TÜRKİYE’NİN LATİN AMERİKA POLİTİKASI 2009, BÖLÜM 2
İki ülke arasındaki Karma Ekonomik Komisyon üçüncü toplantısını 27 Ekim 2009 tarihinde Buenos Aires’te gerçekleştirmiş ve Türk heyetinin başkanlığını Devlet Bakanı Cemil Çiçek yapmıştır. Toplantıda, küresel krize karşı alınabilecek ortak önlemler, ticareti geliştirme stratejileri, yatırımlar, serbest bölgeler, enerji, müteahhitlik, hava ve deniz ulaştırması, bilim ve teknoloji ve tarım alanlarında işbirliği olanakları ele alınmıştır. Ancak, son üç yılın verilerine bakıldığında iki ülke arasındaki ticaret hacminin 2009 yılında önemli bir düşüş gösterdiği görülmektedir:
Tablo 6. Arjantin ile Türkiye arasındaki dış ticaret (1000 dolar)34
Türkiye’nin 2009 yılı içerisinde Arjantin’den ithal ettiği ürünlerin büyük bir kısmını soya fasulyesi ve yağı, petrol yağları, mısır ve mısır yağı, yün ve dizel taşıt araçları oluştururken; Arjantin’e olan ihracatı ise otomobil ve yedek parça, sentetik iplik, tütün, buzdolabı, metal işleme makineleri ve zeytinyağı üzerine yoğunlaşmıştır.35
Orta Amerika, Karayip Ülkeleri ve Meksika ile İlişkiler
Latin Amerika’nın önemli ülkelerinden biri olan Meksika ile Türkiye ilişkileri konusunda 2009 yılında yaşanan gelişmelere bakıldığında önemli temasların gerçekleştirildiği görülür. 9–10 Aralık 2009 tarihlerinde Başbakan Erdoğan tarafından Meksika’ya gerçekleştirilen ziyaret sırasında yapılan görüşmelerde, Meksika hükümeti Türk işadamlarına uzun süreli ve çok girişli vize uygulamasına geçmeyi kabul etmiş ve vize işlemlerini hızlandırmayı ve kolaylaştırmayı taahhüt etmiştir.36
Bunun yanı sıra, Türk müteahhitlerin, Meksika’da yürütülecek 50 milyar dolarlık alt yapı çalışmalarından pay alabilmelerinin de önü açılmıştır.37 Hükümet başkanı düzeyinde gerçekleştirilen bu ziyaret ile, Meksika’nın Türkiye’nin Latin Amerika politikası açısından taşıdığı önem vurgulanmış ve uyuşturucu ticaretinin önlenmesi gibi iki ülke için de önem taşıyan ortak sorunlara etkin çözümler üretilmesi konusunda işbirliğinin gerekliliği üzerinde durulmuştur.38
Meksika, Türkiye’nin Latin Amerika’ya açılması açısından oldukça önemli bir konumdadır ve 2008 yılının sonlarında başlayarak 2009 yılında yoğunlukla devam eden Meksika ile ilişkileri geliştirme çabası ülkenin bu önemli konumunun bir göstergesidir. Dünyanın büyük ekonomileri arasında yer alan Meksika, Avrupa Birliği, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada ile yürütmekte olduğu serbest ticaret ile Türkiye’nin Kuzey Amerika pazarına gümrüksüz giriş kapısını oluşturmaktadır. 2008 yılının sonlarından itibaren ülke ile Dışişleri Bakanı ve Başbakan düzeyinde yürütülen temaslarla iki ülke arasındaki ticari ve siyasi ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Dış ticaretle ilgili eldeki son veriler de ilişkilerin artmakta olduğunu fakat diğer Latin Amerika ülkeleri ile olduğu gibi, Meksika ile de dış ticaret dengesinin Türkiye aleyhine olduğunu göstermektedir.
Tablo 3. Türkiye-Meksika Ticaret Verileri (1000 Dolar)39
Son verilerden de görüldüğü üzere, Meksika ile Türkiye arasındaki ithalatın arttığı gözlemlenirken, bu ülkeye yapılan ihracatta ciddi bir azalma söz konusudur. Türkiye’nin Meksika’ya ihraç ettiği başlıca ürünler; taşıt ve yedek parça, ev tekstili, hazır giyim, mücevherat, tütün, istifleme makineleri ve dış lastiktir.40 Meksika’dan ithal edilen başlıca ürünler ise; elektronik cihazlar, tıbbi cihazlar, otomatik bilgi işlem makineleri, organik kimyasallar ve ortopedik cihazlardır.41 2009 yılında yoğunlaştırılan ikili ilişkilerin, var olan dış ticaret dengesini Türkiye lehine çevirmesi hedeflenmektedir. Ancak, verilerden de anlaşılabileceği üzere, özellikle Meksika ile ABD ve AB arasında var olan serbest ticaret antlaşmaları, Türk mallarının ülke pazarındaki rekabet gücünü zayıflat makta ve dış ticaret açığını korumaktadır.
2009 yılında, Türkiye’nin geleneksel olarak olumlu kültürel ve sosyal ilişkiler kurduğu Küba ile de ilişkiler daha fazla gündeme gelmiş ve bu ilişkilere ekonomik boyutun da eklenmesi yolunda önemli adımlar atılmıştır. Küba ile artan ticaret hacmi ve Türkiye İktisadi Kalkınma Ajansı’nın (TİKA) Kübalı yetkililer ile birlikte yürüttüğü sosyal ve ekonomik kalkınma projeleri bu yöndeki çabaların olumlu sonuçları arasında sayılabilir.42 2009 yılında Küba’daki Havana Üniversitesi’nde Türkoloji Bölümü kurulması için çalışmalar başlatılmış 43 ve
30 Ekim 2009 tarihinde kürsünün resmi açılışı Küba’da Devlet Bakanı Cemil Çiçek tarafından yapılmıştır.44
Buna karşılık, Küba’nın önde gelen günlük gazetelerinden olan Granma Gazetesi de Türkçe olarak basılmaya başlanmıştır. 45
Bu adım, iki ülke arasındaki iyi ilişkilerin kültürel boyutta da vurgulanması açısından sembolik olarak önem taşımaktadır. Eğitim ve kültürel işbirliği alanında atılan bu adımlara ek olarak Küba’nın Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ndeki geçici üyeliğini desteklemesi de iki ülke arasındaki derinleşen ilişkilerin bir göstergesi olarak yorumlanabilir ve Türkiye’nin dış politikasını çeşitlendirme yolunda attığı adımların olumlu sonuçları arasında sayılabilir.
İki ülke arasındaki olumlu siyasal ve kültürel ilişkilerin ekonomik göstergelere de yansıtılması açısından 2009 yılında önemli adımlar atılmıştır. 26 Ekim 2009 tarihinde Küba ile Türkiye arasındaki Karma Ekonomik Komisyon Küba’da toplanmış ve iki ülke arasında ekonomik işbirliğinin artırılması masaya yatırılmıştır. 30 Ekim 2009 tarihinde imzalanan Karma Ekonomik Protokol uyarınca; ticari işbirliğinin hukuki altyapısı, eximbank kredileri, yatırımlar, enerji, sağlık, turizm, ulaştırma, gemi inşası, bilim ve teknoloji, müteahhitlik, eğitim ve kültür alanlarında işbirliğinin artırılması karara bağlanmıştır.46
2009 yılında atılan bu adımların, verilere yansıması aşağıdaki gibidir:
Tablo 5. Türkiye ile Küba arasındaki Dış Ticaret (1000 dolar)47
İki ülke arasındaki ticaretin ihracat boyutu demir-çelik, plastik, inşaat makineleri, otomotiv yedek parçası ve temizlik malzemeleri üzerinde yoğunlaşırken; ithalat boyutunda ise, eczacılık ürünleri, deri mamulleri, alkollü içkiler, kahve, baharat ve kakaonun ağırlığı göze çarpmaktadır.48
Belize, El Salvador, Guatemala, Honduras, Kosta Rica, Nikaragua ve Panama’yı kapsayan Orta Amerika ülkeleri arasında, 2009 yılında Türkiye’nin aktif olarak ilişki içinde olduğu başlıca ülke Kosta Rica olmuştur. 2009 yılında ilişkilerin devlet başkanı düzeyinde geliştirildiği diğer bir ülke de Kosta Rica’dır. 25 Kasım 2009 tarihinde Türkiye’yi resmi olarak ziyaret eden Kosta Rica devlet başkanı Oscar Arias, Türkiye’yi ziyaret eden ilk Orta Amerikalı lider olmuştur.49
Bu ziyaret ile Türkiye, Latin Amerika’daki işbirliği atılımlarına bir yenisini eklemiş ve iki ülke dışişleri bakanlıkları arasında imzalanan işbirliği deklarasyonu ile sonraki dönemlerdeki yoğunlaştırılmış işbirliğinin temelleri atılmıştır. 2011 yılında Ankara’da Kosta Rica Büyükelçiliği’nin açılmasına yönelik planlar da ilişkileri artırma isteğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Ayrıca, Türkiye
ile Kosta Rica arasında 2010 yılı içerisinde bir Serbest Ticaret Anlaşması imzalanması için gerekli ön hazırlıklar da 2009 yılı içerisinde başlamıştır.
Bu süreçte, 2009 yılının haziran ayında Türk İşadamları ve Sanayicileri Konfederasyonu (TUSKON) tarafından düzenlenen Dünya Ticaret Köprüsü etkinliğine Kosta Rica Ticaret Bakanı kalabalık bir heyetle katılmış ve ekonomik ilişkilerin artması için çeşitli temaslarda bulunmuştur.50
Orta Amerika ülkelerinden Panama ve Honduras dışındaki tüm ülkelerle Türkiye arasında vize muafiyeti antlaşması bulunmaktadır. Ancak, bunun dışında, 2009 yılında Orta Amerika ülkeleri ile ilişkilerin derinleştirilmesi konusunda somut adımlar atıldığını söylemek güçtür.
AND Grubu Ülkeleri ile İlişkiler,
AND Grubu ülkeleri, MERCOSUR’a ek olarak, Latin Amerika’da önemli bir ticaret birliğini oluşturmaktadır. 1969 yılında ekonomik işbirliği amacıyla oluşturulan grubun üyeleri Bolivya, Kolombiya, Ekvador, Peru, Venezüella ve Şili’dir. Bu ülkelerin birlikte oluşturdukları ticaret fırsatları, AND Grubu’nu Türkiye için atılım yapılması gereken önemli bir bölge haline getirmektedir.
6 Ocak 1926’da imzalanan Dostluk Antlaşması ile Türkiye Cumhuriyeti’ni tanıyan ilk Latin Amerika ülkesi olan Şili 51 ile tarih boyunca dostça ve kültürel işbirliği çerçevesinde yürütülen ikili ilişkiler 2009 yılında artan ekonomik işbirliği ile çeşitlendirilmiş tir.
2004 yılında müzakere edilmeye başlanan Serbest Ticaret Antlaşması,
2009 yılının Mart ayında sonuçlandırılmış ve 14 Temmuz 2009 tarihinde
de yürürlüğe girmiştir.52 Bu antlaşma ile Türkiye ve Şili karşılıklı ticari temsilcilikler açmayı taahhüt etmektedir. Antlaşmanın yürürlüğe girmesinden sonra Türkiye’de düzenlenen Şili fuarı ve İstanbul ile Santiago arasında başlayan doğrudan uçuşlar da iki ülke arasındaki ilişkilerin artmakta olduğunu göstermektedir.
Şili ile imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması, Amerika kıtasındaki ülkelerle yapılan ilk serbest ticaret anlaşması olması bakımından büyük önem taşımaktadır. Şili’de imzalanan anlaşma ile Türkiye’ye giren Şili ürünlerinin %98’inde hemen, tamamında ise 6 yıllık süre içerisinde gümrüklerin sıfırlanması öngörülmektedir. Özellikle; maden ürünleri, meyve, ormancılık ürünleri, balık ve şarapta Şili mallarına ayrıcalıklar tanınması söz konusudur. Bu anlaşma ile Türkiye’nin Şili’deki enerji, savunma sanayi, inşaat ve turizm alanındaki alt yapı
yatırımlarının artması ve ticaret hacminin ikiye katlanması hedeflenmiştir.
Ayrıca Şili, sanayi ürünlerinin tamamında ve tarım ürünlerinin %95’inde gümrükleri sıfırlamayı taahhüt etmektedir. Buna ek olarak, iki ülkede karşılıklı ticaret temsilcilikleri açılması da karara bağlanmıştır.53 Ancak son üç yıla ait veriler, bu anlaşmanın iki ülke arasındaki dış ticaret hacminin Türkiye lehine gelişmekten uzak olduğunu göstermektedir:
Tablo 4. Şili-Türkiye Dış Ticaret Hacmi (1000 Dolar)54
Türkiye’nin Şili’ye ihraç ettiği ürünlerin başında maya, vazelin,
parafin, ilaç ve tarım ürünleri gelirken; ithalatın büyük bölümünü
ise, bakır, meyve, tohum ve baklagiller oluşturmaktadır.55
Özellikle lideri ve yaşanan gelişmeler ile son dönemde dünya gündeminde öne çıkan ülkelerden birisi olan Venezüella, dünya gündemi kadar Türkiye gündemini de 2009 yılında meşgul eden ülkelerden birisi olmuştur. Venezüella’nın küreselleşme ve başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere, büyük güçler karşıtı politikaları ve dış ilişkiler ile ekonomik alanda yaptığı bağımsızlık vurgusu
Türkiye’de de kendisine destekçi bulmuş ve ülkenin Türk kamuoyundaki
olumlu imajına katkıda bulunmuştur.
2009 yılında İsrail’in Gazze’de gerçekleştirdiği saldırılara karşılık Venezüella’nın gösterdiği sert tepki 56 ve Filistin’le diplomatik ilişkiler başlatması,57 iki ülkeyi
Ortadoğu politikaları konusunda yaklaştırmıştır. Dış politikada esen bu olumlu hava, iki ülke arasında yapılan turizm ve ekonomik işbirliği antlaşmalarının sayıca artmasına da katkıda bulunmuştur.
Ancak, iki ülke arasında 2009 yılında yaşanan siyasi yakınlaşmanın
ekonomik verilere de yansıdığını söylemek güçtür.
Tablo 7. Venezüella ile Türkiye arasındaki dış ticaret (1000 dolar)58
Genel Değerlendirme
Latin Amerika ve Karayipler’in küresel güç dengeleri içinde siyasal ve ekonomik açıdan önem kazanması ile Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrasında dış politikada yeni arayışlara girmesi eş zamanlı gelişen iki önemli süreç olmuştur. Dış politikadaki etki alanlarını çeşitlendirmeyi amaçlayan Türkiye için Latin Amerika bir fırsatlar bölgesi olarak öne çıkmaktadır. Bir bütün olarak bakıldığında Latin Amerika ve Karayipler, küresel dengeleri belirleyici bir rol oynayabilecek
potansiyel bir güçtür. Bölgenin bu potansiyeli ABD, AB, Rusya ve Çin gibi önemli güç odakları tarafından fark edilmiş ve bölge ülkeleri ile işbirliğini ve ikili ilişkileri derinleştirme yolunda ciddi adımlar atılmıştır.
19. yüzyıl sonlarına dayanan Türkiye-Latin Amerika ilişkileri son döneme kadar daha çok kültürel işbirliği ile sınırlı kalmış; ilişkilerin ekonomik ve siyasal boyutu ihmal edilmiştir. Bu ihmale karşım, yüzyıldan fazlaya dayanan ilişkilerin olumlu sonuçlarından birisi ise, Türkiye kamuoyunda Latin Amerika ve Karayipler’e yönelik oluşturulan olumlu bakış açısıdır. Kültürel yakınlık, futbol, dans, sinema ve dil gibi konulara duyulan ilgi, coğrafi olarak birbirine oldukça uzak olan iki bölgeyi birbirine yaklaştırmış ve kamuoyunda olumlu bir imaj yaratmıştır. Kamuoyu desteği gören Latin Amerika-Türkiye işbirliğinin kültür ve eğitim boyutuna ekonomik ve siyasal boyutun da eklenmesi Türkiye açısından önemli kazanımlar getirecektir. Bugüne dek coğrafi uzaklık, bilgi eksikliği ve dil sorunu gibi sebeplerle yeteri kadar geliştirilemeyen ilişkiler, 2006’da hazırlanan Latin Amerika ve Karayipler Eylem Planı ile yeniden gündeme gelmiş ve ilişkilerin
derinleşmesi açısından uygun bir ortam hazırlamıştır. 2009 yılında Türkiye’nin Latin Amerika ve Karayipler ülkeleri ile yürüttüğü ilişkilerde gözlemlenen gelişmeler, bu uygun ortamın hem bölge ülkeleri, hem de Türkiye tarafından değerlendirilmeye çalışıldığını göstermektedir.
Latin Amerika ile ilişkilerin geliştirilmesi Türkiye açısından belli başlı ekonomik ve siyasal yararlar getirecektir. Ekonomik açıdan Latin Amerika ile ilişkilerin geliştirilmesi Avrupa Birliği-Latin Amerika ilişkileri ile ilintilidir. Latin Amerika Ortak Pazarı MERCOSUR ile AB arasında imzalanan serbest ticaret antlaşması gereğince, her iki örgüte bağlı ülkelerin malları Latin Amerika ve Avrupa pazarlarına düşük vergilerle girebilmektedir. Gümrük Birliği’nin bir üyesi
olan Türkiye’nin MERCOSUR ile serbest ticaret antlaşmasını sonuçlandırması
ve ekonomik ilişkilerini geliştirmesi, gümrük vergileri ve ticaret kotaları açısından Türkiye için büyük avantaj sağlayacak ve bölge ülkeleri ile olan ticaret hacmini ihracat lehine artıracaktır.
Tablo 6. Türkiye ile Latin Amerika Ülkeleri Arasındaki 2009 yılına ait dış ticaret 59
Siyasal açıdan ise, Latin Amerika ile ilişkilerin geliştirilmesinin en büyük yararı Türkiye’nin uluslararası politikada yeni müttefikler kazanması olacaktır. Türkiye’nin Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ne geçici üyeliğini destekleyen Latin Amerika ülkeleri örneği, siyasal işbirliği açısından bölgenin sahip olduğu potansiyeli gözler önüne sermektedir. Ekonomik bütünleşmesini tamamlama yolunda büyük mesafe kat eden Latin Amerika ve Karayipler ülkeleri siyasal olarak da uluslararası örgütler içinde bir blok olarak hareket ettiklerinde, küresel güç dengelerini değiştirebilecek bir potansiyele sahiptir. Böylesine bir güç odağı ile siyasal işbirliğini geliştirmek ise, özellikle ABD ve AB karşısında Türkiye’nin elini güçlendirecek bir manevra olacaktır.
2009 yılında gözlemlenen gelişmeler, Türkiye’nin Latin Amerika ve Karayipler ile ilişkilerini geliştirme yolunda önemli adımlar attığını ve bu bölgeye verdiği önemin arttığını göstermektedir. Geçtiğimiz yıl yaşanan yoğun ikili temaslar, devlet başkanı ve başbakan düzeyinde gerçekleşen ziyaretler ve imzalanan işbirliği antlaşmaları Türkiye’nin Latin Amerika politikasının kazandığı ivmenin sonuçları olmuştur. Bu ivmenin devam etmesi ise 2009 yılında atılan temeller
üzerine sürdürülebilir bir politika oluşturulmasına bağlıdır. İlişkilerin liderler düzeyinde sürdürülmesi, siyasal ve ekonomik işbirliği konusundaki ciddiyetin gösterilmesi ve atılan adımlardaki istikrar, 2009’da hız kazanan sürecin devam etmesini sağlayacaktır. Siyaset alanında atılan adımlara ek olarak; iş adamları ve akademisyenlere de bu sürecin devam etmesinde önemli bir görev düşmektedir.
Bölgede Türkiye’nin varlığının ekonomik, kültürel ve akademik olarak artması, Türkiye’de bölge geneline ve bölge ülkelerine yönelik akademik çalışmaların artması ve Türkiye’nin istikrarlı ve sürdürülebilir bir Latin Amerika stratejisi geliştirmesi, Türkiye’nin dış politikasını ve etki alanlarını çeşitlendirme yolunda attığı adımları Latin Amerika ve Karayipler örneğinde destekleyecektir.
Türkiye’nin Latin Amerika Politikası 2009 Kronoloji
1995 Bölgeye devlet başkanı düzeyinde ilk ziyaretin dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel tarafından gerçekleştirilmesi
1998 Latin Amerika-Karayipler Eylem Planı’nın kabulü
2006 İkinci Latin Amerika-Karayipler Eylem Planı’nın hayata geçirilmesi
2006 Türkiye-Brezilya Yüksek Düzeyli İşbirliği Mutabakatı (19 Ocak)
2008 Türkiye-MERCOSUR Serbest Ticaret Alanı Oluşturma Anlaşması (30 Haziran)
2008 Türkiye-Meksika İş Konseyi’nin kurulması (Aralık)
2009 Yılı 20-23 Mayıs Brezilya Devlet Başkanı Luiz Inacio Lula da Silva’nın Türkiye ziyareti.
30 Mayıs PETROBRAS-TPAO İşbirliği Anlaşması.
Haziran TUSKON tarafından İstanbul’da düzenlenen Dünya Ticaret Köprüsü Etkinliği.
14 Temmuz Şili-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması.
26 Ekim Küba-Türkiye Karma Ekonomik Komisyonu toplantısı.
27 Ekim Arjantin-Türkiye Karma Ekonomik Komisyonu toplantısı.
30 Ekim Küba-Türkiye Karma Ekonomik Protokolü.
30 Ekim Havana Üniversitesi’nde Türkoloji Kürsüsü’nün açılışı.
25 Kasım Kosta Rica Devlet Başkanı Oscar Arias’ın Türkiye ziyareti.
9-10 Aralık Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın Meksika ziyareti.
DİPNOTLAR;
1 United Nations Development Program, www.undp.org
2 ..............Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye’nin Latin Amerika ve Karayipler’e Yönelik Politikası ve Bölge Ülkeleri ile İlişkileri”
http://www.mfa.gov.tr/i_-turkiye_nin-latin-amerika-ve-karayiplere-yonelik-politikasi-ve-bolge-ulkeleri-ile-iliskileri.tr.mfa (29 Mart 2010a).
3 ......Eren Okur, “Türkiye- Latin Amerika İlişkileri”, Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=406:turkiye-latin-amerika-iliskileri&catid=89:analizler-latinamerika&Itemid=142 (22 Temmuz 2009).
4 Turkish Business Opportunities, Ankara, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Antlaşmalar Genel Müdürlüğü, Ağustos 2006, s.4.
5 T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2010a .
6 T.C. Dışişleri Bakanlığı, “Temel Belgeler” http://www.mfa.gov.tr/ii_-temel-belgeler.tr.mfa (29 Mart 2010b).
7 T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2010a.
8 A.g.e.
9 A.g.e.
10 “Türkiye Güney Amerika Ortak Pazar İhracatının arttıracak”, Zaman, 2 Temmuz 2008.
11 Fatma Günce Kanlı, “ Türkiye- Latin Amerika ve Karayip İlişkileri”, Latin Amerika ve Karayipler Toplantıları I. Çalıştay Sonuç Raporu, Tasam Yayınları, Eylül 2009.
12 A.g.e.
13 A.g.e.
14 Okur, 2009; Kanlı, 2009.
15 Kanlı, 2009.
16 “ Brezilya Federal Cumhuriyeti Ülke Raporu”, Konya Ticaret Odası, Ekim 2008
17 “ Türkiye- Meksika iş konseyi kuruldu”, HürHaber, 11 Aralık 2008
http://www.hurhaber.com/news_detail.php?id=161971&uniq_id=1268130538
18 “Arjantin Ermeni soykırımı iddialarını kabul etmekle kalmadı, 24 nisanı ulusal tatil günü ilan etti”, Nethaber, 15 Aralık 2006
http://www.nethaber.com/Dunya/6637/Arjantin-Ermeni-Soykirim-iddialarini-kabul-etmekle-kalmadi
19 “Lula’dan tarihi ziyaret”, Sabah, 21 Mayıs 2009.
20 ....“Turkey and Brazil to jointly explore for petroleum in Black Sea”, Turkish NY, 23 Mayıs 2009
http://www.turkishny.com/old/tr/ingilizce-haberler/8528-turkey-and-brazil-to-jointly-explore-for-petroleum-in-black-sea.html
21 Türkiye-Brezilya Ticari İlişkiler Değerlendirmesi,
http://www.turkiyebrezilya.com/index.php/ticaret-rehberi/degerlendirme/ticari-iliskiler-degerlendirmesi.html
22 http://www.gercekgundem.com/?p=204458 21 Temmuz 2009
23 Anadolu Ajansı, 21 Temmuz 2009
24 http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/bakanHaberDetay.cfm?haberNo=218
25 http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/bakanHaberDetay.cfm?haberNo=218
26 Radikal, 1 Haziran 2009.
27 A.g.e. 28.....http://www.mre.gov.py/dependencias/tratados/mercosur/registro%20mercosur/Acuerdos/2008/turco/111.%20MSUR-Turquia%20turco.pdf
29 A.g.e.
30 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, www.igeme.gov.tr
31 A.g.e.
32 Dış Ticaret Müsteşarlığı, www.dtm.gov.tr
33 http://www.tumgazeteler.com, 23 Ekim 2009.
34 TÜİK, www.tuik.gov.tr
35 Dış Ticaret Müsteşarlığı, www.dtm.gov.tr
36 http://www.turkishsteel.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=83%3Asteel-among-top-investment-areas-in-turkeys-latin-america-strategy-&catid=10%3Anews-
ticker-articles&lang=en
37 A.g.e.
38 “Erdoğan Meksika Senatosuna Seslendi”, Sabah, 11 Aralık 2009.
39 Dış Ticaret Müsteşarlığı, www.dtm.gov.tr
40 A.g.e
41 A.g.e
42 Zaman, 28 Temmuz 2009.
43 Anka, 8 Ekim 2009.
44 http://www.turkishny.com/economy-news/7-economy-news/17857-tuerkiye-kueba-ve-arjantinle-ekonomik-likileri-derinletiriyor-
45 A.g.e.
46 http://www.turkishny.com/economy-news/7-economy-news/17857-tuerkiye-kueba-ve-arjantinle-ekonomik-likileri-derinletiriyor-
47 TÜİK, www.tuik.gov.tr
48 Dış Ticaret Müsteşarlığı, www.dtm.gov.tr
49 “Kosta Rika Cumhurbaşkanı: Ankara’da Büyükelçilik Açma Arzusundayız”, AA, 25 Kasım 2009, http://www.tumgazeteler.com/?a=5743104
50 Patron Turk, 18 Mayıs 2009, http://www.patronturk.com/milyar-dolarlik-ithalat-yapan-isadamlari-turkiyeye-geliyor
51 Embassy of Chile in Turkey, http://www.chileturquia.com/description.aspx?id=10
52 A.g.e.
53 Star, 15 Temmuz 2009.
54 Türkiye İstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr
55 Dış Ticaret Müsteşarlığı, www.dtm.gov.tr
56 Milliyet, 15 Ocak 2009.
57 Milliyet, 28 Nisan 2009.
58 TÜİK, www.tuik.gov.tr
59 TÜİK, www.tuik.gov.tr
***
