Başka Ülkelerin Tarih Ders Kitaplarında Türk/Osmanlı İmajı BÖLÜM 1

Başka Ülkelerin Tarih Ders Kitaplarında Türk/Osmanlı İmajı  BÖLÜM 1

4. Uluslararası Tarih Eğitimi Sempozyumu 

Başka Ülkelerin Tarih Ders Kitaplarında Türk/Osmanlı İmajını Konu Eden Tez 
Araştırmaları Hakkında Bir İnceleme 

Ahmet Şimşek 

İstanbul Üniversitesi HAYEF, 
ahmetsimsek@istanbul.edu.tr 

“Köyleri yakıyorlar, isyan edenlerin aile ve akrabalarını yakalayıp öldürüyor ve tutuklamalara tabi tutuyorlar, yakalanan çeteciler kazıklara oturtturuluyor, çengellere asılıyor, diri diri derileri yüzülüyor, başları kesiliyor veya ömür boyu kürek cezasına çarptırılıyorlardı.” Istorija Na Makedonskiot Narods. Pecatnitsa na Makedonija. (Skopje, 1988), s.91 

Özet 

20. yüzyılda tüm dünya ülkelerinde katı bir uluslaşma süreci yaşanmıştır. Bu süreç bilindiği iki büyük dünya savaşına neden olmuştur. Özellikle ikinci dünya savaşından sonra savaşın nedenleri üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Bu nedenlerden biri uluslararasında kin ve nefret tohumları eken ötekileştirme sorununun olduğu tespit edilmiştir. Ötekileştirmenin en sistemli izlenebildiği öğretim materyalleri ders kitapları olmuştur. Tarih ders kitapları bu noktada merkezi yeri teşkil etmiştir. Bu sebepten tarih ders kitaplarında ülke veya millet imajları üzerine çalışmalar çok önemsenmiştir. Bu çerçevede George Eckert Enstitüsü başta olmak üzere pek çok merkez çalışmalar yapmıştır. 

Türkiye’deyse on 15 yıldır başka ülkelerdeki Türk/Osmanlı imajı üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. 

Bu çalışmada başka ülkelerdeki Türk/Osmanlı imajı üzerine Türkiye merkezli yapılmış akademik tez, makale ve bildiri çalışmalarının incelenmesi konu edilmiştir. Bahsi geçen tez, makale ve bildirilerdeki durum çeşitli yönlerden incelenecektir. Çalışmalara göre Türk/Osmanlı imajının bahsi geçen 
ülkelerdeki durumu ve buna neden olan gerekçeler üzerinde durulmaya çalışılacaktır. 

Anahtar Sözcükler: Osmanlı imajı, Türk İmajı, tarih ders kitapları, tarih eğitimi. 

Giriş 

2005 yılında editörlüğünü Özlem Kumrular’ın yaptığı Dünyada Türk İmgesi kitabı, uluslararası bir katılımla dünyanın çeşitli coğrafyalarında Türkler hakkında ne/ler düşünüldüğü konusuna odaklanmış bir sempozyumun sonucu ortaya çıkmıştı. Kitabın girişinde Kumrular, Borges’ten yaptığı tespitle durumu şöyle resmetmiştir: 

“Kartaca’nın kötü imgesinin Roma’nın eseri olduğunu iddia eder. Yine ona göre Türkün kötü imgesinin yaratıcısı da Avrupa'dır. Şüphesiz, Avrupa dünyada Türk imgesinin oluşup kemikleşmesinde en büyük rolü oynamış ve bu imgeyi kendi politikaları çerçevesinde bir propaganda unsuru olarak kullanmayı ihmal etmemiştir. Akdeniz’in bir ucundan diğerine ulaşan, yolda üzerine eklenen hikâyelerle süslenen, çoğu zaman dönüşümlere uğrayan Türk imgesi 15. ve 16. yüzyılda, Giovanni Ricci’nin Obsessione Turca (Türk Saplantısı) olarak nitelendirdiği kıtasal bir hastalığın tohumlarını da atacaktır.” 

Kuşkusuz bir toplum içinde doğan ve gelişen, zaman içinde kendini farkeden insan, toplumun kendisine doğrudan ya da dolaylı sunduğu davranış kalıplarıyla hareket eder, düşünür, varlığını sürdürür. Bu durum hem birey olarak onun işini kolaylaştırır hem de güven duygusu içinde yaşamanı sürdürmesini sağlar. Bu süreç içinde pek çok bilgi ve imaja sahip olur. Bu davranış kalıplarını  biçimlen diren unsurlardan biri de kuşkusuz “biz” dışında konumlandırılan ve “biz” kavramına anlam katan “öteki”dir. Öteki hakkında sahip olduğumuz her bilgi ve imaj doğrudan ya da dolayı söz ve davranış kalıplarımızı belirler. Bolay (1996: 191) imajın; zihindeki çağrışım, his, tutum ve izlenimler ile bunların olumlu/olumsuz değerlendirmelerinden meydana geldiğini, bunun ilk olarak sembolik bir resim biçiminde olduğunu, imajın, duyumsanmış olan şeyin zihinde bıraktığı izi ya da tasarım olduğunu söylemiştir. Malum olduğu üzere bunlar imgeler sayesinde gerçekleşir. Cevizci, (1999: 462) ise imgeyi, dış dünyadaki nesnelerin zihinsel resmi, kopya ya da tasarımı; gerçek ya da gerçek dışı bir 
şey ya da olgunun zihindeki tasarımı; var olan şeylerin zihinde oluşan sureti; resimsel niteliği olan tasarım; zihnin, duyusal bir niteliği ya da dış dünyada var olan bir şeyin kopyasını, duyusal uyarıların yokluğundan meydana getirmesi sürecinin ürünü olan zihinsel nesne olarak tanımlamıştır. Bu haliyle imaj toplumsal bilgi ile şekillenen duygu ve inançlara göre olan zihinlerdeki çağrışım, his, tutum ve izlenimler ile bunların olumlu/olumsuz değerlendirmeleri içerir (Tolungüç, 2000: 32). 

Öteki kavramı ve tanımlaması, ontolojik olarak yukarıda bahsedildiği gibi konumlanmasına rağmen, çoğu zaman olumsuz bir içerikle anılır. 20. Yüzyılın başındaki uluslaşma ve yeni ulus devletlerin kurulması, tam da bu olumsuz anlamlarıyla tanımlanmasını birlikte getirmiştir. Özellikle “şanlı tarihi 
ve eski geçmişiyle çok eski olduğu” iddiasındaki uluslaşan devletler yeni ötekiler yaratarak kendileri için ideal kimlik tabloları çizerken, ötekilere bütün olumsuzlukları yüklediler. Böylelikle “biz” ve “öteki/ler” arasında derin uçurumlar oluşturdular. Bu durum İkinci Dünya Savaşından sonra uluslararası gündeme gelmiştir. Çünkü İkinci Dünya Savaşının insanlık için büyük yıkıcılığı karşında 
tüm dünya yeni bir hesaplaşmaya gitmiş, yeni bir savaşın ancak eğitimdeki ötekileştirmeden kurtularak ulaşılabileceği düşünülmüştür. Bu bağlamda hem uluslararası kuruluşlar hem de ülkeler aralarında yaptıkları ikili anlaşmalarla bu sorunu çözmek için çaba sarf etmişlerdir. Bu bağlamda tarih ders kitaplarındaki öteki imajı üzerine incelemeler yoğunlaşmış, ötekileştirmeyle ilgili tüm ifade ve 
tanımlamaların tarih ders kitaplarından çıkarılması amaçlanmıştır. Bu konuda Türkiye’de, UNESCO’nun önerileriyle bazı girişimlerde bulunulmuş, ders kitaplarında diğer milletleri küçümseyen ifadelerin düzenlenmesi için çalışmalar yapılmıştır. Bu konudaki çalışmaları Safran ve Ata (1996) ile Şimşek ve Alaslan (2015) makalelerinde özetini görmek mümkündür. Bu iki çalışma Türkiye’deki tarih ders kitaplarında ötekileştirme unsurlarının taranması ve tespiti için önemli veri sağlamıştır. Bu çalışmalarda olduğu gibi başka ülkelerin tarih ders kitaplarında Türk imajı/imgesinin incelenmesi de yeniden anlam kazanmıştır. 

Türk ve Osmanlı imajının ele alındığı çalışmalara bakıldığında bunların bir kısmının makale, bir kısmının bildiri ve bir kısmının da (ağırlıklı olmak üzere) tez çalışması olduğu görülmüştür. 
Makelelere bir göz atıldığında birinin Alibasic’e (2007) ait olduğu görülür. “Bosna Hersek Tarih Kitaplarında Osmanlı İmajı” isimli makalesinde, Türklere yönelik yer yer düşmanlık içeren ifade ve imalara rastlandığını belirtmiştir. Bu bağlamda Bosna-Hersek’te tarih ders kitaplarının yeniden yazılması gerektiğini söylemiştir. Diğer bir çalışma Yılmaz’a (2008) aittir. Hazırladığı “Ermenistan Cumhuriyeti’nde Okutulan 10. Sınıf Tarih Ders Kitabında Türkler Aleyhinde İfadeler ve Sözde 
Ermeni Soykırımı” isimli makalesinde, Ermenistan’daki ders kitaplarında Türklerle ilgili bölümleri ve ifadelerin düşman millet bilincinin yaratılmasına kaynak oluşturduğunu vurgulamıştır. Daha güncel ve benzeri ise Yıldız Deveci Bozkuş’un yazdığı “Ermeni Tarih Ders Kitaplarında Türk İmgesi” makalesidir. 2014 yılında yayımlanan makalede Ermeni ders kitaplarında Türk imajının tek taraflı olarak sunulduğu ve Osmanlı devletinin Ermeni öğrencilerce barbar ve işgalci olarak tanımlandığı belirtilmiştir (Deveci, 2014). Diğer bir makale Aizharkyn’a aittir. 2012 yılında yayınlanan “Kırgızistan’daki Ortaokul, Lise Tarih Ders Kitaplarında Türkiye Tarihinin Okutulması” adlı makalesinde SSCB dönemi ve Kırgızistan Cumhuriyeti’nde kullanılan tarih ders kitaplarının karşılaştırmalı analizi yapılmıştır. Yeni dönemde bazı bilgilerin değişmiş olduğunu belirtmek le birlikte çoğunlukla “eski anlatıma” bağlı kalındığını gösterilmiştir. Konuyla ilgili diğer kapsamlı bir çalışma ise Biricky’e aittir. 2013 yılında “The Ottoman Age in Southern Central Europe as Represented in Secondary School History Textbooks in the Czeck Republic, Hungary, Polland and Slovakia” başlığıyla yayınlanan makalesinde bu ülkelerin tarih ders kitaplarındaki demir perde (sosyalist) 
dönemde ve sonrasındaki Osmanlı algısını incelenmiştir. Ana hatlarıyla sosyalist dönem sonrasında tarih ders kitaplarında uzun zaman Osmanlı çağının ele alınışında büyük farklılaşmaların olmadığını belirtmiştir (Biricky, 2013: 124). Güncel bir çalışma ise Rusya Tarih Ders kitaplarında Türk Osmanlı İmajı başlığını taşıyan Meherremova Cengiz ile Şimşek’e ait olandır. 2015 yılında yayınlanmış bu makalede de Türk ve Osmanlı kimliği ve kültürüyle ötekileştirme unsuruna rastlanmıştır. 

Konuyla ilgili diğer bir yayın türü bildirilerdir. Bunlardan biri olan Köstüklü’nün 2013 yılında Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi’nde sunduğu “Kıbrıs Rum Kesimi Tarih Ders Kitaplarında Türk ve Türkiye İmajı” adlı çalışmasında Rum kesimi ders kitaplarında “Türk” kavramının öğrencilere olumsuz biçimde sunulduğu, bunun 2001 yılı Avrupa Konseyi Önerisine aykırı olduğunu belirtmiştir. 

Bizim bu bildirimizde ise başka ülkelerin tarih ders kitaplarında Türk/Osmanlı imajını konu eden tez araştırmaları incelenmiştir. 

Yöntem 

Bu incelemede başka ülkelerdeki tarih ders kitaplarında Türk/Osmanlı imajının nasıl olduğuna ilişkin Türkçe tezler konu edilmiştir. Bu çalışmada tarama yöntemi kullanılmıştır. Öncelikle literatür taranarak incelemeye konu olacak tezler tespit edilmiştir. Ulaşılan tezler doküman analizine tabi tutulmuştur. Doküman incelemesi, araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar (Yıldırım, Şimşek, 2006:188,224). Tezlerin tamamında hangi ülkelerin ders kitaplarının konu edildiği, tezlerin hangi üniversitelerin hangi bölümlerinde yapıldığı, nasıl bir kavramsal temellen dirmeden hareket ettikleri, hangi yöntemleri kullandıkları, hangi ana bulgulara ulaştıkları, bulgularını yorumlama durumlarının ne olduğu araştırılmıştır. Elde edilen veriler niteliksel olarak betimlenecektir. Toplanan veriler betimsel analiz yöntemiyle çözümlenmiştir. 

Araştırmada incelenen tezler 

1. Şener Biljali(2007). Makedonya Eğitim Kurumlarında Okutulan Tarih Kitaplarında Osmanlı İmajı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 
2. Nurses Yıldız. (2008). 1980–1990 Yılları Arasında Bulgaristan’da İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumlarında Okutulan Tarih Ders Kitaplarında Türk ve Osmanlı Algısı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 
3. Mırna Zunıc. (2008). Hırvatistan’da Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı İmajı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 
4. Mehmet Yiğit. (2009). Arap Ülkelerinde Okutulan Lise Tarih Ders Kitaplarında Türkler (Ürdün ve Suriye Örneği). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 
5. Mahmut ULUBAŞ (2009). Günümüz Amerikan Tarih Ders Kitaplarında Türk Tarihi İle İlgili Konuların Ele Alınışı Üzerine Bir İnceleme. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 
6. Venera Gatina (2009). Rus Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı/Türk İmgesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 
7. Zehra B. GÖKDEM. (2010). Suudi Arabistan Ders Kitaplarında Türkler ve Türk İmajı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmalar Enstitüsü. 
8. Yenal Göksun. (2011). Suriye İlk ve Ortaöğretim Ders Kitaplarında Türkler ve Türk İmajı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü. 
9. Mehmet Batan. (2011). İran İslam Cumhuriyeti İlk ve Ortaöğretim Ders Kitaplarında Türkler ve Türk İmajı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü. 
10. Fatih Fuat TUNCER. (2012). Kosova Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı / Türk İmajı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 
11. Jahja Muhasilovic. (2015). Bosna Hersek Güncel Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı/Türk İmajı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 
12. Nigar Maharramova Cengiz. (2016). Sovyet Rusya Tarih Ders Kitaplarında Türk İmajı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. 



2.Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR


***