1968 İSYAN, DEVRİM, ÖZGÜRLÜK - BİR MUHALEFET DALGASI OLARAK 68. BÖLÜM 1
ÖMER TURAN.,
Sarıdemir Mah. Ragıp Gümüşpala Cad. No: 10
34134 Eminönü/İstanbul
Tel: (0212) 522 02 02 - Faks: (0212) 513 54 00
www.tarihvakfi.org.tr - tarihvakfi@tarihvakfi.org.tr
© Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2019
Yayıma Hazırlayan
Y. Doğan Çetinkaya
Editöryel Okuma
Gökhan Demir
Kitap Uygulama
Aşkın Yücel Seçkin
Kapak Görseli
Kaynak: A Cloud of Black Smoke Photographs from Turkey 1968-72.
Kapak Tasarımı
Haluk Tuncay
Baskı
Yıkılmazlar Basın Yayın Prom. ve Kağıt San. Tic. Ltd. Şti.
Evren Mahallesi, Gülbahar Cd. 62/C, 34212 Bağcılar/İstanbul
Tel: (0212) 630 64 73
Yayıncı Sertifika Numarası: 12102
Matbaa Sertifika Numarası: 11965
Birinci Basım: Haziran 2019
ISBN 978-975-333-366-5
Kitabı derleyenler ve yazılarıyla katkıda bulunanlar, bu kitaptaki makalelerinden doğan telif ücretlerini Tarih Vakfı’na bağışlamıştır.
Bu eser Friedrich-Ebert-Stiftung Derneği’nin katkılarıyla basılmıştır.
Tarih Vakfı olarak teşekkür ederiz...
1968: İSYAN, DEVRİM, ÖZGÜRLÜK,
DERLEYEN
ÖMER TURAN
TARİH VAKFI YURT YAYINLARI
İÇİNDEKİLER
1 Giriş: Bir Muhalefet Dalgası Olarak 68 Ömer Turan
29 Yuvarlak Masa Toplantısı: 68’lilerin Gözünden 1968
Nadire Mater, Fatmagül Berktay, Masis Kürkçügil
51 Mayıs 68 ve Toplumsal Hareketlerin Uluslararası Dolaşımı
Ayşen Uysal
67 ABD Bağlamında 1968:
Genel Temalar, Toplumsal Dinamikler ve Temel Sorular
Axel B. Çorlu
87 Kadın Kurtuluş Hareketi’nin 68’i
Fethiye Beşir
103 Rudi Dutschke ve Batı Almanya’da ‘68
Tanıl Bora
135 1968’in Ürünü Olarak Çevreci, Ekolojist ve Yeşil Hareketler
Alper Akyüz
149 Orta ve Doğu Avrupa’da 1968:
Marksizmin Rönesansını ve Sosyalist Demokrasiyi Tartışmak
Ateş Uslu
189 ‘Burada Bir Şeyler Dönüyor’: Devrim Olarak Müzik
Bülent Somay
209 1968 ve Radikal Sinema:
Avrupamerkezci Bir Bakışın Ötesine Geçmek
Esin Paça Cengiz,
227 Gençlik Mitinin Lütuf ve Lanetinin Gölgesinde
Türkiye’nin 68 Kuşağı
Demet Lüküslü,
247 1968-1969 İstanbul Üniversitesi Boykot ve İşgalleri
Zafer Toprak,
275 Türkiye’de 1968 ve Eğitime Dair Talepler
Cemil Boyraz
297 Hippiler, Delikanlılar, Devrimciler: Türkiye Basınında 68
Özgür Ulus Mutlu
333 68’de Öğrenci-İşçi Dayanışması: İşçi-Gençlik Elele!
