Tarihçilerin Savaşı: Birinci Dünya Savaşı’nın Kökenleri, Nedenleri ve Başlangıcı Üzerine BÖLÜM 3

Tarihçilerin Savaşı: Birinci Dünya Savaşı’nın Kökenleri, Nedenleri ve Başlangıcı Üzerine BÖLÜM 3

 Taylor 1969’da yayınladığı War by Timetable (Zaman Çizelgeleri ile Savaş) başlıklı araştırmasında ise Schliefen Planı ile savaşın başlangıç sürecini 
beraber incelemiştir.32 

1950’lerin başlarından itibaren Avrupa’da Almanya ve Fransa aralarındaki ilişkileri yumuşatarak, olası bir Avrupa Birliği’nin temellerini atmaya çalışırken 
bunu aralarındaki geçmiş düşmanlıkları sorgulayarak da aşmaya çalışmaktaydılar. 
Bu çerçevede iki taraf da eğitim kitaplarında yer alan karşılıklı düşmanlık içeren metinleri değiştirmek için tarihçilerini beraber çalışmalar yapmaya yönlendirmekteydiler. Bu çerçevede yapılan ilk tespitler iki ulus arasındaki travmanın en çok Birinci Dünya Savaşı ile ilgili olduğunun anlaşılması oldu ve tarih kitapları bu yönde düzenlendi. Bu tür işbirliğinin yaratmış olduğu olumlu ortamda Anglo Sakson tarihçilerin ilgilendiği Albertini’nin tespitleri, geçmiş argümanların yeniden canlanmasına neden olacağından Avrupalı tarihçiler Anglo Sakson tarih ekollerine mesafeli durmaktaydılar.33 Diğer taraftan iki dünya savaşının da savaş suçlusu yaftasını taşımak istemeyen Almanya kendi tarih ekolü çerçevesinde Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcı ile ilgili ithamlara karşılık vermeye de devam etmekteydi. Bu çerçevede Gerhard Ritter de bu savunmacı ekolün başında gelmekteydi. 1954’te ilk defa yayınladığı dört ciltlik The Sword 
and the Spectre (Kılıç ile Hayalet) başlıklı eserinde Alman militarizminin tarihsel gelişimini inceleyen Ritter, Prusya geleneğinin Alman imparatorluğuna 
geçişini işlerken, Nazileri bu gelenekten sapkın bir yoldan çıkış olarak nitelemekteydi. Prusya geleneklerinin militarizmi çerçevesinde Alman 
geleneğinin ürettiği tarihsel misyon ve imparatorlukçu fikirler Naziler tarafından dönüştürülmüş ve Versailles düzeni altında bunalan Alman ulusu böylece Naziler tarafından kullanılmıştı. Ritter akıllı bir çözümleme ile iki savaşın suçu ithamlarına farklı bir çözümleme getirmekteydi Suç Almanlardan çok onları iki savaşa zorlayan diğer devletlerdeydi.34 

1957’de Albertini’nin son cildi İngilizce olarak yayınlanmasının ardından 1958’de arşiv çalışmalarını tamamlayan Ritter, The Schlieffen Plan-Critique of a Myth (Schliefen Planı-Bir Mitin Kritiği) başlıklı araştırmasını yayınladı. Arşiv çalışmalarından planın ayrıntılarını çıkartan Ritter, söz konusu planın bir savunma savaşı için hazırlandığını, yayılmacı bir amaç içermediğini ve uzun bir savaş öngörmediğini öne sürerek, Albertinin’nin Anglo Sakson literütüründe hâkim olan tezlerine karşılık verdi.35 1965’te yayınladığı The German Problem: Basic Questions of German Political Life, Past and Present (Alman Problemi: Geçmişten Günümüze Alman Politik Yaşamı ile İlgili Temel Sorular)adlı çalışmasında ise Ritter, Alman ulusunun politik geçmişini sorgulayarak, Hitler ve Nazilerin Alman ulusuna getirmiş olduğu negatif yaklaşımı yumuşatmayı amaçlamaktaydı.36 

