ABD Iraktan Çikis Senaryolari HARP AKADEMİSİ RAPORU Olasi Etkileri Tedbirler 2005 BÖLÜM 2
IRAK’IN ENERJİ KAYNAKLARINI DİKKATE ALARAK, ABD’NİN IRAK’TAN ÇIKIP ÇIKMAYACAĞININ, SENARYOLAR DÂHİLİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ
1. Biraz Tarih, Her Zaman Tarih
Tarih, her zaman, Almasını bilenler için Büyük dersler içerir.
Toplumlar, ancak ve ancak geçmişin izlerini sürerek bugünü anlayabilir
ve bu sayede geleceği de tahayyül edebilirler. Yoksa tarihi değiştirmek
şöyle dursun seyirci olarak kalacakları dahi şüphelidir!
Petrol tarihi de böyledir. Konuyla doğrudan ilişkisi nedeniyle, Orta Doğu petrollerinin paylaşımı hakkında birkaç tarihsel tespit yaparak başlamak anlamlı olabilir. Bu bölümü, 1996 yılında yayınlanan “20.
Yüzyılın Şeytan Üçgeni: ABD–Petrol–Dolar” isimli kitabımızın ilk bölümünün ilgili yerlerinden ve bu konuda yapılan çeşitli konuşmalarımdan ödünç aldığımı belirtmek isterim.
a. Orta Doğu’ya Yönelişin Ana Nedenleri
Ham petrole kaynağında sahip olmanın önemi, petrol şirketlerini Orta Doğu’da geniş ve keşfedilmemiş alanlar aramaya yöneltmiştir.
1920’den önce Amerikan petrol şirketleri Orta Doğu petrol imtiyazları ile
pek de ilgilenmemiştir. Gerçekten, ABD, özellikle I. Dünya Savaşı sonuna kadar öncelikle yurtiçi rezervlerin geliştirilmesine odaklanmıştır.
Yine o dönemde ABD, Avrupa ülkelerinin ve Avrupa kökenli petrol
şirketlerinin yürüttüğü, Doğu yarıküre petrol rezervlerini ele geçirmeye yönelik sömürgeci politikalar nedeniyle bu bölgede fazla etkin bir konuma sahip değildir.
Ancak, bir yandan 1920 yılında ülkede yaşanan enerji krizi ile
birlikte gelecekte petrolün biteceği korkusu yaygınlaşınca ve öte yandan
da dış rezervlerde olası bir İngiliz–Hollanda tekeli gündeme gelince
ABD, Amerikan petrol şirketleri vasıtasıyla ve tüm siyasi gücüyle Orta
Doğu’ya yönelmiştir. 1920 yılında, ABD’nin batı kıyısını etkisi altına alan
petrol kıtlığından söz edebiliriz. Genel olarak, bu kıtlığın şirketlerce suni
olarak yaratıldığı görüşü hâkimdir. Krizin asıl önemi, Amerikan
şirketlerini, Meksika ve Venezuela ile birlikte Orta Doğu’da da etkin
olmaya zorlamasından kaynaklanmaktadır. Özellikle ABD batı kıyısı
şirketlerinden SoCal, kontrolü altına alabileceği yeni kaynaklara sahip
olmak amacıyla dünya çapında bir petrol araştırma faaliyetine girişmiş;
SoCal’ın öncülüğünde diğer Amerikan şirketleri de ilgi alanlarını Orta
Doğu’ya çevirmekte gecikmemişlerdir.
Orta Doğu’nun petrol endüstrisine tam anlamıyla dâhil oluşu,
Amerikan şirketlerinin bu bölgede faaliyetlerini giderek yoğunlaştırması
ile başlamıştır. Amerikan şirketlerinin bölgeye girişi, ilk etapta rekabetin
artmasına yol açmışsa da; daha sonraki aşamalarda bizzat hükümetlerin
devreye girmesiyle Orta Doğu, tümüyle Yedi Kız Kardeşler (7 büyük
petrol şirketi) arasında paylaşılmıştır.
Endüstrinin Orta Doğu'ya kaymasının en önemli nedeni, varil
başına üretim maliyetinin diğer alanlara oranla çok düşük düzeyde
kalmasıdır. Örneğin, 1946-51 yılları arasında varil başına ortalama
üretim maliyeti Venezuela'da 0.50 dolar, Uzakdoğu'da 0.77 dolar ve
ABD'de 1.01 dolar düzeyindeyken; Orta Doğu'da 0.23 dolar civarındaydı.
Orta Doğu'nun bir diğer avantajı da kuyu başına günlük üretim
miktarında göze çarpmaktadır. Örneğin 1949'un sonunda kuyu başına
günlük üretim, üretken 10 kuyusu olan Irak'ta 11.200 varil, 73 kuyuya
sahip Iran'da 8.192 varil, 76 kuyusu bulunan Suudi Arabistan'da 6.084
varil ve 61 kuyuya sahip Kuveyt'te 4.447 varildir. Dünya çapında kuyu
başına ortalama günlük üretim, aynı yıl, sadece 21 varil düzeyindeyken,
bu ölçüm ABD için 11 varil, Venezuela içinse 201 varil düzeyindedir.
Sonuç olarak, Orta Doğu, gerek düşük üretim maliyetleri gerekse
kuyu başına üretim ve rezerv miktarlarıyla petrol şirketleri açısından en
cazip bölge hâline gelmekte gecikmedi. Üstelik Orta Doğu, sadece diğer
üretim sahaları karşısında değil, ucuz petrolü sayesinde o dönem için
herhangi bir enerji kaynağı ile karşılaştırıldığında da önemli bir maliyet
avantajına sahiptir. Orta Doğu petrolünden sağlanan ekonomik rantın
yüksek kâr marjını da beraberinde getirmesi, petrol şirketlerinin hummalı
bir şekilde bu bölgeye hücum etmelerine neden olmuştur.