Hakan Koçak
357 68 Rüzgarında Türkiyeli Kürtler
Deniz Cenk Demir
407 FKF’den Dev-Genç’e: Türkiye’de 1968 Öğrenci Hareketleri ve Sol
Kerem Ünüvar
429 Türkiye 68’inde Kadınlar
Ayşe Köse Badur,
447 68’li Kadınlar ve Ataerkiyle Pazarlık Deneyimleri
Zeynep Beşpınar ,
485 Yarın Yarın: 1968’in Romanında Kadın Olmak
Çimen Günay-Erkol,
499 Köylüler, Devrimciler, Toprak, İşgal: Bitmeyen ‘68
Begüm Özden Fırat,
523 Türkiye 68’inin Best-Seller ı: Türkiye’nin Düzeni
Emre Can Dağlıoğlu,
549 Devrim için Hareket, Hareket için Tiyatro: 1968’de Sokaklar, İşçiler ve Gençler
Bilge Seçkin Çetinkaya,
561 Türkiye 68’ini Kaynaklar Bağlamında İncelemek: TÜSTAV Arşivlerinde 1960’lı Yıllar ve 12 Mart Dönemi,
Erden Akbulut - Erol Ülker
573 Yazarlar
GİRİŞ:
BİR MUHALEFET DALGASI OLARAK 68
ÖMER TURAN
Bu derleme kitap, Toplumsal Tarih’in Mayıs 2018’de yayımlanan “İsyan, Devrim, Özgürlük: 50 yıl sonra 1968” başlıklı özel sayısının genişletilmesi ile oluştu. Özel sayıda yer alan makalelerin tamamı (bazıları daha uzun hâlleri ile olmak üzere) kitapta tekrar okurların dikkatine sunuluyor. Ayrıca Toplumsal Tarih’te yer almayan altı çalışma derleme kitap için kaleme alındı ve böylelikle karşımıza 1968’in farklı boyutlarına odaklanan, 22 bölüm ve bir yuvarlak masa toplantısı dökümünden oluşan 1968: İsyan, Devrim, Özgürlük başlıklı derleme çıktı.
Yıl dönümleri tarihsel dönemeçleri, önemli olayları hatırlamak ve analiz etmek için önemli bir fırsat verir. Hele aradan 50 yıl geçtikten sonra bir tarihsel olaya bakmak, bu olayın izleyen döneme etkilerine dair bir çerçeve geliştirmeye de olanak tanır. 1968 dünyanın farklı ülkelerinde öğrencilerin benzer itiraz ve tahayyüllerle sokaklara çıktıkları, bir yanda içinde yer aldıkları eğitim sistemini, diğer yanda kapitalist düzenin genelini ve süregiden savaşları sorguladıkları bir yıldı. Fransa’dan ABD’ye, Çekoslovakya’dan Türkiye’ye, Japonya’dan Meksika’ya uzanan ve bir takvim yılına sığmayan eylemlerle gençler daha önce örneği görülmemiş bir muhalefet dalgası yarattılar. Bu protesto dalgasında öğrenciler daha spesifik konulardaki itirazlarla çıktıları yolda giderek devrim sloganlarından güç aldılar ve örmekte oldukları muhalefet dalgasını genel bir isyana evrilttiler. 68’liler yaşadıkları toplumun genel kabullerini sorgulayarak özgürlük taleplerini dile getirdiler. 68’in meydan okumasından geleneksel sol siyaset de payına düşeni aldı. Arrighi ve meslektaşlarının ifadesiyle, bu muhalefet dalgasında “merkezi bir yönelim yoktu, hesaplanmış bir taktik planlama yoktu.”1
1 Giovanni Arrighi, Terence K. Hopkins, Immanuel Wallerstein, Sistem Karşıtı Hareketler, Çev. B. Somay, S. Sökmen, C. Kanat, 3. basım, İstanbul: Metis Yayınları, 2015, s. 100.
Patlayan dalga hedef aldıkları sistemin aktörleri için olduğu kadar dalgayı meydana getiren aktivistler için de sürpriz niteliğindeydi. 68’in muhalefet dalgasında üniversite öğrencileri farklı ülkelerde yürüyüşler ve forumlar düzenlediler, üniversitelerinde boykotlar yaptılar ve binaları işgal ettiler. İşçi sınıfının eylemlerine destek verdiler. 68’liler eylemleriyle ülkelerinin gündemlerine çok güçlü bir şekilde müdahil oldular. Klasikleşmiş sloganlarını hatırlayacak olursak, imkânsızı istemeye cesaret eden bir tahayyülün peşindeydiler. Türkiye’de karşımıza çıkan “Eğitim Düzenden Ayrılamaz” sloganı ile öğrenciler eğitimin kapitalizmin yeniden üretilmesindeki rolünü de sorgulamaktaydılar.
Bu derleme kitap 1968 öğrenci hareketlerinin sadece Türkiye’ye odaklanan bir analizinin eksik kalacağı perspektifinden yola çıkıyor.
Bu çerçevede kitabın ilk yarısında yer alan makaleler 68 öğrenci hareketlerinin farklı ülkelerde nasıl deneyimlendiğine odaklanıyor. Elbette 68’in dünya çapında eksiksiz bir dökümünü sunmak gibi ansiklopedist bir hedef bir derleme kitabın ölçeğini hayli aşar. Fakat yine de burada yer alan yazılar 68’in farklı ülkelerde nasıl bir eylem dalgası, entelektüel gündem ve etki yarattığına dair bir bakış sunmakta. Derlemenin ikinci yarısındaki yazılar ise 68’in Türkiye’de nasıl deneyimlendiğinde odaklanıyor.
68’lilerle yapılmış sözlü tarih çalışmalarında çoğunlukla hareketin aktörleri de, dâhil oldukları protesto dalgasının Türkiye ile sınırlı olmadığını vurgular. O dönemde Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencisi olan ve 1967’de Hacettepe Fikir Kulübü’nü kuranlar arasında yer alan Uğur Cilasun şunları söylüyor:
“Fransa’daki hareketler Ankara ve İstanbul’da patlak veren olaylara çok benziyor. İki tarafta da kürsü sistemi var, dolayısıyla iki tarafta da klasik üniversiteye başkaldırı olarak görüyorum yaşananları. İşte hoca sultası, kürsülerin babadan oğula geçmesi. […]
Biz tıpkı bir Amerikan üniversitesiydik, bizim öyle bir sorunumuz yoktu. Bağımsızlık ve antiemperyalizm o zamanki gençliğin en önemli özelliğiydi; pat dedi bu öne çıktı.
Bizde de giderek düzene doğru bir başkaldırıya dönüştü, Türkiye’nin özel koşullarından ötürü. Bu nedenle, sadece marşa basma aşamasında Avrupa’daki olaylar etkili oldu, bundan sonra seçilen yol ve o yoldan alınan hızı Türkiye’nin kendine özgü koşulları belirledi.”2
2 Nadire Mater, Sokak Güzeldir: 68’de Ne Oldu?, İstanbul: Metis Yayınları, 2009, s. 43.
O dönemde İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü öğrencisi olan Osman Saffet Arolat ise içinde bulunduğu hareketi Avrupa’daki öğrenci protestolarıyla şöyle kıyaslıyor:
“Avrupa’da 68 kuşağı yeni değerler yaratmaya çabalıyor, biz ise yaratılmış değerleri öğrenmeye, Türkiye’nin tanımadığı, suç saydığı sosyalizmi ve ona bağlı bir siyasal yelpazelenmeyi tanımaya çalışıyoruz. Buna bağlı olarak antiemperyalist bir tutum sergiliyoruz. Onlarsa tanınmış siyasi yelpaze içinde reddettiklerine oynuyor. Yani Avrupa’da reddiye hâkim.”3
3 Mater, a.g.e., s. 67.
Bu alıntılarda karşımıza çıkan dünyanın farklı yerlerindeki protestolar arasındaki etkileşim ve farklılaşma 1968’den bugüne toplumsal hareketler literatürünün önemli bir gündemini oluşturmuştur.4
4 Toplumsal hareketler literatürünün şekillenmesinin 68 hareketiyle ilişkisini de vurgulamak lazım.
68 bir akademi eleştirisi olduğu ölçüde araştırma gündemlerine de etki etti. Küresel ölçekte gözlenen muhalefet dalgası, hem sosyal bilimlerde toplumsal hareketlerin bir alt-disiplin olarak belirginleşmesine katkıda bulunmuş hem de bu alt-disiplinin inceleme konularından biri olmuştur. 68 sonrasında sosyal bilimlerde kitlelerin işlevsel kayıtsızlığını normal ve istenir olarak gören modellerin etki sahaları gerilemiş, toplumsal hareketlere ve kolektif eylemlere odaklanan çalışmaların sayıları artmıştır.