Ritter’in kapsamlı çalışmaları ile bir miktar rahatlamış olan Alman tarih ekolü 1961’de içerden gelen bir darbe ile büyük bir sarsıntı geçirdi. Alman tarihçi Fritz Fischer 1961’de yayınladığı Griff Nach Der Weltmach( Dünya Gücü Hamlesi) başlıklı çalışması ile yalnızca A.J.P. Taylor’un tezlerini doğrulamakla kalmadı, bunları daha da uç noktalara taşıdı. 1967’de İngilizceye Germany’s Aims in the First World War (Almanya’nın Birinci Dünya Savaşındaki Hedefleri) başlığında çevrilen çalışma bir kez daha Anglo Sakson tarih ekolünde bomba etkisi yarattı. Bunun nedeni kitabın içeriğinde Fischer’in işlediği temaydı. Alman arşivlerinde yıllarını geçiren Fischer ulşatığı sonuçları sıraladığı eserinde Almanya’nın bir dünya gücü olma hedefi çerçevesinde kendi kontrolünde birleşik bir Avrupa ve birleşik bir Afrika alanı yaratmayı hedeflediğini ve Saraybosna suikastını 
bir fırsat olarak değerlendirerek, Birinci Dünya Savaşını kasten başlattığını vurgulamaktaydı. Ona göre Almanya İngiltere ile savaşmak niyetinde 
değildi ama ele geçirdiği fırsat çerçevesinde bunu göze almıştı.37 

1965’te yayınlanan İkinci kitabı World Power or Decline( Dünya Gücü ya da Çöküş) Almanya’nın toplumsal yapısının dengesizliğinin ve Alman ileri gelenlerinin beceriksizliklerinin savaşın kaybına etkilerini tartışmaktaydı.38 
1969’da yayınlanan Kreig Der Illusionen (Sanıların Savaşı) (1975’te War of Illusions adıyla İngilizceye çevrilmiştir) adlı son kitabı ile Fischer tezlerini daha 
da ileri taşıyarak, Alman iç politikasının yapısının da Almanya’nın yakın tarihine etkisini analiz etmekteydi. Ona göre Almanya’nın büyük sermaye ve toprak aristokrasisi gibi tutucu sınıflarının Alman yayılmasını istedikleri, destekledikleri ve kontrolleri altında tuttukları ordu ve bürokrasinin yukarı kademeleri sayesinde yönlendirdikleri iddiasındaydı. 

Alman yöneticiler ve arkasındaki sınıflar yayılmacı eğilimlerini hayata geçirmek için savaşı bir araç olarak görmekte ve arzulamaktaydılar. Fischer, Alman toplumunun muhafazakâr dinamiklerinin militarist dünya görüşü içine gizlendiğini ve Weimar Cumhuriyetinin başarısızlığının nedenlerinin de bu önceki dönemde gizli olduğunu ve aynı dinamiklerin de Nazilerin iktidara gelişini kolaylaştırdığını iddia etmekteydi. 39 Fischer’ın tezlerinde Hitler’in hedefleri, daha Bismarck’ın Alman birliğini kurduğu dönemde temellendiği iddiası hâkimdi ve bu durum da Almanya’yı her iki dünya savaşının sorumlusu yapmaktaydı. 

Doğal olarak Fischer’e gelen en büyük tepki Alman hükümeti ve tarihçilerinden oldu. İkinci dünya Savaşı’nın sonrasında halen Batı ile barışmaya çalışan Batı Almanya için Fischer’ın öne sürdüğü tezler sarsıcıydı. Bu nedenle Alman hükümeti içerisinde Fischer’ın vatan haini ilan edilmesini isteyen sesler yükselmesine karşılık, konunun akademik bir tartışma olarak kalması yönünde karar verildi.40 Diğer taraftan Alman tarihçilerinin Fischer’e tepkisi oldukça sert oldu. İlk aşamada Egmont Zechlin ve Gerhard Ritter gibi saygın tarihçiler Fischer’in tezlerini eleştirseler de, onun öne sürdüğü tartışmalar Alman tarih ekolünü de ikiye böldü. 1963’de ise Hans W. Gatzke daha önceden 1950’de yayınlamış olduğu ve Almanya’nın savaş hedeflerinin bilinenin dışında daha agresif olduğunu ve Almanya’nın işgal ettiği Belçika ve Fransa topraklarını ilhak etme niyetinde olduğunu incelediği olduğu Germany’s Drive to the West (Almanya’nın Batıya Yönelişi) başlıklı eserini yeniden basarken önsözünde Fischer’i “kendi bulgularını aştığı” yönünde överek onurlandırmaktaydı.41Gene de 1970’lerin başından itibaren Fischer’ın oluşturmuş olduğu negatif havayı 
kıracak yeni tartışmalar yayınlanmaya başladı. Bunların bazıları Fischer’i desteklerken, diğerleri de karşısında yer almaktaydı. Kısacası “Fischer 
Devrimi” olarak da anılan 1960’ların ardından Alman tarih ekolü iki karşıt görüşe bölünmüş oldu. 1971’de Joachim Remak 1914-The Third Balkan War:Origins Reconsidered (1914-Üçüncü Balkan Savaşı: Kökenlerin Yeniden Ele Alınması) başlıklı makalesinde “Yıllarca köklerin aranmasından ormanın kendisine bakılmanın unutulduğu” bir ortamda, Birinci Dünya Savaşı’nın nedenlerinin Viyana’da ve Belgrad’da alınan kararlarda aranması gerektiğini, savaşın kökenlerinin ise Osmanlı İmparatorluğunun gerileyişi ile ilgili olduğunu vurgulayarak, onun boşalttığı alanın paylaşımı çerçevesinde Birinci Dünya Savaşının aslında bir “Osmanlı Veraset Savaşı” olduğunu savlamaktaydı.42 1972’de ise Paul William Schroeder, Remak’a cevap olarak yazdığı “World War I as Galloping Gertie: A Reply to Joachim Remak” (Zıplayan Gertie Anlamında Birinci Dünya Savaşı:Joachim Remak’a Cevap)43* başlıklı makalesinde savaşın sorumlusunun 1890’lardan beridir zaten sallanmakta olan Avrupa sistemini daha da zorlayan Avrupa’nın büyük güçlerinin tamamı olduğunu ileri sürmekteydi. Zaten zor ayakta duran sistem söz konusu devletlerin egoist baskıları altında çökmüştü. Schroeder’e göre İngiltere, Fransa ve Rusya’nın da Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın olduğu kadar savaşın başlangıcında 
payları vardı.44 Nihayet H.W. Fischer’ın lehinde ve aleyhinde olan tarihçileri bir başlık altında toplayarak, çalışmalarından bir kitap oluşturarak oramı yumuşatmayı başardı. The Origins of the First World War-Great Power Rivalry and the German War Aims(Birinci Dünya Savaşının Kökenleri-Büyük Güç Mücadelesi ve Almanya’nın Savaş Hedefleri) başlıklı buedisyon, başta Fritz Fischer olmak üzere Egmont Zechlin, Imanuel Geiss, Joachim Remak, Paul Schroeder ve Karl Heinz Jansenn gibi genç ve orta kuşak Alman tarihçileri bir araya getirmeyi başarmaktaydı.45 

Fischer Devriminden günümüze değin gelen süreçte Birinci Dünya Savaşının kökenleri ve nedenleri üzerine çalışmalar devam ediyor. 

Fischer’in çıkışının ardından sertleşen savaş suçu tartışmaları artık itham seviyesinden gerileyerek basit araştırma konuları haline gelmişse de savaşa 
taraf olmuş devletler için hala problem haline gelebiliyorlar. Hatta dönemlerine göre tezler farklı yaklaşımları da içinde barındırıyor. 
Örneğin 
Soğuk Savaşın son döneminde ABD’li yazar George F. Kennan 1893’teki Fransız-Rus İttifakını değerlendirdiği ve Birinci Dünya Savaşı’nın bu ittifakın 
mimarı olan politikacılar tarafından kasten hazırlanıp çıkartıldığını iddia ettiği The Faitfull Alliance: France,Russia and the Coming of the First World War(Vefalı İttifak: Fransa, Rusya ve Birinci Dünya Savaşının Gelişi) yayınladı.46 Kennan’ın yaklaşımının Ronald Reagan başkanlığındaki Yeni Sağcı ABD politikasının tarihe bakışı ile alakalı olması şaşırtıcı değildir. 

Buna karşılık akademik ortam eski kutuplaşmalardan oldukça uzaklaşmış olarak yeni çalışmaların ortaya çıkmasına imkân sağlıyor. Birinci Dünya Savaşı’nın kökenlerini ve nedenlerini yalnızca Almanya üzerine yükleyen tezler artık önemli miktarda eskimiş durumda. Alternatif çalışmalar başarılı tezler ortaya çıkartı ve çıkartmaya devam ediyor. Örneğin, Holger Herwig, Richard Hamilton, Hew Strachan, David Stevenson, Annica Mombauer, Edward McCullogh gibi isimlerin çıkartmış oldukları çalışmalar artık günümüz literatürünün temalarını oluştururken değişik bakış açılarından yapılan analizlerin genişlettiği bir yelpazede Birinci Dünya Savaşı’nın nedenleri ve kökenleri sürekli olarak yeniden sorgulanıyor. 


En son 2012’te yayınlanan Christopher Clark’ın Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (Uyurgezerler: Avrupa 1914’te savaşa nasıl ilerledi) başlıklı çalışması akademik çevrelerde oldukça beğeni toplarken, işlediği Almanya’nın savaşın başlamasındaki payının diğerlerinden çok daha fazla olduğu teması da dikkat çekti.47 Savaşın yüzüncü yılına adım attığımız bu günlerde ise Sean McMeekin’ın July 1914: Countdown to War (Temmuz 1914: Savaşa Geri Sayım) adlı kitabı ilgi topluyor. Saraybosna suikastından savaşın başladığı güne değin geçen yaklaşık bir aylık süreci gün gün inceleyen bu çalışma anlatımı ve başarısı ile ilgi çekiyor. Bunun yanında Annica Mombauer’in Origins of the First World War: Diplomatic and Military Documents(Birinci Dünya Savaşının Kökenleri: Diplomatik ve Askeri Belgeler) adlı çalışması savaşa ilerleyen bu son günler ile ilgili henüz hiç yayınlanmamış belgeleri içeriyor.48 İki kitabın bir arada okunması şüphesiz ki pek çok kişinin kafasındaki sorulara da yanıt getirebilme 
ihtimali taşıyor. 

Birinci Dünya Savaşının suçlusunu tespit etmek üzere savaşın kökenleri ve nedenleri üzerinde tarihçiler yüz yıldır akıl yürütüyorlar. Görüldüğü 
üzere bu alanda belli bir akademik olgunluk oluşmuşsa da hala savaşın taraflarının tarihçileri bu başlıklar altında ait oldukları tarafı rahatlatacak 
olan en küçük ayrıntıyı bulmaya çalışıyorlar. Geçmiş yüz yıla bakıldığında haklılık ya da haksızlık söz konusu olduğunda mücadelenin yatışması kolay 
gözükmüyor. 



DİPNOTLAR ;

1 Ludendorff, Eric; “Apostle of the Total War”, The Living Age, Mart 1940, s 22-25. 
2 Honig, Jan Willem; “The Idea of Total War: From Clausewitz to Ludendorff”, The Pacific War as Total War: Proceedings of the 2011 International Forum 
on War History., ed. National Institute for Defence Studies, Tokyo,s. 29-41. 
3 Clausewitz, Carl Von; On War, New York, the Modern Library, 1943, s 15-16. 
4 Versailles Antlaşmasının 7. Yaptırımlar kısmının açılış maddesi olan 231. maddenin içeriği şöyledir: “ Müttefik ve ilgili hükümetler teyit eder ve Almanya 
kabul eder ki, Müttefik ve ilgili hükümetlerin ve onların vatandaşlarının başına gelmiş olan kayıp ve hasarın nedeni Almanya ve müttefiklerinin saldırganlığı ile 
onlara empoze edilmiş olan savaşın sonucu olmuştur ve bunun sorumlusu da Almanya ve müttefikleridir.” 

Versailles Antlaşmasının tam metni için bkz. Çevrimiçi: 

https://archive.org/details/treatypeacewith00germgoog , son güncelleme, Nisan 2014. 

5 Bu “renkli kitaplar”, belge dizinleri ve içeriklerinin tamamı için bkz. James Brown Scott (direktör), Diplomatic Documents Relating to the Outbreak of the 
European War, New York, Oxford University Press, 1916, Cilt 1-2. 
6 Annica Mombauer, The Origins of the First World War-Controversies and Consensus, Londra, Longman, 2002, s 24. 
7 Lenin, Vlademir İlyich; Kapitalizmin En Üst Seviyesi Emperyalizm, Ankara, İnter Yayınları, 1995. 
8 Henig, Ruth; The Origins of the First World War, 3. Basım, Londra, Routledge, 2002, s 35-36. 
9 A.g.e., s 36. 
10 Grey, Sir Edward; 25 Years, 8. Basım, Londra, Hodder and Stoughton, 1935, Cilt 1-2-3. 
11 Asquith, Herbert; The Genesis of War, Londra, Cassel and Company Ltd., 1923. Kitap Sir Edward Grey’e adanmıştır. 
12 Churchill, Winston; The World Crisis, Toronto, The McMillan Company of Canada Ltd., 1923, 
David Lloyd George, War Memoirs of David Lloyd George, Londra, Ivor Nicholson and Watson, 1933(Altı Cilt). 
13 Wilhelm II, Kaiser’s Memoirs, Londra, Harper and Brothers Publishers, 1922, s 303-314. 
14 A.g.e., s 316-322. 
15 A.g.e., s 323-336. 
16 Theobald von Bethmann-Hollweg, Reflections on War, Londra, Thornton Butterworth Ltd., 1920 (İki Cilt). 
17 Alfred von Tirpitz, My Memoirs, New York, AMS Press, 1970 (1919 basımının aynı), (İki Cilt). 
18 Asqith, a.g.e., s 232-249. 
19 Mombauer, a.g.e., s 57-59 
20 Max von Montgelas, The Case for Central Powers, İngilizceye çev: Constance Vesey, Londra, Allen and Unwin Ltd., 1925. 
21 Montgelas, British Foreign Policy under Sir Edward Grey, New York, Alfred.A.Knopf., 1928. 
22 Harry Elmer Barnes, The Genesis of the World War- An Introduction to the War Quilt, New York, Alfred.A.Knopf, 1926, Giriş kısmı, s XII. 
23 A.g.e., Giriş Kısmı, s X. 
24 Sidney Bradshaw Fay, The Origins of the World War, New York, the MacMillan Company, 1929, Giriş kısmı, s V-VI. 
25 Henig, a.g.e., s 37. 
26 Bernadotte Everly Schmitt, The Coming of the War 1914, New York, Charles Scribner’s Sons, 1930,(İki Cilt). 
27 Schmitt, Triple Alliance and Triple Entente, New York, Henry Holt and Company, 1934. 
28 Schmitt, Annexation of Bosnia 1908-1909, Cambridge, The University Press, 1937. 
29 Albertini’nin eseri günümüzde halen savaşın tarihçesi ile ilgili en objektif kaynaklardan biri olarak değerini sürdürmektedir. Luigi Albertini, 
The Origins of the War of 1914, İngilizceye çev: Isabella Massey, Londra, Oxford University Press, 1952, 1953, 1957, Cilt 1,2,3. 
30 A.J.P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, Oxford, Clarendon Press, 1954. 
31 Donald Cameron Watt, “Some Aspects of A.J.P. Taylor’s Work as Diplomatic Historian”, The 
Journal of Modern History, Cilt 49, Sayı 1, Mart 1977, s 19-33. 
32 Taylor, War by Time-Table, Londra, McDonald and Co., 1969. 
33 Avrupalı tarihçiler Anglo Sakson tarih ekollerine mesafeli durmaktaydılar.
34 Ritter, The Sword and the Spectre, Florida, University of Miami Press, 1969, (1964’teki üçüncü basımdan çeviri) (Dört Cilt). 
35 Ritter, The Schlieffen Plan-The Critique of a Myth, Londra, Oswald Wolf Ltd., 1958. 
36 Ritter, The German Problem: Basic Questions of German Political Life, Past and Present, Columbus, Ohio University Press, 1965. 
37 Fritz Fischer, Germany’s Aims in the First World War, New York, W.W. Norton & Company, 1967. 
38 Fischer, World Power or Decline, New York, W.W. Norton & Company, 1974. 
39 Fischer, War of Illusions, New York, W.W. Norton & Company, 1975. 
40 Mombauer, a.g.e., s 135. 
41 Hans W. Gatzke, Germany’s Drive to the West, Baltimore, John Hopkins Press, 1966, Önsöz, s VII. 
42 Joachim Remak, “1914-The Third Balkan War: Origins Reconsidered”, The Journal of Modern History, Cilt 43, Sayı 3, Eylül 1971, s 353-366. 
43 * Galloping Gerthie, resonans düzenlemeleri yanlış yapıldığı için sürekli sallanan ve sonunda 1940 yılında çöken ABD’nin Washington eyaletindeki 
Takoma Narrows Köprüsünün takma adıdır. 
44 Paul Schroeder, “World War I as Galloping Gertie: A Reply to Joachim Remak”, The Journal of Modern History, Cilt 44, Sayı 3, Eylül 1972, s 319-345. 
45 H.W. Koch (editör), The Origins of the First World War-Great Power Rivalry and the German War Aims, 2. Baskı, Londra, Mc Millan, 1984. 
46 George F. Kennan, The Faithfull Alliance: France,Russia and the Coming of the First World War, New York, Pantheon Books, 1984. 
47 Christopher Clark, Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914, New York, Harper Collins, 2012. 
48 Mombauer, Origins of the First World War: Diplomatic and Military Documents), Manchester, Manchester University Press, 2013. 

Kaynaklar 

A.J.P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, Oxford, Clarendon Press, 1954. 
Alfred von Tirpitz, My Memoirs, New York, AMS Press, 1970 (1919 basımının aynı), (İki Cilt). 
Asquith, Herbert; The Genesis of War, Londra, Cassel and Company Ltd., 1923. 
Bernadotte Everly Schmitt, The Coming of the War 1914, New York, Charles Scribner’s Sons, 1930,(İki Cilt). 
Clausewitz, Carl Von; On War, New York, the Modern Library, 1943, s 15-16. 
Christopher Clark, Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914, New York, Harper Collins, 2012. 
Churchill, Winston; The World Crisis, Toronto, The McMillan Company of Canada Ltd., 1923, , 
David Lloyd George, War Memoirs of David Lloyd George, Londra, Ivor Nicholson and Watson, 1933(Altı Cilt). 
Donald Cameron Watt, “Some Aspects of A.J.P. Taylor’s Work as Diplomatic Historian”, The 
Journal of Modern History, Cilt 49, Sayı 1, Mart 1977, s 19-33. 
Fritz Fischer, Germany’s Aims in the First World War, New York, W.W. Norton & Company, 1967. 
Fischer, World Power or Decline, New York, W.W. Norton & Company, 1974. 
Fischer, War of Illusions, New York, W.W. Norton & Company, 1975. 
George F. Kennan, The Faithfull Alliance: France,Russia and the Coming of the First World War, New York, Pantheon Books, 1984. 
Grey, Sir Edward; 25 Years, 8. Basım, Londra, Hodder and Stoughton, 1935, Cilt 1-2-3. 
Hans W. Gatzke, Germany’s Drive to the West, Baltimore, John Hopkins Press, 1966, Önsöz, s VII. 
Harry Elmer Barnes, The Genesis of the World War- An Introduction to the War Quilt, New York, 
Alfred.A.Knopf, 1926, Giriş kısmı, s XII. 
H.W. Koch (editör), The Origins of the First World War-Great Power Rivalry and the German 
War Aims, 2. Baskı, Londra, Mc Millan, 1984. 
Henig, Ruth; The Origins of the First World War, 3. Basım, Londra, Routledge, 2002, s 35-36. 
Honig, Jan Willem; “The Idea of Total War: From Clausewitz to Ludendorff”, The Pacific War as Total War: 
Proceedings of the 2011 International Forum on War History., ed. National Institute for Defence Studies, Tokyo,s. 29-41. 
James Brown Scott (direktör), Diplomatic Documents Relating to the Outbreak of the European War, New York, Oxford University Press, 1916, Cilt 1-2. 
Ludendorff, Eric; “Apostle of the Total War”, The Living Age, Mart 1940, s 22-25. 
Joachim Remak, “1914-The Third Balkan War: Origins Reconsidered”, The Journal of Modern History, Cilt 43, Sayı 3, Eylül 1971, s 353-366. 
Lenin, Vlademir İlyich; Kapitalizmin En Üst Seviyesi Emperyalizm, Ankara, İnter Yayınları, 1995. 
Luigi Albertini, The Origins of the War of 1914, İngilizceye çev: Isabella Massey, Londra, Oxford 
University Press, 1952, 1953, 1957, Cilt 1,2,3. 
Max von Montgelas, The Case for Central Powers, İngilizceye çev: Constance Vesey, Londra, Allen and Unwin Ltd., 1925. 
Mombauer, Annica; The Origins of the First World War-Controversies and Consensus, Londra, Longman, 2002, s 24. 
Montgelas, British Foreign Policy under Sir Edward Grey, New York, Alfred.A.Knopf., 1928. 
Paul Schroeder, “World War I as Galloping Gertie: A Reply to Joachim Remak”, The Journal of Modern History, Cilt 44, Sayı 3, Eylül 1972, s 319-345. 
Ritter, The Sword and the Spectre, Florida, University of Miami Press, 1969, (1964’teki üçüncü basımdan çeviri) (Dört Cilt). 
Ritter, The Schlieffen Plan-The Critique of a Myth, Londra, Oswald Wolf Ltd., 1958. 
Ritter, The German Problem: Basic Questions of German Political Life, Past and Present, Columbus, Ohio University Press, 1965. 
Sidney Bradshaw Fay, The Origins of the World War, New York, the MacMillan Company, 1929, Giriş kısmı, s V-VI. 
Schmitt, Triple Alliance and Triple Entente, New York, Henry Holt and Company, 1934. 
Schmitt, Annexation of Bosnia 1908-1909, Cambridge, The University Press, 1937. 
Taylor, War by Time-Table, Londra, McDonald and Co., 1969. 
Theobald von Bethmann-Hollweg, Reflections on War, Londra, Thornton Butterworth Ltd., 1920 (İki Cilt). 
Wilhelm II, Kaiser’s Memoirs, Londra, Harper and Brothers Publishers, 1922, s 303-314. 
Historians Battle: The Origins of the First World War, Causes and the literature on the International fighting of be justified 

***