Esasen, 1950 yılına kadar petrol endüstrisinin temel çalışma kuralı, topraklarında petrol bulunan az gelişmiş ülkelerle çok uluslu petrol
şirketleri arasında yapılan ayrıcalık (concession) anlaşmaları ile sağlanan imtiyazlar olmuştur. Yoğun bir şekilde 1901 ile 1935 yılları arasında değişik tarihlerde verilen ve 1960'lara kadar uzanan imtiyazların bazı ortak noktaları vardır:
. İmtiyazlar 60-75 yıl veya daha uzun süreler (99 yıl gibi) için verilmekteydi.
. Petrol şirketlerini üretici ülke hükümetlerine petrolün varili başına
0.20-0.25 dolar düzeyinde royalty (şerefiye) adı altında sabit bir ücret
ödemek durumunda bırakıyordu.
. İmtiyazlar üzerindeki özel ve siyasal kısıtlamalar önemsiz düzeydeydi.
Ayrıcalık sistemi nedeniyle üretici ülke hükümetlerinin, petrolün
işletilmesi ve endüstrinin yönetimi konularında hiçbir söz hakları
bulunmuyordu. Çünkü petrol şirketleri, ödedikleri royalty karşılığında
gümrük vergisi de dâhil olmak üzere tüm vergilerden muaf tutulmuşlardı.
Ayrıcalık sistemi ile daha başlangıçta eli kolu bağlanan üretici ülke
hükümetleri karşısında giderek güçlenen petrol şirketleri, bu sayede
üretim ve fiyat politikasına karar verme konularında tam ve etkin bir
kontrol elde etmişlerdir. Petrol üreten devlet ile şirket arasında yapılan
ayrıcalık anlaşmasıyla imtiyaz sahibi şirkete; petrolü araştırma, eğer
keşfedilirse, geliştirme ve pazarlama hakkı da verilmiştir.
b. Orta Doğu’da Ayrıcalık Mücadelesi ve Kartelin Orta Doğu’ya Girişi: İran ve Irak Petrollerinin Ele Geçiriliş Süreci
Her şey, 1890’ların başında, Fransız Hükümeti’nce Jacques de Morgan başkanlığında görevlendirilen bilimsel bir ekibin, petrol araştırmalarını içeren çok olumlu bir raporla İran’dan dönmeleri ile başlamıştır. Ekip, Şubat 1892’de, bu araştırmanın ayrıntılı sonuçlarını Annales des Mines’de (Maden Yıllığı) yayınlamıştır. Bu detaylı araştırmadaki kanıtlara rağmen İran bölgesi, 1900’den önce potansiyel yatırımcıların ilgisini çekmeyi başaramamıştır.
Orta Doğu’daki ilk ayrıcalık, 28 Mayıs 1901’de, İran Şahı
tarafından, İngiliz vatandaşı (aslında Kanadalı bir Fransız asili) William
Knox D’Arcy’e tanınmıştır. Bu ayrıcalık, D’Arcy’e 60 yıl süreyle bugünkü
İran’ın 5/6’sını kapsayan bir bölgede “doğal kaynakların aranması,
çıkarılması, işletilmesi, üretilmesi, ticarete elverişli duruma getirilmesi,
başka yerlere taşınması” hakkını vermiştir.
Ayrıcalık, 15 Nisan 1909’da 2 milyon pound sermaye ile kurulan
Anglo-Persian Oil Company’nin (APOC, sırasıyla AIOC ve BP adını
alacaktır!) eline geçmiştir. Aslında, şirket sermayesinin önemli bir
bölümü yine İngiliz destekli Burmah Oil’in elindeydi. 1903 yılında
kullandığı yakıtı kömürden petrole çeviren İngiliz Donanması’nın, sürekli
artan gereksinimini karşılamak amacıyla güvenilir petrol kaynakları
arayan Winston Churchill, 1914’de, İngiliz Hükümeti’ni APOC’a 2 milyon
pound daha yatırmaya ikna etmiştir. Böylece, şirketin % 51 hissesi İngiliz
Hükümeti’ne ait olmuş ve 1954 yılına kadar da İngiliz şirketi olarak
kalmıştır.
Aynı dönemde İngiltere, Almanya ve Hollanda, Osmanlı İmparatorluğu’
nun bir parçası olan Mezopotamya’daki (bugünkü Irak) ayrıcalıklar için kıyasıya rekabet hâlindelerdi. Sonuçta, bu üç Avrupa ülkesi uzlaşmış ve Ermeni C.S. Gülbenkyan aracılığıyla Türk Hükümeti’ni de etkileri altına alarak, Ekim 1912’de kurdukları Turkish Petroleum Company (TPC) yoluyla Mezopotamya imtiyazını elde etmişlerdir. TPC hisse dağılımı şöyledir: National Bank of Turkey (İngiliz)
% 50, Deutsche Bank of Germany (Alman) % 25 ve Anglo-Saxon
Petroleum Company (Royal Dutch / Shell’in bir kolu) % 25. Türk
Hükümeti ile taraf ülkeler arasında arabuluculuk yapan Ermeni C.S.
Gülbenkyan’a, yakın dostluk kurduğu Osmanlı Padişahı nezdindeki
başarılı çalışmaları (!) nedeniyle İngiliz payından % 5 oranında hisse
verilmiştir. İşte Gülbenkyan’ın, Bay Yüzde Beş (Mr. Five Percent) adıyla
petrol tarihine kazınmasının kökeni, ne yazık ki adından başka hiçbir
şeyi Türk olmayan ve Türk kalamayan TPC’nin kuruluşunda yatmaktadır.
TPC’nin kuruluşunu izleyen dönemde, donanmasının ana yakıtını
kömürden petrole çeviren İngiltere, bu yeni stratejik çıkarlarına uygun
olarak İran ayrıcalığını elinde tutan D’Arcy grubu ve APOC’un da TPC’ye
alınması için büyük bir siyasi baskı yapmış; sonuçta İngiltere nüfuzu ve
baskısına daha fazla dayanamayan TPC üyeleri bu yeni grupların da
şirket ortakları arasına katılmasını onaylamıştır: 19 Mart 1914’de
Londra’da, Osmanlı Başveziri’nin de imzaladığı ünlü “Foreign Office”
(Dışişleri Bakanlığı) Antlaşmasıyla, APOC için çalışan D’Arcy grubuna
TPC’den % 50 oranında hisse verilmiştir. Böylece, uzun süredir
peşinden koştuğu emperyalist hayalleri artık gerçekleşen İngiltere,
İran’ın ardından Irak’ta da söz sahibi olmuştur.
1’inci Dünya Savaşı, petrol imtiyaz mücadelesini belirli bir ölçüde
kesintiye uğratmıştır. Ancak, savaş sonrasında petrol talebinin hızla
artması ile tüm dikkatler, hükümetleri tarafından desteklenen büyük
şirketler aracılığıyla yeniden Orta Doğu’ya çevrilmiştir. Dahası, Osmanlı ’nın yenilen safta yer alması, Mezopotamya bölgesini eskisinden çok daha kırılgan dolayısıyla çok daha çekici hâle getirmiştir. Bu arada, 25 Nisan 1920 tarihinde imzalanan “San Remo Antlaşması” ile Fransızlar, bir anlamda savaş ganimeti olarak, Almanların TPC’deki % 25’lik payının yeni sahibi olmuşlardır.
İngiltere ve ABD’nin ayak oyunları sayesinde San Remo Antlaşması hiçbir zaman yürürlüğe girememiştir. Bazı tarihçiler;
antlaşmanın gerçekleşmesi durumunda gerek Amerikan gerekse diğer
petrol şirketlerinin tüm Orta Doğu’nun dışında bırakılacağını, bölgenin de
sadece İngiltere ve Fransa kontrolüne girebileceğini öne sürmektedirler.
Böylece, Orta Doğu petrolleri adeta ellerinin arasından kayıp giden
Fransızlar, İngiltere ve ABD ortaklığından yediği bu 80 yıllık tarihî kazığı
hiçbir zaman unutmayacaktır.
İşte Fransızların, 20. yüzyılın devamında İngiliz ve Amerikalılara
duydukları, bilinç altlarına işleyen toplumsal nefretin aşikâr
nedenlerinden biri budur. Bir adım daha öteye gidersek, Fransa’nın bir
ayak oyunuyla ucuz Orta Doğu petrolünden mahrum bırakılması, ironik
bir şekilde, nükleer enerji programında sergilenen dünya çapındaki
başarının ana ateşleyicisi ve itici gücü olmuştur.
c. ABD’nin Orta Doğu’ya Girişi ve Kırmızı Hat (Red Line) Antlaşması
ABD, özellikle 1920’den itibaren hızla Orta Doğu’ya yönelmiştir.
Değindiğimiz bazı nedenlerle petrol arayışının yeni rotası bu şekilde
belirlenince, ABD Hükümeti, Orta Doğu’nun İngiliz mandası altındaki
bölgelerine Amerikan şirketlerinin de girişine izin verilmesi hususunda
İngiliz Hükümeti’ne yoğun baskı yapmaya başlamıştır. ABD, bölgede
hiçbir tekele izin vermeyen ve ayrıca hiçbir İngiliz şirketinin de kesinlikle
bölge dışında kalmasına yol açmayacak bir tür Açık Kapı Politikası
(Open Door Policy) izlenmesi için ısrar etmiştir.
Amerikan sermayesi ile petrolcülerine eşit şans verilmesi
prensibine dayanan Açık Kapı Politikası’nın başlatıldığı 1922 ile 1928
yılları arasında geçen oldukça karmaşık ve kritik bir dönemin ardından,
İngiliz Hükümeti, Orta Doğu’da Büyükler’in ilk ortak teşebbüsü (joint
venture) konumundaki TPC’den iki Amerikan şirketinin; bugünkü
adlarıyla Exxon ve Mobil’in de pay almasını onaylamıştır. TPC’deki yeni
hisse dağılımı şu şekilde gerçekleşiyordu: Royal Dutch/Shell % 23.75,
APOC (BP) % 23.75, CFP % 23.75, Near East Development Company
(Exxon ve Mobil’in ortaklığı) % 23.75 ve C.S. Gülbenkyan % 5. İşte bu
tarihten itibaren, Amerikan petrol şirketleri de, bir daha çıkmamak üzere
Orta Doğu petrol alanlarına giriyor ve bu Anglo-American harami kapısı
başkaları içeriye dalmasın diye hemen kapatılıyordu.
1920’lerin sonlarında dünya petrol piyasasında bir bolluk meydana
gelmiştir. Muhtemel bir ucuz ham petrol fazlasının TPC üyelerini tehdit
edebilecek boyutlara ulaşmasını önlemek amacıyla, 31 Temmuz 1928
tarihinde, tüm ortaklar tarafından Kırmızı Hat (Red Line) Antlaşması
imzalanmıştır. Antlaşma uyarınca, hiçbir şirket, diğer ortakların izni veya
katkısı olmaksızın eski Osmanlı İmparatorluğu topraklarında
keşfedilecek petrol yataklarını işletemeyecekti.
Antlaşmanın Kırmızı Hat adını almasının kökeni; 19 Mart 1914
tarihli “Foreign Office” (Dışişleri Bakanlığı) Antlaşması sırasında hiç
kimsenin sınırlar hakkında bilgi sahibi olmaması nedeniyle, İstanbul
Kapalı Çarşı’da pazarlık usullerini öğrenmiş olan Bay Yüzde Beş
Gülbenkyan’ın eline aldığı bir kırmızı kalemle belirlediği çok geniş bir
petrol coğrafyasının (kuzeyde İstanbul’dan güneyde Aden körfezine
kadar uzanan, yani Arap Yarımadasının neredeyse tamamını kapsayan
bir alan), Osmanlı İmparatorluğu toprakları olarak kabul edilmesi ve bu
sınırların TPC ortaklarınca da benimsenmesidir.
Kırmızı Hat ile TPC ortakları arasında, eski Osmanlı İmparatorluğu toprakları içine giren bugünkü Türkiye, Suriye, Irak, Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar ve Basra Körfezi boyunca sıralanmış emirlikleri kapsayan, ancak Kuveyt, İsrail, Ürdün ve imtiyazı BP’nin elinde bulunan İran’ı dâhil etmeyen bir alanda, özetle imtiyaz elde etme, ham petrol üretimi, satın alımı ve işlenmesi konularındaki mevcut rekabet ortadan kalkmış oluyordu. Kırmızı Hat, TPC üyelerine Orta Doğu
genelinde büyük ve önemli bir üretim ve imtiyaz tekeli sağlamıştır.
Kırmızı Hat, 17 Eylül 1928’de imzalanan Achnacarry Antlaşması ile
birlikte, 7KK’lerin dünya petrol endüstrisindeki hâkimiyetini perçinlemiştir.
1914 “Foreign Office” Antlaşması, sonradan Büyük Oyun’u
tezgahlayanlar arasında pay edilmek üzere Osmanlı hâkimiyetindeki
petrol alanlarının belirlendiği, gerek yakın tarihimiz gerekse petrol tarihi
açısından çok önemli bir antlaşmadır. 1914’de, ne acıdır ki Osmanlı
Padişahı’nın lütfundan ziyadesiyle yararlanmış bir ailenin mensubu olan
Calouste Gülbenkyan’ın kırmızı kalemiyle çizilen Osmanlı sınırları,
ABD’nin Orta Doğu petrol alanlarına girişi esnasında da kullanıldı.
Gülbenkyan’ın o sihirli kırmızı kalemi, Orta Doğu’nun ve petrolün
Osmanlı’dan koparılmasına, Osmanlı İmparatorluğu’nun da petrol
rezervlerine göre emperyalist güçler arasında paylaşılmasına yol açtı.
Ulu önderimiz Atatürk’ün büyük bir ileri görüşlülükle Musul’u Misak-ı Millî
sınırları içine dâhil etmesi, Atamızın petrol oyununun Osmanlı’yı yok
etmek ve yeni Türkiye’nin de bunun dışında bırakılacağını hissetmek
bakımından sergilediği stratejik zekayı bir kez daha kanıtlıyor.
İşte günümüzdeki mücadele, Afganistan ve Irak’la başlayan;
Suriye, İran, Suudi Arabistan ve sıraya giren diğerleri ile devam edeceği
anlaşılan yeni haritaların çizilmesi (“Büyük Orta Doğu”) operasyonunda
ya da bana göre “Orta Doğulu Frankensteinlar”ın birer birer yok edilmesi
planında, Gülbenkyan’dan miras kalan o meşhur “kırmızı kalem”in bu
kez kimin eline geçtiğini kanıtlayan, çok acımasız ve fiziki olduğu kadar
psikolojik bir savaştır aslında...
Bu nedenle, Türkiye’de petrol olup olmadığının tartışıldığı her
ortamda; ayağımızın altındaki halının her an çekilme riski taşıdığı,
haritaların sürekli değiştiği bu ateş ve kan ya da petrol coğrafyasında
konuşlanmış bir ülke olarak, bundan yüzyıl önce sınırlarımızın petrole
göre çizildiğini her zaman hatırlamak zorundayız. Belki, bir yüzyıl önce
gözden kaçmış ya da kaçırılmış bazı büyük petrol sahalarımız vardır; o
zaman da üzerimizde oynanan oyunların farkında olarak hareket
etmemiz gerekiyor demektir. Petrol tarihinde çok meşhur bir söz vardır:
“Petrol işleri yağlıdır ya elinize bulaşır ya ayağınızı kaydırır”. Ne yazık ki,
dünya ekonomisinin petrol harcıyla dönüştüğü koskoca bir 20. yüzyılı
petrolü ve stratejisini anlayamadan geçiren yani treni kaçıran bir ülke
olarak, 21. yüzyılda hem petrolü hem de stratejisini öğrenmekle
mükellefiz; “elimize bulaştırarak, ama ayağımızı kaydırtmayarak”...
2. ABD Yeniden Mezopotamya’da: Irak İçin Bir Senaryo Denemesi:
ABD, Irak enerji kaynakları ve boru hattı taşıma güzergâhları
üzerinde mutlak kontrol sağlamak, petrol ithalatına bağımlılıktan
kaynaklanan mali yükü ve arz kesinti riskini azaltmak, petrol fiyatlarını
kontrol etmek, Çin, Hindistan ve Güneydoğu Asya pazarlarına satılan
petrol üzerinde söz sahibi olmak şeklinde özetlenebilecek amaçlarla, en
az Büyük Orta Doğu Projesi’nin (BOP) kapsadığı dönem olan 50 yıl
boyunca Irak’tan çıkmayacaktır.
ABD, dünya ülkelerinden gelen baskıyı azaltmak için Irak’ta ABD–
İsrail–Kürt iş birliği ile demokrasi oturtuluncaya dek (en az 5 yıl) NATO
ve daha çok da BM çatısı altında bu amacı gerçekleştirmeye çalışacak,
Irak enerji pastasından pay almak isteyen ülkelere (başta BM Güvenlik
Konseyi’nde veto hakkına sahip üyelere) çeşitli imtiyazlar sağlayarak ve
Wolfowitz’in başkanlığındaki Dünya Bankası aracılığıyla sosyo-ekonomik
kalkınma içerikli programlar ekleyerek BOP’u özellikle BM projesi hâline
getirmek isteyecek, askerî üsler ve petrol alanlarının güvenliğinin
sağlanması kapsamında da her zaman belirli sayıda askerî gücü Irak’ta
tutarak bölgedeki fiziki varlığını hissettirecektir.
P. Wolfowitz tarafından 2004 yılında yapılan bir açıklama sadece
ABD’nin Irak’ta kalmaya niyetli olduğunu ortaya koymakla kalmıyor, nasıl
bir yaklaşıma sahip olunduğunu da gösteriyor: “Irak’ta asker sayımız
azalacağına asker kaybımız azalsın.”
11 Eylül olayı ABD’yi politik ve ekonomik yönden ciddi biçimde
etkilemiştir. Tüm dünya üniformalı ordularını yenecek güçte Soğuk
Savaş’ın galibi gözüken bir “süper devlet”, bir avuç eylemcinin ABD ve
dünya finans merkezine yaptığı bir saldırı ile büyük bir güven kaybına
uğramıştır.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan dünya ekonomik
sisteminin tek ve anahtar rezerv parası Amerikan doları bu darbeden
sonra hızlı bir değer kaybı sürecine girmiştir.
Uluslararası para sistemi dinamikleri içinde gerek bütçe gerekse
dış ticaret açığını hiçbir kuruluşun denetimine girmeksizin dünya
ülkelerine finanse ettirebilen ABD, sadece güven üzerine tesis edilmiş
olan doların değer kaybına, yabancı sermayenin ülkesinden çıkması ve
dünya devletlerinin döviz rezervlerinin euro’ya dönüşmesi nedeniyle
engel olamamaya başlamıştır.
ABD doları, dünya ülkelerinin anahtar rezerv parası olması
dışında, dünya petrol ticaretinin de yapıldığı tek dövizdir. Bu güvensizlik
ortamı, ABD’yi güveni tekrar tesis edecek, planlı veya plansız tedbirler
almaya itmiştir. ABD dolar endeksinin aşağıdaki aylık ve haftalık
grafiklerinden görüldüğü üzere doların değeri henüz dengelenebilmiş
değildir.
Ayrıca, ABD doları karşılığında satılan petrolün uluslararası
fiyatları da uzun süre 15$ - 25$ arasında seyrettikten sonra hızlı bir artış
trendine girmiştir.
Bu süreçte önemli bir değişiklik olarak petrol yerini doğal gaza
bırakmaya ve daha çok araçlarda yakıt olarak tüketilmeye başlamıştır.
Dünya genelinde ve ülkeler bazında ulaştırma sektörünün genel enerji
tüketimindeki payı % 17-% 20’ler düzeyindedir. Ulaştırma sektöründe ise
metanol, etanol, yakıt pilleri, hatta elektrikli çözümlere henüz uzak
olunması nedeniyle % 95’leri geçen pay ile petrol hâlâ krallığını
sürdürmektedir. Bu durum özellikle motorlu araçlara çok düşkün olan
ABD açısından ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Petrol fiyatlarında
meydana gelen şok artışların ABD ekonomisine etkisi, bireysel
harcamaları azaltıcı yönde olmakta, yani bir vergi etkisi yaratmaktadır.
Ortalama bir Amerikan ailesi yakıt harcamalarını kısmadığı takdirde,
diğer ihtiyaçları için daha az harcama yapmak zorunda kalmaktadır. Bu
ise ABD gibi tüketim ekonomilerinin mabedi olan bir ülkede büyük
iktisadi sorunlara yol açmaktadır. Sonuçta, ABD ekonomisi tekrar eski
düzenine kavuşana kadar dünya ve bölgemiz düzeninde değişiklikler
olmaya devam edecek; ABD yeni dünya düzenini tanımlayana kadar da
bu topraklardan çıkmayacaktır.
3. Senaryoyu Gerçekçi Kılan Ana Parametreler
a. Bugün global enerji tüketimindeki payı %39 civarında olan
petrolün bu egemenliği gözle görülür bir geleceğe kadar devam
edecektir. 2030’da dünya enerjisinin % 38’ini yine petrol sağlayacaktır.
Bu süreçte payı ve önemi artacak bir diğer kaynak da doğal gaz olacaktır.
b. Uluslararası Enerji Ajansı (IEA)’nın tahminlerine göre petrol
talebi önümüzdeki 30 sene boyunca dünya genelinde artmaya devam
edecek; bugün 82 milyon varil/gün civarında seyreden global petrol
talebi, 2030’da 120 milyon varil/günü geçecektir. İthalata bağımlılığı en
fazla artacak ülkelerin başta Çin olmak üzere Asya ülkeleri, ardından
Avrupa ülkeleri olması öngörülüyor. Bu nedenle özellikle Orta Doğu,
Hazar Bölgesi ve Kafkaslar'ın geniş rezervlerini elinde tutacak gücün
(veya güçlerin) Çin ve Avrupa'yı kendi iktisadi sistemine iyice bağımlı
kılacağı tartışılıyor.
c. Günümüzde bakımsızlık, yatırım ihtiyacı ve siyasi
istikrarsızlık nedeniyle kapasitesinin altında üretim yapan Irak, 115
milyar varil ispatlanmış ve 214 milyar varil tahminî rezerv ile aslında,
OPEC’in fiyatların seyrini tek başına etkileyebilecek üretim gücüne sahip
üyesi Suudi Arabistan'ı (270 milyar varil rezerv) petrol üretiminde
geçebilecek tek ülke durumundadır.
ç. Irak petrolü, dünyanın en ucuza mal edilen petrolüdür. Bu
çok önemli bir faktördür. Çünkü, dünya genelinde Batı kontrolünde
ucuza çıkarılabilecek tüm petrol üretilmiş durumdadır. Örneğin,
hâlihazırda ciddi maliyet riski taşıyan Rus petrol üretiminin artırılabilmesi
doğrudan yüksek petrol fiyatlarına bağlı kalmaktadır. Irak sahalarında
varil başına 1 dolar seviyelerinde gezinen üretim maliyeti, ABD
tarafından petrol fiyatlarını dengelemek üzere stratejik bir ortak olarak
seçilen Rusya’daki sahalarda 5-10 Dolar civarına ulaşmaktadır. ABD
ekonomisinde mutlu günlere dönüşün garantisi ucuz Irak petrolü olacaktır.
d. Bugüne kadar Irak petrol potansiyelinin sadece % 10’u
keşfedilmiş olup, ülkedeki potansiyel petrol alanlarının % 90’ı henüz
üretime açılmış değildir.
e. Çok konuşulan Kerkük bölgesi rezerv miktarı 8,7 milyar varil
düzeyinde olup, bu rakam Irak toplam rezervlerinin sadece % 7.5’ine
denk gelmektedir. Oysa Irak rezervlerinin % 80’inden fazlası ülkenin
güneyinde yer almaktadır. ABD, Kerkük ile dünyayı meşgul ederken
güneydeki sahaları kendi uzun vadeli enerji arz güvenliği ve stratejik
açılım amaçlarına hizmet edecek şekilde kullanmanın yollarını
aramaktadır. Bu uzun vadeli saha geliştirme operasyonu ABD’nin Irak’ta
kalıcı olacağını kanıtlamaktadır.
f. Giderek enerjide dışa bağımlılığı artan, petrol ihtiyacının üçte
ikisini ithalat yoluyla karşılayan ABD, bölge petrol kaynaklarının üretim
ve taşıma imkânları üzerinde mutlak anlamda kontrol sağlamak
istemektedir.
g. Gerçekten, ülke resmî enerji organlarının öngörülerine göre
2025 yılına kadar ABD’nin doğal gaz tüketimi ikiye katlanırken, LNG
(sıvılaştırılmış doğal gaz) ithalatı 10 katına çıkacak, petrol ihtiyacı % 33
ve elektrik talebi ise % 45 oranında artacaktır.
h. Enerji tüketimini giderek artan oranlarda doğal gaz ile
karşılayan ABD, gelecekteki enerji ham maddesi tedarik kaynağını
LNG’ye kaydırmıştır. ABD, 2020 yılında 100 milyar metreküp LNG ithal
edecektir. LNG için en ciddi kaynak Orta Doğu ülkeleridir. Burada,
Katar’ın şansı yüksek gözükmekte, İran LNG’sinin Asya ülkelerine
yönlendirileceği anlaşılmaktadır. ABD piyasası Rusların da ağzını
sulandırmakta, bu amaçla Kuzey’de Yamal ve Stockhman sahalarında
LNG ihraç projeleri geliştirilmektedir. Esasen, Irak gazının Türkiye’de
Ceyhan’da inşa edilecek bir terminal aracılığıyla ABD’ye taşınmasına
yönelik girişimlerimiz sonuç verirse ABD piyasası için Irak önemli bir
avantaj yakalayacaktır. Irak’ın 3 trilyon metreküp olduğu tahmin edilen
doğal gaz potansiyeli de ABD’nin askerî varlığını devam ettirmesi
bakımından önemli bir itici güç olarak karşımıza çıkmaktadır.
ı. Bu anlamda, Saddam'ın Kuveyt'i işgal edip bu ülkenin petrol
zenginliğini kontrol etmek istemesi ile, bugün ABD'nin Irak'ı işgal edip
özellikle Kerkük'ü hedef alan oyunlar içine girmesi arasında, temelde
hiçbir fark olmadığı görülmektedir. ABD, kısa ve orta vadede en azından
Kerkük petrollerinin kontrolünü ele geçirerek, ulusal enerji sorununu
çözecek, Amerikan ekonomisini rahatlatacak ve petrol fiyatlarının
maniple edilmesinde Suudiler gibi dolaylı bir araç yerine direkt bir araca
kavuşacaktır. Ayrıca yönetimin yeni dış politika açılımları yapmasına,
Irak'ın kuzeyindeki Kürt siyasal oluşumunun finanse edilerek ayakta
tutulmasına, OPEC’in gücünün azaltılmasına, Orta Doğu’daki en büyük
müttefiki İsrail'in Rusya’ya bağımlı petrol ithalatının Musul–Hayfa boru
hattı seçeneği ile çözümlenmesine de hizmet edecektir.
i. OPEC ülkelerinin petrolü euro üzerinden satma tehdidini
sürekli ensesinde hisseden ABD, Irak rezervlerini, Körfez Krizi’nden
sonra daha net şekilde uydu ülke konumuna geçen Kuveyt rezervleri ile
birlikte değerlendirmek isteyecek; bu sayede dünya petrol rezervlerinin
yaklaşık % 20’sini kontrol ederek, ki Suudi rezervlerine eşit bir miktardır,
OPEC’in Arap üyeleri üzerinde baskı kuracak ve ödemelerin ABD doları
üzerinden yapılmasını garanti altına almaya çalışacaktır. Suudi Prensi ile
Bush’un birlikte el ele çekilen fotoğrafı, hem Suudilerin füzelerden
kurtulma yolunda olduğunun hem de Suudilerin desteğiyle petrol–dolar
bağlantısının eski günlerdeki gibi kurulacağının işareti gibidir. Belki de
Usame Bin Ladin teslim edilmek üzeredir, hatta çoktan adrese
ulaştırılmıştır.
j. Irak’a yerleşmiş ve Kuveyt sahalarına da göz dikmiş bulunan
ABD, bu sayede Suudiler tarafından yıllardır petrol şirketlerine
açılmayan büyük petrol sahalarının üretime alınmasını kolaylaştıracak
yasal değişiklikler yapılmasını da zorlayacaktır. Esasen BOP, OPEC’in
sonunu getirecek etkiler yaratabilecektir.
k. Musul–Hayfa boru hattı canlandırılmak ve İsrail oyuna aktif
şekilde dâhil edilmek istenmektedir. Bu hattın gerek mevcut Irak-Türkiye
veya Kerkük-Ceyhan (ITP) boru hattı nedeniyle Türkiye ile ilişkileri
zedeleme ihtimali, gerekse İsrail ile ülkemizi karşı karşıya getirme
potansiyeli vardır. Yine bu hat sayesinde Basra Körfezi–Süveyş Kanalı
egemenliğine de son verilecek, Orta Doğu petrolü İsrail kontrolünde
Akdeniz’e açılacaktır.
l. Türkiye, I. Körfez Krizi’nden bu yana ITP hattının düzgün
işletilememesinden dolayı büyük zarara uğramıştır. Son savaş ve
devamında hattımız neredeyse günlük ve rutine bağlanmış izlenimi
veren sabotajlara maruz kalmıştır. Üstelik hattın güvenliği konusunda
yapılan iş birliği tekliflerimiz sürekli cevapsız bırakılmıştır. Son dönemde
gerçekleştirilen saldırı ve sabotajlar tamiri oldukça güç noktalara
gerçekleştirilmekte, Irak petrolünün ITP hattından ihracatı mümkün
olamamaktadır. Kerkük bölgesi petrollerinin kontrolünü ABD yardımıyla
ele geçireceği anlaşılan Kürtler kullanılarak Musul-Hayfa hattının
gündemde tutulacağı, hatta bir adım daha ileri gidersek; Türkiye–ABD
ilişkilerinin önümüzdeki 2 yıl içinde düzeltilememesi durumunda en
önemli şantaj malzemesi hâline geleceği düşünülmektedir. Türkiye
tarafından istekleri yerine getirilmeyen ABD, ITP hattının kuşkusuz kısa
vadede (ITP anlaşmasının sona ereceği 2007 Temmuz’una kadar) Irak
petrolü taşımaması için elinden gelen her şeyi yapacak ve Musul-Hayfa
seçeneğini isteklerin karşılanma düzeyine göre bir ısıtıp bir soğutacaktır.
Ancak, her durumda Irak’ta kalıcı olacağı anlaşılan ABD, en büyük
müttefiki İsrail’i bölgedeki denge oyununda bir adım öne geçirecek olan
bu hattı, bizzat BOP’u tasarlayan Yahudi kökenli danışmanlar ekibinin
baskısıyla orta vadede devreye alacaktır.
m. Irak’ta güvenliğin tesisinden sonra karşımıza çıkacak en önemli gelişme, Saddam döneminde, muhtemelen ABD’ye karşı BM kanalıyla güvenlik şemsiyesi oluşturmak maksadıyla BM Güvenlik Konseyi üyesi ülkelere ait firmalara verilen üretim paylaşım kontratlarının gündeme gelmesi olacaktır. Bilindiği gibi, bu kontratlar başta Rusya, Fransa, Çin gibi ülkelere verilmiştir. Yine bu döneme ait dış borçların büyük bir kısmı ABD tarafından “odious debt” yani illegal bir devletin borcu şeklinde gösterilerek sildirilmiştir. Bu konuda en ağır fatura 9-12
milyar $ alacağı bulunan Rusya’ya çıkartılmış bulunuyor. Esasen, eski
döneme ait üretim-paylaşım kontratlarının da aynı mantıkla geçersiz
sayılması gerekir. Zamanı geldiğinde bu esasa dayalı ama o zamanki
menfaatlere göre çok ilginç bir paylaşım yarışı söz konusu olacaktır. Her
ne kadar, eski devirlerdeki imtiyaz anlaşmaları yerini gelirin büyük bir
kısmının devlete bırakıldığı üretim-paylaşım anlaşmalarına bırakmışsa
da, hatırı sayılır bir gelirin paylaşımı meselesi ciddi bir kapışmaya gebedir. Böylesine bir ortamdan pay almak için Türkiye’nin de bugünden
gerekli hazırlıkları yapması göz ardı edilemeyecek stratejik bir konudur.
Kuşkusuz, tüm bunlar ABD açısından küçümsenecek kazanımlar değildir. Ayrıca, ABD'nin muhtemel kazanımlarının sadece bunlarla sınırlı kalmayacağını da ifade etmek gerekir.
Bu noktada, piyon olmaktan çıkıp oyuncu olacak kapasite ve donanıma sahip Türkiye’nin, özellikle boru hattı politikalarında bu gerçekleri göz önünde bulundurması, kısır döngüyü kıracak iyi dizayn edilmiş stratejiler ve yeni açılımlar geliştirmesi, enerji gibi uzun vadeli hedef ve planların senkronize işletilmesi gereken hassas bir alanda tepkilerini anlık olmaktan kurtarması, daha makro bir bakışla süreci aktif olarak yönlendirmesi çok ciddi bir zorunluluk olarak önümüzde durmaktadır. ABD, Irak’tan çıkmayacaktır; yakın komşularımız da bu girdaba kapılmak üzeredir. Türkiye, bu sürecin olumsuz etkilerini
minimize edecek tek bölge ülkesidir.
KAYNAKLAR:
BİROL, Fatih , “Küresel Enerji Talebi:Uzun Vadeli Bir Bakış”, Enerji
Politikaları ve Planlama, Dünya Enerji Konseyi Türkiye 7. Enerji
Kongresi Ankara, 3-8 Kasım,1997, s. 1-6.
BOROMBAEVA, E.,“ABD’nin Irak ve Orta Doğu Politikası”, AÜ SBF,
Doktora Dersi İçin Hazırlanan Not.
BP (2004), Statistical Review of World Energy, June, London.
ENERGY INFORMATION ADMINISTRATION (EIA), Country
Reports, (www.eia.doe.gov)“Iraq”, “OPEC”, “Russia”, “Iran”.
IIASA/WEC Global Energy Perspectives, N. NAKICENOVIC, A.
GRUBLER ve A. McDONALD (Eds.), International Institute for
Applied System Analysis (IIASA) and World Energy Council (WEC),
Cambridge University Press.,1998
IMBODEN, D. M. ve C.C. JAEGER (1999), “Towards a Sustainable
Energy Future”, OECD Energy: The Next Fifty Years, OECD Pub.,
Paris: 63-94.
International Energy Agency (IEA)
World Energy Outlook, Paris: OECD/IEA.
World Energy Outlook-1998 Edition, OECD/IEA Pub., Paris.
Caspian Oil and Gas-The Supply Potential of Central Asia and
Transcaucasia, OECD/IEA Pub., Paris.
World Energy Outlook: Assessing Today’s Supplies to Fuel
Tomorrow’s Growth, 2001 Insights, OECD/IEA Pub., Paris.
World Energy Outlook, Paris: OECD/IEA.
World Energy Outlook, Paris: OECD/IEA.
World Energy Outlook, Paris: OECD/IEA.
NELAN, B. (1998), “The Great Oil Grab”, TIME, June 29.
PALA, Cenk, 20. Yüzyılın Şeytan Üçgeni: ABD-Petrol-Dolar: Petrol
Krizlerinin Perde Arkası, Kavram Yayınları, İstanbul.
“21. Yüzyıl Dünya Enerji Dengesinde Petrolün ve Hazar Petrollerinin
Yeri ve Önemi”, PetroGas, Sayı 11, Mart-Nisan, Ankara: 20-5. 2000 a
“Boru Hattı Taşımacılığının Geleceği ve Türk Boğazları’nın
Durumu”, SDD Dergisi, Sayı 15, Ocak, İstanbul.
2000b “Kafkasya Boru Hattı Oyununda Yeni Perde: Rusya ve İran’ın
Muhtemel Tepkileri Üzerine Bir Deneme”, İşletme ve Finans, Sayı
171, Haziran, Ankara: 38-49.
2001a “Boru Hattı Oyununda Bitmeyen Senfoni: Hazar’ın Hukuki
Statüsü”, PetroGas, Sayı: 23, Mayıs-Haziran, Ankara: 43-8.
2001b “Afganistan Savaşı’nın Hazar Boru Hattı Projelerine Etkisi:
Kırmızı Kalem Bu Kez Kimin Elinde”, PetroGas, Sayı 26, Kasım-
Aralık, Ankara: 38-43.
2001c, Sanayileşme Sürecinde Enerjinin Yeri ve Önemi,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü İktisat Bölümü, 25 Ocak, Ankara.
PALA, C. ve ENGÜR, E.
1998a “Petrol ve Doğal Gaz Boru Hatlarının Bugünü, Geleceği ve
Türkiye’nin Genel Stratejisi”, Enerji Dünyası, Dünya Enerji Konseyi
Türk Milli Komitesi Bülteni, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılı ve
Enerji, Sayı 20, Ekim, Ankara: 13-5.
1998b “Kafkasya Petrolleri: 21. Yüzyılın Eşiğinde Hazar Havzası ve
Türkiye”, İşletme ve Finans, Sayı 152, Kasım, Ankara: 21-39.
THE ECONOMIST
“Environmental Scares: Plenty of Gloom”, 20 December: 21-3.
“A Caspian Gamble”, A Survey of Central Asia, Feb. 7.
“Cheap Oil:The Next Shock?”, 6-12 March :21-3.
WALSH, C. (1999), “Oil Security Remaining Focus of U.S. Military
Policy”, Dow Jones, Sept. 3.
WEC (1996), Yarının Dünyası İçin Enerji, World Energy Council, Ankara.
KÖNİ, Hasan (2005); “Ekonomik Güvenlik, Uluslararası İlişkiler ve
Türkiye”, Uluslararası Çatışma Alanları ve Türkiye’nin Güvenliği,
Editör, Gamze Güngörmüş Kona, IQ Yayınları, İstanbul, ss. 391-401.
ITC-Interactive Trade Map, 2004
ÖZCAN, Gencer (2004), “Doksanlı Yıllar Boyunca ABD’nin Orta
Doğu’da Değişen Konumu”, Editör, Fulya Atacan, Değişen
Toplumlar Değişmeyen Siyaset: Orta Doğu, Bağlam Yayınları,
İstanbul, ss. 349-377
ÖZTÜRK, Osman Metin (2005), “ABD, Büyük Orta Doğu Projesi ve
Türkiye”, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Yorum Mart Ayı Bülteni, ss. 6-8
STANSFIELD, Gareth R.V. “Çarpışan Milliyetçilikler ve Irak
Devleti’nin Çöküşü, Editör, Fulya Atacan, Değişen Toplumlar
Değişmeyen Siyaset: Orta Doğu, Bağlam Yayınları, İstanbul, ss. 181-
191.
The Economist Intelligence Unit, 2003 Country Report, (Iraq)
The World Factbook 2003, CIA
3 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..
***
