ATATÜRKÜN KÜRESEL YÖNÜ ÜZERİNE. BÖLÜM 5

ATATÜRKÜN KÜRESEL YÖNÜ ÜZERİNE. BÖLÜM 5

Olumlu Yankılar 

Sadabat Paktı’nın imzalanması, yurt içinde ve yurt dışında iyi karşılandı. Yerli ve yabancı basında geniş ve olumlu yankılar yarattı. 
Ankara’da çıkan Ulus gazetesinin başyazarı Falih Rıfkı Atay, paktın imzalanmasını “1937 yılının en mesut hadisesi” olduğunu söylüyor, bunun “derin bir inkılap” anlamıma geldiğini belirtiyor ve “Şark paktı, karşılıklı barış ve emniyet taahhüdü nizamını Akdeniz kıyılarından Asya içlerine kadar genişletmektedir” diyordu. 

Akşam gazetesinde Necmettin Sadak, Saadabat Paktını “Yakın Şark’ta sulhu kuvvetlendiren yeni bir âmil” olarak görüyor ve şöyle diyordu: 

“Muahede esas itibariyle bir dostluk misakıdır. Dört komşu devlet birbirlerinin dahili işlerine asla karışmamayı ve kendi sınırları içinde silahlı çetelere, tahrikatçı cemiyet ve teşekküllere müsaade etmemek suretiyle hudutlarda sükün ve emniyetle beraber asayişi de temin etmiş olacaklardır. Şarkın bu kısmında böyle bir emniyetin faydaları küçük görülemez... 

Türkiye, bu suretle, Balkanlardan başlayarak Yakın Şark’ta, adım adım tesisini kendisine gaye bildiği ‘sulh mıntakaları’nı tahakkuk ettirmiş bulunuyor.”45 

Komşumuz Irak, İran ve Afganistan’ın Atatürk zamanındaki barış ve huzur içindeki durumlarını bugünkü durumlarıyla karşılaştırınca 
insanın içine derin bir hüzün çöküyor. 

Ve Atatürk’ü Özlüyoruz. 

1921: Türkiye-Afganistan (İttifak) Antlaşması 
1926: Ticaret Anlaşması Yapılıncaya Kadar Türkiye ve İran Ürünlerine En Çok Kayırılan Millet Kaydının Uygulanmasına İlişkin Nota Değişimi 
1926: Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik (Saldırmazlık) Antlaşması 
1926: Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik Antlaşmasına Ekli Protokol 
1926: Türkiye ile İngiltere ve Irak Arasında Sınır ve İyi Komşuluk (Musul) Antlaşması 
1928: Türkiye-Afganistan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması 
1928: Afgan Ordusunun Düzenlenmesi İçin Bir Türk Askeri Heyetinin (Afganistan’a) Gönderilmesine İlişkin Türkiye-Afganistan Anlaşması ve Ekleri 
1928: Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik (Saldırmazlık) Antlaşmasına Ek Protokol 
1929: Türkiye-İran Sınırının Yeniden Tespiti Hakkında Nota Değişimi 
1929: Türkiye-İran Sınırının Güvenliği Hakkında Anlaşma 
1932: Türkiye ile Irak Arasında Suçluların İadesi Anlaşması 
1932: Türkiye ile Irak Arasında İkamet Anlaşması 
1932: Türkiye ile Irak Arasında Ticaret Anlaşması 
1932: Türkiye ile Irak Arasında Petrole İlişkin Nota Değişimi 
1932: Türkiye ile İran Arasında Suçluların İadesi Hakkında Modüs Vivendi. 
1932: Türkiye ile İran Arasında Uzlaşma, Adli Düzenleme ve Hakemlik Anlaşması 
1932: Türkiye ile İran Arasında Güvenlik, Tarafsızlık, Saldırmazlık ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması 
1932: Türkiye-İran Dostluk Antlaşması 
1937: Türkiye ile İran Arasında Suçluların İadesi Anlaşması 
1937: Türkiye ile İran Arasında Adli Yardımlaşma Anlaşması 
1937: Türkiye ile İran Arasındaki Sınır Hattının Düzeltilmesine İlişkin Anlaşma 
1937: Türkiye ile İran Arasında Sınır Bölgelerinin Güvenliği ve Bölgelerde Çıkan Olayların ve Anlaşmazlıkların Giderilmesine İlişkin Anlaşma 
1937: Türkiye ile İran Arasında Hudutta Kurulacak Türk ve İran Gümrüklerinin Çalışmalarını Düzenleyen Anlaşma 
1937: Türkiye ile İran Arasında İkamet Anlaşması 
1937: Türkiye ile İran Arasında Ticaret ve Deniz Ulaşım Anlaşması ve Ek Protokol 
1937: Türkiye ile İran Arasında Hava Ulaşım Anlaşması 
1937: Türkiye ile İran Arasında Trabzon-Tebriz-Tahran Yolu ile ve Aksi Yönde Eşya ve Yolcu Taşınması ve Transitini Kolaylaşitırmak ve Fazlalaştırmak için Anlaşma 
1937: Türkiye ile İran Arasında Telgraf ve Telefon Hatlarının Kurulmasına İlişkin Anlaşma 
1937: Türkiye ile İran Arasında Veteriner Anlaşması 
1937: Türkiye ile Afganistan Arasında İmzalanan 1928 Tarihli 
Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasının Uzatılmasına İlişkin Protokol 
1937: Türkiye ile İngiltere ve Irak Arasında 1926’da İmzalanan Sınır ve İyi Komşuluk Antlaşmasının İkinci Faslı Hükümlerinin Uzatılmasına İlişkin Türkiye ile Irak Arasında Nota Değişimi 
1937: Türkiye, İran, Irak ve Afganistan Arasında Saldırmazlık Antlaşması (Saadabad Paktı) 
1938: Türkiye-Irak Veteriner Sözleşmesi 

TÜRKİYE, AFGANİSTAN, IRAK VE İRAN ARASINDA SAKDIRMAZLIK PAKTI (SAADABAD PAKTI) 
Saadabad Sarayı, Tahran, 8 Temmuz 1937 (Metin) 47 

Türkiye Cumhurbaşkanı Afganistan Yüce Kralı, Irak Yüce Kralı ve İran Yüce Şahin şahı, Ellerinde olan tüm olanaklarla, aralarındaki dostlukve içtenlikle anlaşma ilişkilerinin sürdürülmesine katkıda bulunmak isteğiyle, Milletler Cemiyeti Yasası çerçevesinde ek güvenceler ortaya koyarak, Yakın Doğu’da barış ve güvenliği sağlamak ve Savaştan Vazgeçilmesi Andlaşmasıyla uyum içindeki, öbür andlaşmalardan doğan yükümlülüklerinin bilinci içinde olarak; 

Bu andlaşmayı yapmaya karar vermişler ve bu amaçla; 
Türkiye Cumhurbaşkanı: 
Dışişleri Bakanı Sayın Dr. Tevfik Rüştü Aras’ı; 
Afganistan Yüce Kralı: 
Dışişleri Bakanı Sayın Faiz Mohammed Han’ı; 
Irak Yüce Kralı: 
Dışişleri Bakanı Sayın Dr. Naji El-Asıl’ı; 
İran Yüce Şehinşahı: 
Dışişleri Bakanı Sayın Enayetullah Samiy’i yetkili Temsilcileri olarak atamışlardır. 

Adı geçen yetkili temsilciler, yöntemine uygun olduğu görülen yetki belgeleri verildikten sonra, aşağıdaki hükümleri karalaştırmışlardır. 


Madde 1. Bağıtlı (Âkid) Yüksek Taraflar birbirlerinin içişlerine karışmaktan kesinlikle kaçınma siyaseti izlemeyi yükümlenirler. 
Madde 2. Bağıtlı Yüksek Taraflar, ortak sınırların dokunulmazlığına saygılı olmayı yükümlenirler. 

Madde 3. Bağıtlı Yüksek Taraflar ortak çıkarlarını ilgilendiren uluslararası nitelikteki her türlü uyuşmazlıklarda, birbirleriyle danışmalarda 
bulunmak konusunda anlaşmışlardır. 

Madde 4. Bağıtlı Yüksek Taraflardan her biri, hiç bir durumda, gerek yalnız olarak, gerek bir ya da birkaç Devletle birlikte, içlerinden 
herhangi birine karşı hiçbir saldırı eylemine başvurmamağı yükümlenir. 

Şunlar Saldırı Eylemi Saylır: 

1-Savaş ilanı; 
2-Savaş ilan edilmeksizin de olsa, bir Devletin Silahlı Kuvvetlerince öteki bir devlet topraklarının istilâsı; 
3-Bir devletin kara, deniz ve hava kuvvetlerince, savaş ilan edilmeksizin de olsa, öteki devletin topraklarına, gemilerine ve uçaklarına saldırı; 
4-Saldırıya doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak yardım ya da kolaylık; 

Şunlar saldırı eylemi sayılmaz: 

1-Meşru savunma hakkını kullanma, başka deyişle, yukarıda tanımlanan biçimde bir saldırı eylemine karşı koyma; 
2-Milletler Cemiyeti Yasasının 16. Maddesinin uygulanmasından doğan bir hareket; 
3-Milletler Cemiyeti Genel Kurulu ya da Konseyince alınan bir karar uyarınca ya da Milletler Cemiyeti Yasasının 15. Maddesinin 7. Fıkrasının uygulanması 
yoluyla yapılan bir hareket; yeter ki, bu sonuncu durumda, söz konusu hareket ilk saldırıya geçen bir devlete karşı yapılmış olsun; 
4-Bağıtlı Yüksek Taraflar dışında bir devlet tarafından saldırıya, istilâya ya da, Paris’te 27 Ağustos 1928 günü imzalanmış bulunan Savaştan Vazgeçilmesi Andlaşmasına aykırı olarak, kendisine savaş açılan bir bir devlete yardım. 

Madde 5. Bağıtlı Yüksek Taraflardan biri, bu Andlaşmanın 4. Maddesi bozulduğu ya da bozulmak üzere olduğu kanısına varırsa, sorunu gecikmeksizin Milletler Cemiyeti Konseyine sunacaktır. 

İşbu hüküm, söz konusu Bağıtlı Yüksek Tarafın, o koşullarda, gerekli göreceği tüm önlemleri almak hakkını zedelemez. 

Madde 6. Eğer Bağıtlı Yüksek Taraflardan biri, bir üçüncü devlete karşı saldırıya geçerse, öteki Bağıtlı Yüksek Taraf, bir ön bildiride bulunmaksızın, işbu andlaşmaya, saldırıcıyla ilgili olarak, son verebilecektir. 

Madde 7. Bağıtlı Yüksek Taraflardan her biri, kendi sınırları içinde öteki Bağıtlı Tarafların kurumlarını yıkmak, güven ve düzenliğini sarsmak ya da Hükûmet rejimini bozmak amacıyle silahlı çeteler, birlikler ya da örgütlerin kurulmasını ve eyleme geçmelerini engellemeyi yükümlenir. 

Madde 8. Bağıtlı Yüksek Taraflar, kendi aralarında çıkabilecek, nitelik ve kaynağı ne olursa olsun, tüm uyuşmazlıkların çözülmesi olanağının ancak barışçı yollardan aranması gerektiğini 27 Ağustos 1928 günlü Savaştan Vazgeçilmesi Andlaşmasıyla zaten kabul etmiş olduklarından, o hükmü doğrulayarak, bu konuda kendi aralarında ortaya konulmuş ya da konulacak yöntemlere başvuracaklarını açıklarlar. 

Madde 9. İşbu Andlaşmanın hiçbir Maddesi, Milletler Cemiyeti Yasası uyarınca, Bağıtlı Yüksek Taraflardan her birince üstlenilen yükümleri, her ne konuda olursa olsun, kısıtlar nitelikte sayılamaz. 
Madde 10. Fransızca ve 4 örnek olarak yazılan ve birer örneği Bağıtlı Yüksek Taraflarca alınmış olduğu doğrulanan işbu andlaşma 5 yıl için yapılmıştır. 

Bu sürenin sonunda Bağıtlı Yüksek Taraflardan birinin ona son verildiği 6 ay önceden bildirilmedikçe, Andlaşma, bütünüyle yeniden 5 yıl için uzatılmış sayılacak ve ondan sonra da Bağıtlı Taraflardan biri ya da bir kaçınca 6 ay öncesinden ona son verilinceye dek, beşer yıllık dönemler için, yürürlükte kalacaktır. Bağıtlı taraflardan birisiyle bozulan Andlaşma öbürleriyle yürürlükte kalır. 

İşbu Andlaşma Bağıtlı Yüksek Tarafların her birisince kendi 

Anayasası uyarınca onaylanacaktır. Andlaşmayı Milletler Cemiyetinde kütüğe yazdıracak olan Genel Sekreterden, onun Cemiyetin öteki üyelerine bunu bildirmesi rica edilecektir. 

Onay belgeleri Bağıtlı Yüksek Tarafların her brimince İran Hükûmetine sunulacaktır. 

Onay Belgeleri iki Bağıtlı Tarafça sunulur sunulmaz işbu Andlaşma o iki taraf arasında yürürlüğe girecektir. Üçüncü ve dördüncü Bağıtlı Taraflarca da onay belgeleri sunulduğu zaman Andlaşma bu üçüncü ve dördüncü için de geçerli olacaktır. 

Onay belgelerinin her sunuluşunda İran Hükûmetince durum, gecikmeksizin, işbu Andlaşmanın imzalayıcılarına bildirilecektir. 

Tahran’da, Sa-Âbad Sarayında, 8 Temmuz 1937 günü imzalanmıştır. 

Dr. RÜŞTÜ ARAS 
FAİZ NAJİ-AL-ASIL SAMİY 


DİPNOTLAR;

1 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, 2. baskı Ankara: 1961, s.11 
2 Hâkimiyeti Milliye, 20.11.1921; Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 411, No. 512 
3 R. K. Sinha, Mustafa Kemal ve Mahatma Gandi (1919-11928), Milliyet Yayınları, İstanbul, 1972, s. 115 
4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, 2. baskı, Ankara, 1959, s. 40 
5 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II, 2. baskı, s. 124 
6 T.C. Dışişler Bakanlığı Arşivi (DBA)-Cumhuriyetin İlânı; Bilâl N. Şimşir, Atarürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I, Türk Tarih Kurmu Yayınları, 
   Mart 1933: Atatürk diyor ki: “Şark’tan şimdi doğacak olan güneşe bakınız. Ankara: 1993, s.13, No. 13 
7 Karal, Atatürk’ten Düşünceler..., s. 17; Bilâl N. Şimşir, “Atatürk ve Üçüncü Dünya Ülkeleri”, VIII. Türk Tarih Kongresi III. Ciltten ayrıbasım, Ankara: 1983, s.1925-1926 
8 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001, 281, No. 349 
9 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001, s. 547, No. 679 
10 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001, 281, No. 349 
11 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 99, No. 132 
12 T.C. Paris Büyükelçiliği Arşivi (PBA)-K. 180/A-1 & Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hastalığı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara: 1989, s. 98 
13 Bilâl N.Şimşir, Atatrürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 173, No. 244 
14 Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hastalığı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara: 1989, s. 113 
15 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt III, TTK, Ankara, 2001, s. 487, No. 586 
16 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, TTK, Ankra, 2001, s. 73, No. 93 
17 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s. 73, No. 92 
18 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s. 469, No. 548 
19 Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hastalığı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara: 1989, s. 132 
20 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 193, No. 218 
21 T.C. Londra Büyükelçiliği Arşivi (LBA)- Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hatalığı, T.T.K., Ankara, s. 180 
22 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt II, s. 555, No. 695 
23 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s.186, s. No. 236 
24 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s.186, No. 336, not.2 
25 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt III, s. 303, No. 493 
26 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt I, s. 566, No. 723 
27 Dünya Devlet ve Hükûmet Başkanları Atatürk için Yazdılar, Anıt Yayınevi, Ankara: 1973 
28 Ibid. 
29 Ibid. 
30 Ibid. 
31 Ibid. 
32 Ibid. 
33 Ibid. 
34 Ibid. 
35 Ibid. 
36 Ibid. 
37 A. Gündüz Ökçün-Ahmet R. Ökçün, Türk Antlaşmaları Rehberi (19201973), A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara: 1974; İsmail Soysal, 
Tarihçeleri ve Açıklamalarıyla Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, TTK Basımevi, Ankara: 1983 
38 Atatürk ile listedeki yabancı Devlet Başkanları arasındaki ilişkişklerin ve yazışmaların ayrıntıları için bkz.: Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I: Afganistan-Çin, TTK Yayını, Ankara: 1993; Cilt II: Danimarka-İran, TTK, Ankara: 2001; Cilt III: İspanya-Polonya, TTK, Ankara: 2001 ve Cilt IV: Romanya-Yunanistan, TTK, Ankara: 2001. 
39 Ökçün & Ökçün, op.cit., Soysal, op.cit. 
40 İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945), TTK, Ankara, 1983, s.454-455 
41 “Şark Paktı”, Great Britain and East, 24.6.1937 & Ayın Tarihi, Ağustos 1937, No. 44, s. 78 
42 Tevfik Rüştü Aras, Görüşlerim, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul: 1945, s. 130132 
43 Ayın Tarihi, Ağustos 1937, No. 44, s. 68-70 
44 Ibid., s. 75-76 
45 Necmettin Sadak, “Dörtlü Şark Andlaşması”, Akşam, 6.7.1937’den Ayın Tarihi, Ağustos 1937, No. 44, s. 77-78. 
46 A. Gündüz Ökçün-Ahmet R. Ökçün, Türk Antlaşmaları Rehberi, Ankara: 1974; 
47 Soysal, op. cit. s. 584-587 

***