Konuya ilişkin uluslararası literatürde önemli fikir ayrılıklarından biri farklı ülkelerdeki eylemlerinin nasıl yorumlanacağına ilişkindir. Başta Immanuel Wallerstein olmak üzere, dünya-sistemi kuramı çerçevesini benimseyen yazarlar 1968’i dünya ölçeğinde başarısız bir devrim olarak görürler ve vurguyu “dünya devrimi”ne yaptıkları ölçüde hareketin tekliğinin altını çizerler. Wallerstein’in ifadesiyle 1968 tek bir devrimdir.5
5 Immanuel Wallerstein, “1968, Revolution in the world-system: theses and queries”, Theory and Society, Cilt 18, No. 4, 1989, s. 431-449.
Giovanni Arrighi, Terence Hopkins ve Immanuel Wallerstein’e göre, 1960’ların ortalarından başlayan ve yaklaşık 10 yıl süren devrimci dalganın iki hedefi vardır. Birinci hedef kapitalist dünya-sisteminin hâkim güçleridir. Antikapitalist tahayyül hareketin belirgin özelliklerindendir.
İkinci hedef ise Arrighi ve meslektaşlarının “eski sol” diye tarif ettikleri parti ve iktidarlardır. Batı Avrupa’da sosyal demokrat partiler,
SSCB ile onun yörüngesindeki reel sosyalist iktidarlar ve o çizginin Batı’daki komünist partileri ile küresel güneydeki ulusal kurtuluş hareketlerinin mirasçıları “eski sol”a dâhildir.6
6 Arrighi, Hopkins, Wallerstein, a.g.e., s. 112.
Toplumsal hareketler literatürünün “çekişmeci siyaset” kanadı ise bu teklik vurgusuna karşı çıkar. Fransa Almanya, İtalya ve ABD’de 1968 kapsamındaki çekişme periyoduna bakan Doug McAdam, Sidney Tarrow ve Charles Tilly, bu farklı ülkelerdeki hareketler arasında ilişki olsa da, bunların “tek büyük bir hareket”in parçası olmadığını vurgularlar.7
7 Douglas McAdam, Sidney Tarrow, Charles Tilly, Dynamics of Contention, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 29.
Elbette bu yaklaşımı benimseyenler de farklı öğrenci hareketleri arasında ilişki olduğunu teslim ederler. Dahası Sidney Tarrow farklı öğrenci hareketlerinin şiddet içermeyen doğrudan eylemler (nonviolent direct action) bakımından da belirli bir eylem repertuvarı ortaklığı olduğunu belirtir.8
8 Sidney Tarrow, Power in Movement: Social Movement and Contentious Politics, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 103.
Fakat bu yaklaşımın esas vurgusu farklı ülkelerdeki öğrenci hareketlerin farklılıklarını öne çıkarmaya yöneliktir.
Bu yaklaşıma göre, Fransa 68’indeki öğrenci protestoları ile ABD’deki öğrenci protestoları arasında önemli farklar mevcuttur. Tarrow’un ifadesiyle,
Fransa bağlamındaki protesto dalgası daha geç patlak vermiş, hızla yaygınlaşmış ve ülkenin genel siyasetine etki ederek bir politik karışıklık yaratmıştır. Buna karşın ABD bağlamındaki eylemler daha uzun erimli bir sürecin sonucunda, bir merkezden yoksun olarak ortaya çıkıp, daha uzun süren protesto kampanyalarına evrilmiştir.9
9 Tarrow, , a.g.e., s. 176.
ABD ve Fransa’da filizlenip gelişen 68 hareketinin farklı ülkelere, farklı siyasal bağlamlara nasıl aktarıldığı sorusu hakkında bu derlemede yer alan makalesinde Ayşen Uysal da farklılıkları ve özgünlükleri öne çıkaran ikinci perspektifi önemsiyor.
2. Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder