IRAK TÜRKMENLERİ VE MART 2003 SAVAŞINDAN SONRAKİ DURUMLARININ İNCELENMESİ
Yazan: Prof.Dr. Mahir NAKİP
1. İngiliz İdaresinde Türkmenler
İngilizlerin 20. asrın başlarında Irak'a girmelerinin ana hedefi
Kerkük petrollerini ele geçirmekti. Nitekim Kerkük sınırına gelene kadar
Osmanlı ordusu ile çarpıştılar. Ancak, Türkmenlerin varlığını kabul eden
Bağdat idaresi 25 Ekim 1920 günü kurulan Abdul Rahman El Geylanî
kabinesinde, Eğitim ve Sağlık Bakanlıklarını Kerküklü bir Türkmen olan
İzzet Paşa'ya tevdi etmiştir1. Temmuz 1921'de yapılan referandumda,
Kerkük halkı Prens Faysal'ın krallığını reddetmiş, İngilizlere karşı açık bir
tavır sergilemiş ve başta Neftçi ailesi2 olmak üzere bu şehirde yaşayan
Türkmen aileleri gizli bazı faaliyetler yürütmeye başlamışlardır3 1923
yılında hazırlanmakta olan Irak Anayasasına desteklerini kazanmak
üzere Kerkük'ün ileri gelenlerinden destek istenmiş, bunun üzerine
Kerküklüler dört şart ileri sürmüşlerdir4:
. Seçim sürecinde Hükümetin oluşumuna karışmamak,
. Kerkük'ün mahallî yönetiminde Türk karakterinin (kimliğinin) korunması,
. Türkçe'nin Kerkük bölgesinde resmî bir dil olarak kabul edilmesi ve
. Bağdat'ta kurulacak bütün hükümet kabinelerinde Türkmenlere yer verilmesi.
1923'ün Temmuz'unda Türkmenlerin bu isteklerine karşı Irak
Başbakanı Abdül Muhsin Al Sadun Türkçe bir cevap yazarak, ikinci ve
üçüncü isteklerinin kabul edildiğini bildirmiştir5.
Kerkük'te Türkmenlerle İngiliz idaresi arasındaki ilk kavga 4 Mayıs
1924 günü meydana gelmiştir. Kerkük'ün Büyük Pazar esnafı ile İngiliz
taraftarı Teyyariler arasında çıkan çatışmada, çok sayıda Türkmen şehit
düşmüştür. Irak polis gücünün müdahalesi neticesinde huzur tekrar tesis
edilmiştir. Ayrıca, Kerkük'te Türkçe yayın yapan Necme Gazetesi'nin 4
Şubat 1924 günkü nüshasına bir ilan veren Kerkük Valiliği, zarar gören
kişi, esnaf ve ailelerin zararlarını tazmin etmiştir. Gazetede yayınlanan
199 zarar gören kişinin mesleklerine bakıldığında tamamen
Türkmenlerden oluştuklarını görebiliriz6. 12 Temmuz 1946 günü
Gavurbağı Katliamı gerçekleşti. Burada da Irak polisi petrol şirketinden
yürüyüşe çıkan işçilerin üzerine ateş açarak çok sayıda Türkmen’in
ölmesine, bir kısmının da yaralanmasına sebep olmuştur7
2. Cumhuriyet Döneminde Kerkük'ün Siyasi Kimliği
14 Temmuz 1958 darbesiyle Abdülkerim Kasım, Kraliyeti devirmişti. Her Iraklı gibi Türkmenler de cumhuriyetin ilanına sevinmişlerdi. Ancak, Komünist Partisi'nin iktidarı yavaş yavaş ele geçirme teşebbüsleri, Kerkük Türkmenlerini endişelendiriyordu. Özellikle Kürt lideri Molla Mustafa Barzani'nin bu parti ile açık iş birliğine girmesi ve Kerkük'ü Kürdistan bölgesine dâhil ettirme teşebbüsleri, halkı iyice tedirgin etmişti. Nitekim o tarihlerde merkezi Kerkük'te bulunan 2. Tümen Komutanı General Nâzım Tabakçalı 9 Eylül 1958 günü Kasım'a
gönderdiği gizli raporunda özetle şunları söylüyor: "Kerkük halkı Kürt
olmadığı hâlde, şehir Kürdistan bölgesine dâhil edilmek istenmektedir.
Bundan amaç, Irak Cumhuriyeti'nin millî serveti olan petrole egemen
olmaktır. Kürdistan Eğitim Müdürlüğü'nün merkezini Kerkük'te kurmak ve
başına bir Kürt'ü getirmek, kesinlikle doğru değildir. Kerkük'te görev
yapacak eğitim müdürünün Arap olması yanında, tarafsız ve adil bir kişi
olması şarttır 8.
Tabakçalı, 19 Ocak 1959 tarihinde bir başka rapor yollayarak ordudaki Kürt subayların gizli faaliyetlerini açığa çıkarır ve 15 Şubat 1959 günü şu telgrafı Kasım'a çeker: "Önceden size gönderdiğimiz raporları lütfen göz önüne alınız. Yoksa Kürtler, çoğunluğunu Türklerin (Türkmenlerin) teşkil ettiği bu şehri ileride
Kürdistan bölgesine katacaklardır. Bu da genç Irak Cumhuriyeti'nin millî
çıkarlarına ters düşer..."9 .
Tabakçalı'nın raporları görevden alınmasına sebep olur ve yerine
Komünist görüşlü Davut El Cenabi 2. Tümen Komutanlığına getirilir.
Kerkük Belediye Başkanlığına Kürt kökenli Maruf Berzenci tayin edilir.
14 Temmuz 1959 günü Cumhuriyetin 1. yıldönümü kutlamalarının
yapıldığı sırada olaylar patlak verir ve çok sayıda Türkmen tutuklanır.
Türkmenlerin ileri gelenlerinden 25 kişi hunharca katledilir ve çok sayıda
Türkmen'in evi ve iş yeri yağmalanır ve yakılır10. Komünist Kürtler
tarafından öldürülen Türkmenler, Kürt Belediye Başkanı tarafından şehir
dışında toplu bir mezara gömülür11. General Kasım, katliamın
sorumluluğunu Komünist Partisine ve Kürt siyasi gruplarına yükler.
Arkasından 260 Komünist ve Kürt tutuklanır. Büyük bir kısmı serbest
bırakılırken bir kısmı da idama mahkûm edilir. Kasım'ı deviren General
Abdülselam Arif, 23 Haziran 1963 günü bu hükmü yerine getirerek 28
suçlu Kürt ve Komünisti idam eder12.
1968 yılında iktidara gelen Baas Partisi, özellikle 1970'li yıllarda
ciddi anlamda Kerkük'ün kimliğini değiştirmeye çalışır. 1974 yılında
Cumhurbaşkanı Yardımcısı olan Saddam, Kerkük'ün adını değiştirir,
Tuzhurmatı ve Kifri gibi Türkmen ilçelerini Kerkük'ten alıp, Arap illerine
bağlar. Türkmenlerin bu şehirden gayrimenkul almalarını yasaklar.
Türkmen halkını güneye sürer. Bir zamanlar Türkmenlerin yoğunlukla
yaşadığı tarihî kaleyi yıktırır13. Ayrıca, Kerkük'ten yüzlerce Türkmen'i
idama mahkûm eder14.
3. Körfez Krizinin Türkmenlere Etkileri
Saddam'ın Kuveyt'i işgali ile başlayan süreç, Irak'ı bugünlere
getirmiştir. ABD'nin baskılı önerisi ile Birleşmiş Milletler’in uygulamaya
koyduğu 36. paralel uygulaması, bugün Kuzey Irak'ta oluşan Kürdistan
Federasyonu’nun ilk adımı olmuştur. Özellikle 36. paralelin üstünde
olduğu hâlde Musul, Güvenlik Bölgesine dâhil edilmemiş; buna mukabil,
Süleymaniye 36. paralelin altında olduğu hâlde Güvenlik Bölgesine dâhil
edilmiştir. Bugün anlaşılıyor ki, Çekiç Güç'ün yıllarca bölgede kalması,
Güvenlik Bölgesi uygulamasının 12 yıl gibi uzun bir süre devam etmesi
ve 1996 yılında ABD'nin Türkiye üzerinden binlerce Kürt'ü Guantanamo
Adalarına götürerek orada eğitmesi ve Irak muhalefet toplantılarında
KDP ve KYB'ye özel bir önem verilmesi hep bugün için atılan adımlardır.
12 yıl süren bu arızi dönemden Türkmenlerin iyi yararlandıkları söylenemez. Şöyle ki;
a. 36. paralel uygulaması, nüfus ve bölge olarak Türkmenleri ortadan ikiye bölmüştür. Bir taraftan Telafer, Musul, Altunköprü, Kerkük, Tuzhurmatı ve Hanekin gibi Türkmen şehirlerinde yaşayanlar Saddam'ın insafına terk edilirken, diğer taraftan Saddam'dan kaçan Türkmenlerle Erbil'in halis yerli Türkmenleri, 36. paralelin üstünde kalarak Güvenlik Bölgesinde yaşama ve örgütlenme imkânı bulabilmişlerdir. Bunun bir neticesi olarak Türkmenlerin takriben %80'i
güncel siyasi gelişmelerden, örgütlenmeden ve birbirleriyle haberleşmeden uzak kalmışlardır.
b. Türkmenlerin Erbil'de ve Türkiye'de kurdukları siyasi teşekküller
dağınık, tabanı dar ve amatörce olmuştur. Planlar hep kısa vadeli, basit
ve etkisiz kalmıştır. Bu siyasi dağınıklığın ana sebebi, karizmatik bir
liderin çıkıp en azından Erbil'de ve yurt dışında bulunan Türkmenleri
toparlayamamasıdır.
c. İran'da örgütlenen Şii Türkmenlerle, Türkiye'de ve diğer ülkelerde örgütlenen Türkmenler arasında ciddi bir kopukluk yaşanmıştır. Aslında aralarında derin ideolojik ayrılığın bulunmadığı bu iki kesim arasında zaman zaman diyaloglar kurulduysa da esaslı bir iş birliğine gidilememiştir.
ç. Türkmen siyasi teşekkülleri, Saddam yönetiminde kalan Türkmenlerle ilişki kuramamışlar ya da oralarda yaşayanlara zarar gelir endişesiyle ilişki kurmaktan çekinmişlerdir.
d. Türkiye'de örgütlenmiş Türkmen siyasi kuruluşları, Irak muhalefeti içinde hak ettikleri yeri bulamadılar; sürekli dışlandılar ve marjinal bir grup olarak gösterildiler. Bunda, takip ettikleri siyasetin, Türkiye eksenli olmasının rolü olduğunu söylemek yanlış değildir. Şii Türkmenler ise daha rasyonel davranarak, Irak Şii hareketinin açtığı geniş şemsiyenin altında yer almayı tercih ettiler.
4. Son Savaş
Türkiye ve yurt dışında örgütlenen Türkmen siyasi grupları ümitlerini Türkiye'nin ABD ile birlikte savaşa girmesine bağlamıştı. 1 Mart Tezkeresi TBMM'den geçmeyince Türkmen siyasi partileri ciddi hayal kırıklığına uğradılar. Türkiye'nin özellikle Kuzey Irak'ta yarattığı boşluğu KYB ve KDP doldurmaya başlayınca, Türkmenler giderek zarar gördüler, küçültülmeye mahkûm edildiler ve siyasi denklemin haricinde kalmaya zorlandılar. Özellikle hızlı bir şekilde Türkmen bölgelerinde örgütlenmeye başlayan Irak Türkmen Cephesi, Ulusal Meclis ve Hükümet üyeliği gibi bütün siyasi görevlerin dışında tutuldu. Mecliste ve Hükümette yer alan birer Türkmen temsilci, herhangi bir siyasi örgütle ilişkisi olmayan Türkmen şahsiyetlerinden seçildi. Bu bilinçli dışlanma, aslında bir
bakıma Türkiye'nin 1 Mart Tezkeresini reddetme cezasının Türkmenlere
yansıması idi.
10 Nisan 2003 günü, Türkiye'nin kırmızı çizgilerine rağmen Kerkük'e akın eden Kürt Peşmergeleri, ABD askerlerinin gözü önünde, önce şehri yağmaladı, sonra resmî daireleri yaktı, tapu ve nüfus daireleri gibi devlet arşivi niteliğinde olan yerleri talan etti. ABD Kuvvetleri şehre 30 kişilik bir meclis kurdu. Türkmenlere, Kürtlere, Araplara ve Kildo-Asurilere altışardan olmak üzere, toplam 24 sandalye tahsis etti. Geri kalan 6 kişilik kontenjanı da kendisinin kullanacağını ilan etti. Herkes, bu kontenjana Amerikan yanlısı olmak kaydıyla iki Türkmen, iki Kürt ve iki de Arap seçilmesini beklerken, ABD beş Kürt ve bir Kildo-Asuri seçti ve
meclisteki dengeyi Kürtler lehine çevirdi. Arkasından Kürt bir vali tayin
edildi. Böylece ABD'nin hoşgörüsü ile Kerkük şehri Kürtleştirme sürecine
alınmış oldu.
Türkiye'nin Türkmenler ve özellikle de Kerkük konusunda çabaları sonuçsuz kaldı. Bunun sonucunda Arap ve bazı Türk yazarlar Kerkük'ün Kürtlere peşkeş çekilmesini, Türkmenlerin şahsında Türkiye'ye verilmiş bir ceza olarak nitelendirdiler. Saddam zamanında ve 30 yıllık bir süre içerisinde, Kerkük'ten sürülen Kürt ve Türkmenlerin yerlerine yerleştirilen Arapların geri gitmesi istendi. Bu talep sadece Kürt siyasi grupları tarafından dile getirilmiştir. Talebin hukuki gerekçesi henüz hazırlanmadan, Kürt bölgelerinden insanlar Kerkük'e akın etmeye başladı. Kanuni dayanağı henüz oluşturulmayan bu uygulama
maksadını aştı ve 30 Ocak seçimlerinden önce Kerkük'e yerleştirilen Kürtlerin sayısı 375.000'i buldu. Hâlbuki Kürt yazarların tespitlerine göre Kerkük ve civarından Saddam zamanında göç ettirilen Kürt ve Türkmenlerin sayısı 108.000 kişidir15. Buna karşılık Türkiye hariç, hiçbir ülke bu açık istilanın durdurulması için gayret göstermedi. Türkiye'nin tepkisi ise, "Kerkük'ün demografik yapısının değiştirilmesi kabul edilemez" demekten öteye geçemedi.
Kaynak: www.analisidifesa.com Mappa Cia Iraq - zona di Kirkuk
Seçime Şiiler, Kürtler ve Türkmenler katılırken, Sünniler katılmamışlardır. Sünnilerin katılmamalarını, biri açık diğeri gizli olmak üzere iki sebebe bağlamak mümkündür. Açık olan sebep: Sünnilere göre ülke işgal altında iken demokrasi olmaz ve seçimler yapılamazdı.
Gizli sebep ise, her zaman iktidarda olan Sünnilerin böyle bir seçimde azınlık durumuna düşeceklerinin kesin olmasıydı. Yani Sünniler, seçime girmemeyi, azınlık durumuna düşmeye tercih etmişlerdir. Her iki sebebi de anlamak, hatta takdir etmek gerekir. Çünkü (doğru ya da yanlış) bu bir duruş ve anlayıştır. Şiilerin oy oranlarının yüksek çıkacağı zaten bekleniyordu. Şaşırtıcı gibi görünüp, ancak hiç de sürpriz olmayan tek sonuç, Kürt oylarının kabarık çıkmasıydı. Bunu da birçok siyasi çevre bir başarı olarak göstermektedir. Aslında Kürtler
açısından seçimleri iki farklı açıdan değerlendirmek gerekir.
Nerdeyse iki yıldan beridir dünya, Kürtlerin Kerkük'e nasıl akın ettiklerini ve şehri nasıl doldurduklarını izlemektedir. Ayrıca, seçimlerden sonra özellikle Kerkük'te tespit edilen seçim ihlalleri, yapılan yolsuzluk ve usulsüzlükler herkes tarafından bilinmektedir. Aslında seçimden çok daha önce yüz binlerce Kuzey Iraklı Kürt'ün maksatlı bir şekilde Süleymaniye, Erbil, Duhok gibi şehirlerden özellikle Kerkük'e kaydırılması ve Kerkük'te de çadırlarda, barakalarda, devlete ait okul ve diğer kamu binalarında barındırılmaları seçimin nezihliğini daha baştan kirletmiş ve sonucunu ortaya koymuştu. Diğer taraftan, seçimden kısa bir süre önce Kerkük Seçim Komiserliği Kürt kökenli vatandaşlara ait
usulsüz 73.000 seçim karnesini iptal etmiştir. Ancak, çeşitli antidemokratik müdahalelerle Kerkük Seçim Komiseri El Hadidi istifaya zorlanmış ve arkasından yeni atanan Komiser, sözü edilen karneleri kabul etmekle kalmamış, on binlerce yeni usulsüz karneyi de yürürlüğe sokmuştur.
30 Ocak günü Türkmenlerin aleyhine olan ciddi seçim ihlalleri olmuştur. Mesela, Musul'da seçim merkezlerine yeteri kadar oy pusulası dağıtılmadığı, Cumhurbaşkanı El Yaver tarafından açıklanmış ve sadece belirli noktalarda az sayıda seçim sandığı bulundurulduğu için, yüz binlerce Iraklı Arap ve Türkmen oyunu kullanamamıştır. En az 300.000 nüfuslu Telafer'de sadece iki seçim merkezi açılmıştır. Diğer taraftan toplam nüfusu 11.000 civarında olan ve önemli bir kısmının Türkmenlerden oluştuğu Altunköprü Nahiyesi'nde 17.771 oy kullanılmış ve oyların büyük bir kısmı Kürdistan Koalisyon Listesi'ne çıkmıştır.
Erbil'de seçimden önce Türkmen siyasi kuruluşlarının propaganda
kampanyaları yürütmelerine izin verilmemiştir. Ayrıca, sandıkların
başında hiçbir tarafsız gözlemcinin bulunmadığı görülmüştür. Aynı
şekilde Tuzhurmatu'nun Süleyman Beg Nahiyesi'nde ve civar köylerinde
yaşayan Türkmenler ya 130 numaralı Kürdistan Koalisyon Listesine oy
vermeye zorlanmışlar ya da şehre gelip oy kullanmaları engellenmiştir.
Erbil, Duhok ve Süleymaniye'de seçimle ilgili bütün resmî işlemler
Barzani ve Talabani'nin memurları tarafından yürütülmüştür.
Seçim günü Kerkük'te meydana gelen usulsüzlükler ve kanunsuz
uygulamalar daha da dikkat çekicidir16.
a. Kerkük'ün her mahallesindeki seçim merkezlerinin sayısı, önceden Seçim Komisyonu tarafından belirlendiği hâlde, seçim sabahı Kürt mahallelerinde bulunan 8 okulda yeni seçim merkezleri kurulmuş ve bu merkezlerin korunmaları için Kerkük polisinden değil, tamamen Kürt Peşmergelerden oluşan Millî Muhafız gücünden destek alınmıştır.
b. Sakinleri tamamen Kürtlerden oluşan Rahimava semtinde, oy kullanma işlemleri saat 7.00 yerine saat 6.00'da başlamış ve 17.00'den sonraya kadar devam etmiştir.
c. Bazı seçim merkezleri, seçimden bir gün önce Türkmen mahallelerinden alınıp, Kürt mahallelerine nakledilmiştir.
ç. Seçim günü, propaganda yapma yasağı olduğu hâlde, Kürt seçmenler arabalarla şehri dolaşarak anonslar yapmışlar ve seçim merkezlerinin duvarlarına Talabani ve Barzani'nin resimlerini yapıştırmışlardır.
d. Kerkük'e bağlı Yengice ve Bastamlı gibi Türkmen köylerinde oy
verme işlemleri bittikten sonra, Millî Muhafız Güçleri sandıkları zorla
almışlar; ancak arabaya yüklerken telaşlanarak sandıkların birini yolda
düşürmüşler ve oyların yollara dağılmasına sebep olmuşlardır.
6. Türkmenler Seçimi Kaybetti mi?
Seçim sonuçları yayımlandığında Irak Türkmenleri Cephesi'ne 93.000 oy çıkmış ve sonuçta sadece 3 milletvekilini meclise sokabilmişlerdir. Türk basını bu sonucu Türkmenlerin başarısızlığı, hatta realitesi olarak gösterdi. Bu gülünç oy sayısı birileri tarafından kasıtlı olarak küçültülmüş olabilir. Ama her şeye rağmen başarısızlığı topyekûn Türkmen toplumuna fatura etmek doğru değildir. Şii Türkmenlerin en büyük dilimini temsil eden siyasi kuruluşlar, esas Şii listesine girerek Meclise 5 milletvekili sokmuşlardır. Kürt listesinden meclise giren birkaç
Türkmen'i hariç tutmakla birlikte, Allavi'nin listesinden de Meclise giren
Türkmenler olduğu bilinmektedir. Bu durumda demek ki mecliste 14
Türkmen milletvekili bulunmaktadır.
Başkaları ile iş birliği yaparak seçime giren Türkmen siyasi kuruluşları da tek başlarına seçime girebilirlerdi. Ama temkinli ve realist davranarak başka listelerle koalisyona gitmeyi daha ehven buldular. Aslında seçim öncesi şartlar da bunu gerektiriyordu. Bunlar için kurtlar sofrasında güçlünün yanına oturmak, yalnız oturmaktan daha mantıklı bir seçenekti. Demek ki yanlış strateji takip etmenin bir sonucu olarak seçimi kaybeden sadece Irak Türkmenleri Cephesi ile Türkmen Millî Hareketi olmuştur. Bu arada her şeye rağmen Irak Türkmenleri Cephesi şanslı görünmektedir. Çünkü seçime 4 milyon Iraklı katılmamıştır. Eğer
seçime bir milyon seçmen daha katılmış olsaydı, Irak Türkmenleri Cephesi %1 barajına takılarak meclise hiç giremeyebilir di.
7. Kerkük'ün Bugünü ve Geleceği
Dr. İbrahim Caferi, hükümeti kurarken meclisten ikinci büyük siyasi kütleyi temsil eden Kürtlerle pazarlığa oturmak zorunda kalmıştır. Özellikle Barzani'nin ileri sürdüğü şartlardan birisi de, Kerkük'ün Kürdistan bölgesine dâhil edilmesi şartı idi. Hâlbuki Geçici Irak Yönetimi Kanunu'nun 53’üncü ve 57’nci maddelerine göre Kerkük'ün hangi statüde yönetileceği iki önemli şarta bağlanmıştı. Biri bölgede yapılacak adil bir sayım, diğeri de daimi anayasanın kabulü idi. Caferi'nin direnmesi üzerine bu şarttan vazgeçildi ve Kerkük'ün yönetim biçiminin belirlenmesi ileriki bir tarihe atıldı. Ancak, şehirde kurulan 41 kişilik
Vilayet Meclisi'nde 26 Kürt, 9 Türkmen ve 6 Arap milletvekili olduğu hâlde hiçbir karar alınamamakta ve meclis çalışmaları kilitlenmiş bir durumdadır. Seçimin üzerinden tam dört ay geçmesine rağmen şehir meclisi toplanamamış, herhangi bir karar alamamıştır. Diğer taraftan Türkmen ve Arap milletvekilleri de aylardan beridir meclis toplantılarına katılmamaktadır. Bu belirsiz durumdan en çok yararlanan siyasi taraf Kürt siyasi gruplarıdır. Çünkü, bütün yeni atamalar onlar tarafından yapılmaktadır. Hatta Kürdistan Bölgesi için Erbil'de oluşturulan
parlamentoda Kerkük'ü temsilen milletvekilleri bile seçilmiştir.
Fiilen Kürt idaresinde olan Kerkük'ün geleceği oldukça karanlık görünüyor. Bugünkü yapısı itibariyle Kerkük'ün üç etnik gruptan oluştuğunu bütün taraflar kabul etmektedir. Ancak, özellikle KDP, Kerkük'ün Kürdistan'a dâhil olduğunu iddia etmektedir. KYB adına Talabani Brüksel Modeli’ni önerirken, Türkmenler ve (Şii’si ve Sünni’siyle) Araplar Kerkük'ün Irak'ın bütününe ait olduğunu
savunmaktadır. KDP'nin bu uçuk görüşünü oluştururken cesaretini ABD'den aldığını söylemek mümkündür. Başta Kürtler olmak üzere birçok Iraklı siyasetçi Kerkük'ün, Irak'ın bir iç meselesi olduğunu söylemesine rağmen, komşu ülkelerin de Kerkük konusunda çekinceleri olduğu malumdur. Bilindiği gibi, dünya petrollerinin %4'ü Kerkük'te üretilmektedir. İran'da, Suriye'de, Türkiye'de uzantısı olan ve hiç devlet tecrübesi olmayan bir etnik gruba böylesi bir kaynağı teslim etmek elbette büyük riskleri de beraberinde getirir ve ilgili ülkelere söz söyleme hakkı verir.
Kerkük'ün Türkmenler açısından bir başka önemi daha bulunmaktadır. İngilizler döneminden bu yana ve bütün baskılara rağmen Irak Türklüğünün sembol ve merkezi olmuştur. Türkmen ediplerin, şairlerin, bestekârların, yazarların ve bilim adamlarının çoğu burada yetişmiştir. En çok asimilasyona, baskıya, sürgüne ve katliama maruz kalanlar genelde bu şehirde ya da civarda yaşayan Türkmenler
olmuştur. Ayrıca Kerkük, Irak Türklerinin yaşadığı coğrafyanın tam ortasında bir şehirdir. Şu anda da Türkmen meclisi ve hemen hemen bütün Türkmen siyasi teşekküllerinin merkezi bu şehirde bulunmaktadır. Kerkük, Kürdistan'a dâhil edildiği takdirde, Türkmenlerin ciddi bir dağılma ve sarsıntı geçirecekleri muhtemeldir. Diğer taraftan Irak'ı oluşturan bütün taraflar, Kerkük'ün Kürdistan'a dâhil edilmesi durumunda, bundan sonraki adımın bu bölgenin Irak'tan koparılarak bağımsız bir devlet hâline getirilmesi olduğunu tahmin edebilmektedir.
Kısacası Kerkük'ün geleceği bütün taraflar için hayati bir öneme haizdir. Bütün bu veriler ışığında en selim ve tartışmasız çözüm, Kerkük'ü özel statülü bir şehir hâline getirmek olacaktır. Ama tarafların bu özel statüdeki yerinin ve payının ne kadar olacağını, zaman ve tarafların güçleri belirleyecektir.
8. Telafer'in Dramı
Irak'ın kuzeybatısına düşen Telafer, takriben 300.000 nüfuslu olup, tamamen Türkmenlerden oluşmaktadır. 1920 yılında İngiliz idaresine karşı ilk isyan meşalesi bu şehirde yakılmış ve Kaçakaç Hadisesi olarak tarihe geçmiştir. Musul'un büyük ilçesi olup, Türkmen olduğundan Saddam zamanında il yapılmamıştır. Nüfusun yarısına yakını Şii mezhebine mensup olmakla beraber, bugüne kadar Sünni Türkmenlerle hiçbir konuda ihtilafa düşmemişlerdir. Bir petrol şehri olmamakla birlikte, Telafer stratejik bir mevkie sahiptir. Türkiye sınırına 110 km, Suriye sınırına ise 70 km uzaklıktadır. Her iki sınıra da yakın
olan tek Türkmen şehridir. Yani, Türkiye'den Türkmen bölgesine inmek için yegâne geçit ve bölge Telafer'dir.
Türkiye'nin Ovaköy noktasından Telafer'e uzanan 110 km’lik koridor, Türkmenleri, Kürtleri ve Türkiye'yi yakından ilgilendirir. Türkmenler için önemlidir; çünkü Anadolu ile tek bağlantı noktası bu koridorla sağlanmaktadır. Aksi takdirde Barzani'nin egemenliğindeki bölgeden geçerek Türkiye'ye ulaşmak mümkün olmaktadır. Türkiye için de önemlidir; çünkü Zaho'dan sadece Kürt bölgesine giriş yapılabilirken, Ovaköy'den açılacak yeni bir kapı ile hemen Türkmen ve Arap bölgelerine inilebilmektedir. Bu koridor bir bakıma Ermenistan'dan İran'a uzanan Zengezur koridoruna benzetilebilir. Bilindiği gibi bu koridor hem Nahçıvan'ı Azerbaycan'dan, hem de Türkiye'yi Türk dünyasından ayırmaktadır.
Aynı derecede Kürtler için de önemli görünmektedir. Söz konusu bu koridor yoluyla Suriye ile de dünyaya açılma imkânı elde edeceklerdir. Yoksa, tek çıkış yolları İran ve Türkiye üzerinden olacaktır.
Bu koridor, Geçici Anayasada tanımlanan Kürdistan bölgesine dâhil değildir. Ayrıca, bu bölgenin zaten Musul Vilayeti'nin sınırlarına dâhil olduğu açıktır. Bugün Telafer'de, hafiften de olsa bir Sünni-Şii çatışmasının körüklendiğini görüyoruz. Ayrıca, aylardan beridir sebepsiz yere Türkmenlerin öldürüldüğünü, tutuklandığını ve evlerin boşaltıldığını öğreniyoruz. Bu gibi gelişmelerin tesadüf değil, kasıtlı olma ihtimali oldukça yüksek görünmektedir. Sebebi de Telafer'in ve civarının herkes için hayati öneme haiz olmasıdır.
Sonuç
Savaştan önce Irak muhalefeti tarafından dışlanan Türkmenler,
savaştan sonra da dışlanmaya maruz kalmıştır. Özellikle Irak Türkmen
Cephesi'ne siyasi süreçte hiçbir rol verilmemektedir. Şii Türkmenlerin,
Irak'ın genel Şii şemsiyesi altında yer alarak siyasi sahnede az da olsa
bir yer işgal ettiklerini söylemek mümkündür. Ama onların da bütün
Türkmenleri kucakladıkları söylenemez. Kürt yanlısı Türkmen partileri
ise, şu ana kadar kayda değer bir itibar elde edememişlerdir. Çünkü,
nasıl ve niçin kuruldukları bellidir. Ancak, bundan sonra siyasi rol
almaları büyük ölçüde Kürt siyasi gruplarının elde edecekleri başarıyla
doğru orantılı olabilir. Ulusalcı kanadı temsil eden cephenin altındaki
partilerin söylemleri arasında dişe dokunur bir fark yoktur. Şii Türkmen
Partilerin ideolojik öncelikleri biraz farklı olmakla beraber, Türkmen
kimliklerini gizlememektedirler. Bilindiği gibi mezhep olarak Şiilik,
milliyetçilik akımlarına kapalıdır. Dolayısıyla bu iki siyasi kütlenin hemen
hemen her konuda iş birliği yapmaları mümkün görünmektedir. Ancak,
bu iki siyasi kütlenin, Kürt yanlısı Türkmen partileriyle iş birliği yapması
uzak bir ihtimal gibi görünüyor. Çünkü, arada çok köklü düşünce
farklılıkları vardır. Özellikle Kerkük konusundaki fikir ayrılığı çok ciddi bir
boyuttadır. Ulusalcı ve Şii Türkmen partileri Kerkük'ü Irak'ın bir parçası
olarak görürken, Kürt yanlıları Kerkük'ü Kürdistan'ın bir parçası olarak
görmek istiyor. Genel olarak Türkmenlerin dört ana sıkıntıları göze
çarpmaktadır:
1. Siyasi Güç ve Tecrübe Yetersizliği
Türkmenler 1990 yılına kadar gizli siyaset yaparak ayakta durmaya çalıştılar. Hiç kimse onlara doğru dürüst yol göstermedi, sponsorluk yapmadı ve siyasi eğitim vermedi. Siyasi tecrübelerini deneme yanılma yoluyla kazanmaya çalıştılar. Onun için bugün aralarındaki en küçük mesele uyuşmazlık konusu olabilmektedir. Siyasi gündemlerini meşgul eden konular basit ve küçük meseleler olmaktadır. Özellikle bugün Cephe'nin çatısı altında görünen partilerin birbirinden hiçbir farkı yoktur.
2. Karizmatik Vasıflara Haiz Bir Liderin Çıkmaması
1995 yılında aktif faaliyete geçen Irak Türkmen Cephesi, 10 yıl içerisinde beş sefer başkan değiştirmiştir. Cephe'nin dışındaki siyasi partilerin başkanları da çok dar bir siyasi tabana hitap etmektedirler. Türkmenler, feodal yapıdan çıktıkları için, onları bir araya toplayabilecek olan kişi bir aşiret reisi değil, ancak karizmatik bir lider olabilir.
3. Askerî Güçlerinin Olmaması
Savaştan önce Kürtlerin iyi eğitilmiş ve çeşitli imkânlara sahip Peşmergeleri varken, Şii Araplar da Bedir Tugayları adında esaslı bir askerî güce sahipti. Bu askerî güç savaştan sonra da kendini hissettirdi ve siyasi görüşmelerde önemli bir pazarlık ya da tehdit unsuru olabildi. Türkmenler işin başından itibaren böyle bir güce sahip olmadı ve mücadeleyi daha çok demokratik enstrümanlarla sürdürmeyi tercih etti.
4. Mali Destek Yetersizliği
Kürt siyasi grupları baştan beri ABD ve İsrail'den, Şii grupları da İran'dan mali destek görürken, Türkmenlerin bu tarz güçlü bir finans kaynakları olmamıştır. Bugün Kuzey Irak'ta yürütülen ticari faaliyetlerin büyük bir kısmı Kürt iş adamlarının elindedir. Savaştan sonra Irak'a yerleşen Türk firmalarının çoğu da vekalet ve temsilciliklerini Kürt iş adamlarına vermiş durumdadırlar.
Bütün bu köklü eksikliklere rağmen Türkmenlerin hak ettikleri yeri
almaları, Irak'ın geleceği açısından önemli bir şart olarak görünmektedir.
Türkmenlerin siyasi süreçten dışlanmasıyla Irak'ın geneli bir kazanç elde
edemez. Bilakis, Irak'ın sadık vatandaşları olarak Türkmenler, Irak'ın
demokratikleşmesi, gelişmesi ve kalkınmasında önemli roller alabilirler.
Türkmenlerin sosyolojik yapıları incelendiğinde bugüne kadar hiçbir
kesime zarar vermedikleri kolaylıkla görülebilir. Bütün bunlara rağmen
dışlanmalarının sebebi ne olabilir diye düşündüğümüzde, akla Türkiye ile
soydaşlık faktöründen başka bir sebep akla gelmemektedir. Onun için de
sürekli küçültülmüşler ve yaşadıkları coğrafya daraltılmıştır. Kürt siyasi
grupları, Türkmenleri 500.000 civarında bir topluluk olarak gösterirken,
Türkmen Cephesi 3.5 milyon olarak göstermektedir. Ancak bilimsel bir
tahminle, nüfuslarının 2 milyondan daha az olmadığını tahmin etmek zor
olmasa gerektir17. Bununla birlikte, tarafsız ve BM gözetiminde doğru bir
nüfus sayımı yapılmadan Türkmenlerin gerçek nüfusunu tahmin etmek
doğru olmayacaktır. Bugün Irak'ta bütün siyasi olumsuzluklara ve
sonuçları tartışmalı olmasına rağmen bir seçim yapılabilmiştir ama her
nedense Kürt ve Şii partiler sayıma yanaşmamakta ve ülkedeki güvensiz
ortamı gerekçe göstererek hep ertelemektedirler.
DİPNOTLAR;
1 .C. J. Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq 1919-1925, Oxford University Press, London, 1957, ss. 266-280.
2 Neft, Arapça petrol anlamına gelir. Osmanlı Padişahı Sultan Abdulhamit, İngilizlerin Kerkük petrollerine göz dikmesi üzerine, bu şehirde petrol çıkarma imtiyazını bu Türkmen ailesine verdiğinden soyadları Neftçi olmuştur. Bu ailenin ileri gelenlerinden Abdullah Neftçi, 14 Temmuz 1959 Katliamında şehit düşenler arasındadır.
3 L. Lukitz, Iraq: The Search for National Identity, Frank Cass, London, 1995, s. 40.
4 İbid,s.41
5 İbid,s.42
6 Geniş bilgi için bkz: Elturkman vel Vatanul İrakî, Arshad Hurmuzi, İkinci Basım, Kerkük Vakfı Yayınları,2003, Kerkük, s. 57-65
7 E. El-Hunnuzi, Safahat Minel Tarih El-Turkmani, Meczeret Gavurbaği Fi Karkuk, Kardaşlık Dergisi, Sayı: 23,2004,s. 75 (Arapça)
8 Muthekkerat El-Tabakçali ve Thikreyat Casim Muhlis El-Muhami, İkinci Basım, Zaman Matbaası, Bağdat, 1985, s. 356
9 İbid, s. 423.
10 Z. Umar, The Forgotten Minority Turkomans of Iraq, Inquiry, February 1987, s.40.
11 G. Kirk, Contemporary Arab Politics, Frederick Praeger, N.Y., 1961, ss. 162-163.
12 .W. Jaff, Karkuk, Dirase Siyasiye ve İctimaiyye, Matbaat Wizretül Thekafa, Erbil, 1998, s.100
13 S. Saatçi, Irak Türkmenleri, İkinci Basım, Ötüken, İstanbul, 2003, s. 249-276
14 A. Hurmuzi, Elturkman vel Vatanul İrakî, İkinci Basım, Kerkük Vakfı Yayınları, 2003, Kerkük, s. 120-145(Arapça)
15 Nuri El-Talabani, Siyaset Tağyir El-Vaki, El-Kavmi Limedinet Karkuk Kadimen ve Hadisen, Kirkuk The City of Ethnic Harmony, Scientifıc Symposium Held by Kartala Center for Research andStudies, Birinci Baskı, London, 21-22 July 2001, s. 433.
16 Mahir Nakip, Çuvaldız, Kardaşlık, Sayı: 25, Yıl: 7, s..
17 Ershad Al-Hirmizi, The Türkmen and lraqi Homland, Kerkük Vakfı, İstanbul, 2003, s. 90.
KAYNAKÇA
1.C. J. Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq 1919-1925, Oxford University Press, London, 1957, ss. 266-280
2. Neft, Arapça petrol anlamına gelir. Osmanlı Padişahı Sultan Abdulhamit, İngilizlerin Kerkük petrollerine göz dikmesi üzerine, bu
şehirde petrol çıkarma imtiyazını bu Türkmen ailesine verdiğinden soyadları Neftçi olmuştur. Bu ailenin ileri gelenlerinden Abdullah Neftçi,
14 Temmuz 1959 Katliamında şehit düşenler arasındadır.
3. L. Lukitz, Iraq: The Search for National Identity, Frank Cass, London, 1995, s. 40
4.İbid,s.41
5.İbid,s.42
6.Geniş bilgi için bkz: Elturkman vel Vatanul İrakî, Arshad Hurmuzi, İkinci Basım, Kerkük Vakfı Yayınları,2003, Kerkük, s. 57-65
7.E. El-Hunnuzi, Safahat Minel Tarih El-Turkmani, Meczeret Gavurbaği Fi Karkuk, Kardaşlık Dergisi, Sayı: 23,2004,s. 75 (Arapça)
8. Muthekkerat El-Tabakçali ve Thikreyat Casim Muhlis El-Muhami, İkinci Basım, Zaman Matbaası, Bağdat, 1985, s. 356
9.İbid, s. 423
10.Z. Umar, The Forgotten Minority Turkomans of Iraq, Inquiry, February 1987, s.40
11.G. Kirk, Contemporary Arab Politics, Frederick Praeger, N.Y., 1961, ss. 162-163
12.W. Jaff, Karkuk, Dirase Siyasiye ve İctimaiyye, Matbaat Wizretül Thekafa, Erbil, 1998, s.100
13.S. Saatçi, Irak Türkmenleri, İkinci Basım, Ötüken, İstanbul, 2003, s. 249-276
14.A. Hurmuzi, Elturkman vel Vatanul İrakî, İkinci Basım, Kerkük Vakfı Yayınları, 2003, Kerkük, s. 120-145(Arapça)
15.Nuri El-Talabani, Siyaset Tağyir El-Vaki, El-Kavmi Limedinet Karkuk Kadimen ve Hadisen, Kirkuk The City of Ethnic Harmony, Scientifıc Symposium Held by Kartala Center for Research andStudies, Birinci Baskı, London, 21-22 July 2001, s. 433
16.Mahir Nakip, Çuvaldız, Kardaşlık, Sayı: 25, Yıl: 7, s. 7
17.Ershad Al-Hirmizi, The Türkmen and lraqi Homland, Kerkük Vakfı, İstanbul, 2003, s. 90
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder