasıyla 12 Eylül
Siyasi cinayetler, kanlı 1 Mayıs, Çorum ve Maraş
olayları, Meclis'in kilitlenmesi, Ekonomik
buhran ve diğerleri...
Türkiye tarihine bir balyoz gibi inen sürecin
kilometre taşları.
Darbenin ardından 1982 yılında yapılan referandumla Kenan Evren'in yedi yıllığına Cumhurbaşkanlığı'na getirilmesi kabul edildi. [AA]
Türkiye'nin siyasi ve sosyal hayatını yeniden
dizayn eden 12 Eylül süreci öncesindeki çalkantılar, askeri müdahalenin
ardından
yerini mutlak baskının hakim olduğu bir atmosfere
bıraktı.
Darbenin ardından 650 bin kişi göz altına alındı, 1
milyon 683 bin kişi fişlendi. Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 bin kişi için idam cezası istendi. 517 kişiye
idam cezası verildi, 50 kişinin cezası infaz edildi.
98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan
yargılandı, 30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı. 14 bin kişi
yurttaşlıktan çıkarıldı, 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.
171 kişinin
gözaltında işkenceden öldüğü belgelendi. 937 film sakıncalı bulunduğu için
yasaklandı. 23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu.
3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120
öğretim üyesi ve 47 hakimin işine son verildi.
31 gazeteci
cezaevine girdi, 300 gazeteci saldırıya uğradı. Üç gazeteci silahlı saldırıda
öldürüldü.
Gazeteler
300 gün yayın yapamadı, 13 büyük gazete için 303 dava açıldı, 39 ton gazete ve
dergi imha edildi.
Cezaevlerinde
toplam 299 kişi yaşamını yitirdi, 14 kişi açlık grevinde öldü.
1977
1 Mayıs: İstanbul Taksim Meydanı’nda düzenlenen
İşçi Bayramı kutlamalarında kalabalığın üzerine meçhul saldırganlar tarafından bir binanın çatısından ateş açıldı. Hâlâ
aydınlatılamayan ve tarihe 'Kanlı 1 Mayıs' olarak geçen olayda 33 kişi hayatını
kaybetti.
13 Haziran: Dönemin başbakanı Süleyman Demirel
istifa etti. Milliyetçi Cephe Hükümeti sona erdi.
29 Mayıs: İzmir Havaalimanı'nda Cumhuriyet Halk
Partisi Genel Başkanı Bülent Ecevit’e silahlı saldırı düzenlendi. Sağ kurtulan Ecevit, kontrgerillayı suçladı.
21 Haziran: Hükümeti kurma görevini alan CHP lideri
Bülent Ecevit kabineyi açıkladı.
1978
15 Ocak: Sol ve sağ örgütler arasındaki şiddet
olayları arttı, son iki haftada 30’dan fazla kişi öldü.
16 Mart: İstanbul Üniversitesi’nden çıkan sol
görüşlü kalabalık bir öğrenci grubunun üzerine bomba atıldı ve otomatik
silahlarla ateş açıldı.
'16 Mart Katliamı' adı verilen olayda yedi öğrenci
öldü, 47 kişi yaralandı. Saldırı aydınlatılamadı, üç kişinin yargılandığı dava 2008 yılında zamanaşımından düştü.
17 Nisan: Adalet Partisi üyesi Malatya Belediye
Başkanı Hamit Fendoğlu, kendisine gönderilen bir bombalı paketi açarken, gelini ve iki torunuyla birlikte öldü. Malatya’da büyük
olaylar yaşandı. Sokak gösterileri günlerce sürdü.
19 Mayıs: Ankara’da, Gençlik ve Spor Bayramı’nda
kız öğrencilerin kıyafetlerinden dolayı aleyhte tezahürat yapıldı. İstanbul’da tribünlerin önünde bomba patladı. Antakya’da kız
öğrencilere saldırıldı, elbiseleri yırtıldı. MSP Genel Başkanı Necmettin
Erbakan, Anıtkabir’deki anma törenine katılmadı.
2 Haziran: Madrid’de Ermeni örgütü ASALA’nın
düzenlediği silahlı saldırı sonucunda, Türkiye’nin Madrid Büyükelçisi Zeki
Kuneralp’in makam arabasında bulunan eşi Necla Kuneralp, emekli
Büyükelçi Beşir Balcıoğlu ve aracın şoförü öldü. Büyükelçi araçta bulunmadığı için kurtuldu. Bu tarihten sonra Ermeni örgütü 21
ülkede gerçekleştirdiği saldırılarda 42 Türk diplomat hayatını kaybetti.
4 Ekim: MHP İstanbul İl Başkanı Recep Haşatlı,
oğluyla birlikte evinde uğradığı silahlı saldırı sonucu öldürüldü. Cinayeti, 'Marksist Leninist Silahlı Propaganda Birliği'
örgütü üstlendi.
9 Ekim: Ankara’da Bahçelievler semtinde yedi
Türkiye İşçi Partisi üyesi öğrenci, Abdullah Çatlı ve Haluk Kırcı’nın da
aralarında olduğu ülkücüler tarafından evlerinde öldürüldü.
Kırcı 1999'da yakalanıp yargılandı ve hüküm giydi. Cezaevinden çıktıktan sonra verdiği röportajda, "O zaman gençtik; bizleri
kullandılar" dedi.
20 Ekim: İTÜ Elektrik Fakültesi Dekanı Bedri
Karafakioğlu İstanbul’da uğradığı silahlı saldırı sonucunda yaşamını yitirdi.
27 Kasım: Abdullah Öcalan PKK örgütünü kurdu.
27 Kasım Abdullah Öcalan PKK örgütünü kurdu 1978
19 Aralık: Kahramanmaraş’ta Çiçek Sineması’na bomba
atılması olayının sol görüşlü gruplar tarafından gerçekleştirildiği haberinin
yayılmasıyla ayaklanan sağcı ve ülkücü gruplar, sol partilerin ve derneklerin
binalarına saldırdı. Kısa sürede karşılıklı çatışmaya dönen olaylar bir hafta
sürdü. 100’den fazla vatandaşın öldüğü olaylarda Alevilere ait 200'ün üzerinde
ev yakıldı, işyerleri tahrip edildi.
Şiddet olaylarının kontrolden çıkma nedeni olarak,
güvenlik güçlerinin, saldırıların kendilerine yöneldiği iddiasıyla kentten çekilmesi
gösterildi. Bu durum Aleviler üzerindeki baskının ve saldırıların artması
anlamına geliyordu. Olaylar Kayseri ve Gaziantep'ten gönderilen askeri
birliklerin müdahalesiyle bastırıldı.
Olayların ardından İstanbul ve Ankara dahil çok sayıda
ilde sıkıyönetim ilan edilmiş, Başbakan Ecevit ise olayların kendisini, süredir
direndiği sıkıyönetim talebine zorlamak için kontrgerilla tarafından
çıkarıldığını söylemişti.
26 Aralık: 13 ilde daha sıkıyönetim ilan edildi.
1979
1 Şubat: Milliyet Gazetesi Başyazarı ve Genel Yayın
Yönetmeni Abdi İpekçi, İstanbul Nişantaşı’ndaki evinin önünde otomobilinin İçinde
iken uğradığı silahlı saldırıda öldürüldü. Saldırının faili Mehmet Ali Ağca 5
ay sonra yakalandı. Ağca, 6 ay sonra ülkücü bir grubun yardımıyla, tutulduğu
askeri cezaevinden kaçtı ve Bulgaristan'a geçti.
9 Nisan: CIA hesabına casusluk yaptığı öne sürülen
MİT İstihbarat Başkan Yardımcısı emekli Albay Sabahattin Savaşman 17 yıl 6 ay
hapis cezasına mahkum oldu.
25 Nisan: Sıkıyönetim TBMM tarafından 2 ay daha
uzatıldı.
13 Mayıs: TÜSİAD gazetelere ilan vererek, Bülent
Ecevit Hükümeti’nin çekilmesini istedi.
11 Haziran: IMF’nin baskısıyla Türk Lirası’nda
devalüasyon yapıldı.
13 Temmuz: Ankara’da Mısır Büyükelçiliği’ni basan
üç Filistinli, elçilik personelini rehin aldı. Çıkan çatışmada bir polis ile
bir bekçi öldü. Eylemciler 15 Temmuz’da teslim oldu.
5 Ekim: İçişleri Bakanı Hasan Fehmi Güneş sinema
oyuncusu Aynur Aydan’la ilişkisinin basına yansıması sonucu görevinden istifa
etti.
19 Kasım: Milliyetçi gazeteci - yazar, eski AP
milletvekili İlhan Egemen Darendelioğlu İstanbul’da uğradığı suikast sonucu
hayatını kaybetti.
27 Aralık: Türk Silahlı Kuvvetleri,
Cumhurbaşkanı'na uyarı mektubu verdi. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren
ile kuvvet komutanlarını imzasını taşıyan mektupta ülkedeki iç karışıklıkla
ilgili rahatsızlıklar dile getirildi.
Mektup 2012 yılında mahkeme tarafından kabul edilen
12 Eylül davası iddianamesinde 'müdahalenin şartlarını olgunlaştırma' kararınının
bir yıl önce alındığının delili olarak gösterildi.
Mektupta "Türk Silahlı Kuvvetleri ülkemizin
bugünkü hayati sorunları karşısında siyasi partilerimizin bir an önce, Milli
Menfaatlerimizi ön plana alarak, anayasamızın ilkeleri doğrultusunda
ve Atatürkçü bir görüşle bir araya gelerek anarşi, terör ve bölücülük gibi
devleti çökertmeye yönelik her türlü hareketlere karşı
bütün önlemleri müştereken almalarını ve diğer anayasal kuruluşların da bu
yönde yardımcı olmalarını ısrarla istemektedir"
ifadelerine yer verildi.
1980
1 Ocak: Genelkurmay Başkanı Evren ile kuvvet
komutanları Çankaya Köşkü'nde Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk ile görüştü.
24 Ocak: '24 Ocak Kararları' olarak bilinen
ekonomik program açıklandı. Yaşanan ekonomik istikrarsızlık, üretimin azalması
ve kara borsacalığın oluşması gibi nedenlerin ortadan kaldırılması için kamu
harcamalarının sınırlandırılması, ücretlerin düşürülmesi, serbest döviz kuru
gibi ekonomik önlemlerin alınması kararlaştırıldı. Bunun için Süleyman Demirel,
daha sonra Türk siyasi yaşamına damgasını vuracak bir ismi, Turgut Özal'ı
Başbakanlık Müsteşarı olarak atadı. IMF ile bu kapsamda bir anlaşma imzalandı.
6 Nisan: Fahri Korutürk’ün cumhurbaşkanlığı
süresinin sona ermesiyle TBMM’de seçim bunalımı başladı. CHP ve AP adaylarını son
anda gösterdi. Seçimler sırasında hiçbir aday cumhurbaşkanı olmak için yeter
oyu alamadı. Meclis onlarca defa tekrar oylama yaptı fakat bir türlü yeni CCumhurbaşkanı
seçilemedi.
Korutürk’ün görevinin bitişinin ardından 9 Kasım1982’ye
kadar cumhurbaşkanı seçilemedi. [AA]
27 Mayıs: MHP’li eski bakanlardan Gün Sazak
Devrimci Sol örgütü üyeleri tarafından aracına binerken öldürüldü.
17 Haziran: Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, kuvvet
komutanları ve Genelkurmay 2. Başkanı Necdet Öztorun'a kod adı 'Bayrak
Harekatı' olan bir darbenin 11 Temmuz 1980'de gerçekleştirilmesi talimatını
verdi.
2 Temmuz: 'Bayrak Harekatı' Süleyman Demirel
hükümetinin güvenoyu almasıyla ertelendi.
4 Temmuz: Kahramanmaraş’ta yaşanan Alevi-Sünni
çatışmasına benzer olayların tekrarı Çorum'da yaşandı. Olaylarda resmi kayıtlara
göre 57 kişi hayatını kaybetti.
19 Temmuz: Eski başbakanlardan Nihat Erim İstanbul
Dragos'ta öldürüldü.
22 Temmuz: DİSK'in eski genel başkanı, Maden-İş
Sendikası Başkanı Kemal Türkler, Nihat Erim cinayetine misilleme olarak
öldürüldü.
28 Ağustos: '5 Eylül 1980'den itibaren her an hazır
olunması' bildirilen 'Bayrak Harekatı' emirleri özel kuryelerle kuvvet komutanlarına
teslim edildi.
5 Eylül: Dışişleri Bakanı AP’li Hayrettin Erkmen,
TBMM’de gensoru ile düşürülen ilk bakan oldu.
6 Eylül: MSP Genel Başkanı Necmettin Erbakan
tarafından İsrail’in Kudüs’ü başkent ilan etmesini protesto etmek amacıyla
Konya’da düzenlenen mitingde söylenen sözler, TSK tarafından "şeriat
amaçlı bir kalkışma girişimi" olarak değerlendirildi.
Kenan Evren darbe bildirisini okurken Kara
Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin ve Jandarma Genel Komutanı
Orgeneral Sedat Celasun yanındaydı. [AA]
12 Eylül: Ordu ülkenin yönetimine el koydu.
Genelkurmay Başkanı Evren ve kuvvet komutanlarından oluşan Milli Güvenlik
Konseyi üyeleri darbe bildirisini TRT aracılığıyla duyurdu.
Bildiride, "Türk Silahlı Kuvvetleri el ele
vererek İç Hizmet Kanunu'nun verdiği Türkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma
görevini yüce Türk milleti adına emir ve komuta zinciri içinde ve emirle yerine
getirme kararını almış ve ülke yönetimine bütünüyle el koymuştur" ifadelerine
yer verildi.
Daha sonraki bidirilerle sıkıyönetim bölgelerine
komutanlar atandı. Siyasi partiler ile Türk Hava Kurumu ve Çocuk Esirgeme
Kurumu dışındaki derneklerin faaliyetleri yasaklandı. Polis, jandarmanın emrine
verildi.
Darbenin gece 03:00'te ilanından sonra aynı gün
sabah saat 5:30'da Süleyman Demirel, Bülent Ecevit ve Necmettin Erbakan'a Genelkurmay
Başkanı imzasıyla birer tebliğ gönderildi.
Tüm tebliğlerde "TSK yönetime el koymuştur.
Hükümetiniz feshedilmiş, parlamento üyeliğiniz düşmüştür. Talimatı getiren
subayın
ikazlarına uyunuz" ifadesiyle birlikte
gidecekleri adresler belirtildi.
17 Eylül: Gözaltı süresi uzatıldı.
18 Eylül: Milli Güvenlik Konseyi'nin başkan ve dört
üyesi TBMM Onur Salonu'nda törenle yemin etti.
Erdal Eren mahkeme salonunda jandarma ile birlikte.Erdal
Eren’in yaşının tespiti için kemik muayenesi yapılmadı. [AA]
19 Eylül: 1402 Sayılı Yasa, sıkıyönetim
komutanlarının bütün kamu personelini gerekçesiz görevden alabilecek şekilde
yeniden düzenlendi.
8 Ekim: Darbeden sonra ilk idam edilenler solcu
Necdet Adalı ve sağcı Mustafa Pehlivanoğlu oldu. Cezaları sabaha karşı Ankara Merkez
Kapalı Cezaevi'nde infaz edildi.
Kenan Evren, 2012 yılındaki 12 Eylül davası’nda
"Bir sağdan, bir soldan astık" diyerek tarafsız davrandıklarını
söyledi.
11 Ekim: Aranan MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş
ve diğer milletvekilleri dahil 36 MHP'li hakkında gıyabi tutuklama kararı
verildi.
15 Ekim: Erbakan ve diğer MSP'liler 2 Numaralı
Askeri Mahkeme tarafından tutuklandı.
10 Kasım: Onur Yayınları Sahibi İlhan Erdost, Mamak
Askeri Cezaevi'ne götürülürken, dövülerek öldürüldü.
3 Aralık: 17 yaşında olduğu söylenen Erdal Eren,
resmi nüfus kaydındaki yaşı göz önüne alınarak idam edildi. Eren, 17 Günlük yargılamadan
sonra idam edildi.
19 Aralık: DİSK davası başladı.
1981
24 Nisan: MSP'lilerin yargılanmasına başlandı. Erbakan için 14-36 yıl hapis istendi.
29 Nisan: Toplam 587 sanıklı MHP ve Ülkücü
Kuruluşlar davasında Türkeş dahil 220 sanık hakkında idam istendi.
22 Temmuz: Evren, Erzurum konuşmasında "Artık
yeni aldığımız bir kararla ilk ve ortaokullara, liselere mecburi din dersi konulacaktır"
dedi.
15 Ekim: Ülkedeki bütün siyasi partiler kapatıldı.
1982
13 Temmuz: Geçici maddeler dışında 200 maddeden
oluşan yeni anayasa tasarısı açıklandı.
7 Kasım: Yeni anayasa için halk oylaması yapıldı.
Anayasa yüzde 90'ın üzerinde oyla kabul edildi. Evren yedi yıllığına Cumhurbaşkanı
seçilirken, Milli Güvenlik Konseyi de Cumhurbaşkanlığı Konseyi'ne dönüştü.
1983
24 Nisan: Siyasi Partiler Yasası çıktı.
20 Mayıs: Anavatan Partisi (ANAP) kuruldu.
6 Kasım: Darbe sonrası ilk genel seçimler yapıldı.
Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisi oyların yüzde 45‘ini alarak tek başına
iktidar oldu.
2010
12 Eylül: Anayasa değişikliği için yapılan
referandum sonucunda 12 Eylül darbesinin sorumlularının yargılanmasını
engelleyen geçici 15. madde kaldırıldı.
2012
4 Nisan: Darbeden sonra ülkeyi yöneten Milli
Güvenlik Konseyi’nin hayatta kalan iki üyesi yargılanmaya başlandı. Genelkurmay
Başkanı Kenan Evren ve Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya ilk duruşmaya
sağlık raporu göndererek gelmedi.
İki isim, "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın
tamamını veya bir kısmını değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya ve Anayasa ile teşekkül
etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni ortadan kaldırmaya veya görevini
yapmasına engel olmaya cebren teşebbüs etmek'' suçlamasından 'ağırlaştırılmış
müebbet hapis cezası' istemiyle yargılanıyor.
11 Nisan: TBMM Darbe ve Muhtıraları Araştırma
Komisyonu kurulması için verilen önergeler oybirliği ile kabul edildi.
17 milletvekilinden oluşan komisyon, 1404 sayfalık
bir rapor hazırladı. (raporun birinci ve ikinciciltleri)
20 Kasım: Hastanede yatan Evren ve Şahinkaya
telekonferans yöntemiyle ilk kez hakim karşısına çıktı.
21 Kasım: Evren ve Şahinkaya, 'kurucu iktidar'
olduklarını belirterek, mahkemenin kendilerini yargılayamayacağını iddia
ettiler.
"Bugün de olsa aynı şekilde ihtilal
yapardık" diyen Evren, sorulara yanıtvermedi.
2013
13 Şubat: Dönemin Genelkurmay Başkanı Kenan Evren
ile Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, davada haklarının
ihlal edildiği gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yaptı.
27 Mart: 32 yıldır süren ve 1243 sanıkla başlayan
Devrimci Sol örgütü ana davası "olağanüstü zamanaşımı" gerekçesiyle
düştü. 2009’da ömürboyu hapis cezasına çarptırılan 39 sanık da serbest kaldı.
2014
18 Haziran: Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesi, Kenan
Evren ve Tahsin Şahinkaya'yı 765 sayılı Türk Ceza Kanunu'nun "Devlet kuvvetleri
aleyhine cürümler" başlıklı 146. maddesi uyarınca ağırlaştırılmış müebbet
hapis cezasına çarptırdı. Mahkeme daha sonra takdirini kullanarak sanıklar
hakkındaki cezayı müebbet hapse çevirdi.
***
