AVRUPA DEVLETLERİNİN OSMANLI DEVLETİ İLE ORTA DOĞU HAKKINDA GÖRÜŞLERİ BÖLÜM 1

AVRUPA DEVLETLERİNİN OSMANLI DEVLETİ İLE ORTA DOĞU HAKKINDA GÖRÜŞLERİ,

BÖLÜM 1 

AVRUPA DEVLETLERİNİN OSMANLI DEVLETİ İLE ORTA DOĞU HAKKINDA GÖRÜŞLERİ VE TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNDE 
MUSUL-HATAY HAKKINDAKİ GİZLİ GÖRÜŞMELER 


SUNUŞ 

Genelkurmay ATASE Başkanlığı tarafından düzenlenen ‘’XVIII. Yüzyıldan Günümüze Orta Doğu’daki Gelişmelerin Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri’’ konulu On Birinci Askerî Tarih Sempozyumu 04 - 06 Nisan 2007 tarihleri arasında İstanbul’da yapılmıştır. 

On Birinci Askerî Tarih Sempozyumu’na üniversitelerin değerli öğretim üyeleri ile Silahlı Kuvvetlerde muvazzaf ve emekli personel katılmış, salonda iki gün süreyle 20 adet bildiri sunulmuştur. 

Bugün Orta Doğu’da meydana gelen kültürel, toplumsal, siyasi, askerî ve iktisadi her sorun, jeopolitik konumundan dolayı Türkiye’yi yakından ilgilendirmektedir. Tüm bu gelişmelerin ve Türkiye’ye olan etkilerinin kavranabilmesi açısından Birinci Dünya Savaşı öncesinden XXI. yüzyıl başlarına kadar Orta Doğu‘daki siyasi, askerî, ekonomik ve toplumsal gelişmeler ve Orta Doğu’ya yönelik politikalar tarihsel süreç içerisinde yeniden ele alınmıştır. Sempozyumda yer alan bildiriler konuları itibarıyla önemli bir boşluğu doldurmaktadır. 

Eser, On Birinci Askerî Tarih Sempozyumu’nda zaman yetersizliği nedeniyle sunulamayan 16 bildiriden oluşmaktadır. Bu bildiriler, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Türk Askerî Tarih Komisyonu (TATK) Genel Sekreterliğince düzenlenerek yayıma hazırlanmıştır. 

Ziya GÜLER 
Hava Korgeneral 
ATASE ve Dent. Başkanı 

AVRUPA DEVLETLERİNİN OSMANLI DEVLETİ İLE ORTA DOĞU HAKKINDA GÖRÜŞLERİ VE TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNDE 

MUSUL-HATAY HAKKINDAKİ GİZLİ GÖRÜŞMELER 

Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA 

İngiltere, XIX. yüzyılda Hindistan ve Güneydoğu Asya’daki çıkarlarını korumak amacı ile Mısır’a, Süveyş’e; Hint Okyanusu’ndaki bölgelerde çıkarlarını korumak için de Basra Körfezi’ne ve bugünkü Irak’a egemen olmak istiyordu. Rusya; Doğu Anadolu’yu, İran ve Azerbaycan ’ı ve özellikle Boğazları ele geçirmeyi arzuluyordu. Fransa; Orta Asya yollarını kontrol etmesi ve Uzak Doğu çıkarları açısından Mezopotamya’ya inmek, Akdeniz ticaretini, Lübnan ve Suriye’yi ele geçirmek suretiyle korumak istiyordu. 

İngiltere, II. Abdülhamit zamanından beri (1876-1909) Orta Doğu’ya yerleşmek istiyordu. II. Abdülhamit, tarihsiz bir muhtıra-ı hümâyununda, İngilizlerin Beyrut ve Suriye’de fesat tohumları ektiklerini, Araplara silah verip, cemiyetler kurdurduklarını öne sürmekteydi ki bunlar doğrudur. II. Abdülhamit muhtırasında İngilizler için “Hicaz ve Yemen sahillerindeki bedevi Araplara yok pahasına silah verilmekte olduğu gibi Beyrut ve Suriye’de Farmason Cemiyeti adıyla bazı cemiyetler kurarak doğrudan doğruya devlet aleyhinde bulunmak tadır. Kısacası, ahalinin fikirlerini hükûmet aleyhine çevirmek maksadıyla her çareye başvurmakta, her teşebbüse girişmekte, ellerinden geleni esirgememektedir.” demektedir. II. Abdülhamit bunun önlenmesi için sağlam bir politika metodu tayin edip, şiddetten sakınmak, deniz ve kara askerini düzenli tutmak, kanun ve düzeni genişletmek önerilerini ortaya koymaktadır.1 II. Abdülhamit bir başka muhtıra-i hümâyununda İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni nasıl parçalara böleceğini açıklamaktaydı: ”İngiltere’nin (Allah göstermesin) Devlet-i Aliyye’yi tevaif-i mülûk (küçük devletler) şekline koymaya çalıştığı açıktır. Meselâ bu, Arnavutları Arnavutluk, Ermenilerin bulundukları yerlerde Ermenistan ve bütün Arapların oturdukları yerlerde Arap devletleri; aynı zamanda Türklerin oturdukları yerlerde de Türkistan tabiriyle otonomi değil, anatomi yapmaktan ibarettir. Ve bu sırada halifeliği İstanbul’dan kaldırarak halifeliği kendi himayesinde bir alet yapıp, bütün Müslümanlara istediği gibi tasarruf etmektir.2 II. Abdülhamit bu düşüncelerinde haklıdır. Zaten Sevres 
Anlaşması’nda bunların büyük bir bölümü yer almıştır. 1789 Fransa İhtilalinden sonra, milliyetçilik hareketleri hem Avrupa’da, hem de Orta Doğu’da yaygınlaşmıştı. Bunda Avrupa devletlerinin kendi çıkarları için bu hareketleri desteklemesinin büyük rolü vardı. Bu konuda da en büyük rolü Orta Doğu’da İngiltere oynamaktaydı. Araplara bazı haklar verilmeli, buralarda onların isteğine uygun reformlar yapılmalı idi. Bunu en iyi anlayan ve alınacak tedbirleri ortaya koyan kişi Mustafa Kemal’dir. Çanakkale savaşları öncesinde, Sofya’da askerî ateşe iken 1914’te Ali Fuat Cebesoy’a yazdığı mektupta bu hususları gözleye-bilmekte yiz. Mustafa Kemal, henüz genç bir subay iken yazdığı bu mektubunda, Orta Doğu’da gerekli tedbirler alınmazsa buraların elden çıkacağına, Fransa ve İngiltere’nin bu bölgenin bizden ayrılması için çalışmalar yaptığına işaret etmiş, alınacak tedbirlerin neler olduğuna değinmişti. Bu mektup başka yerde yayımlanmadığı için buraya koymakta yarar gördük: “Memleketin kaybedilmek üzere olan küçük parçasını feda etmeyeceğim diye en büyük parçasını hesapsızlık ve bilgisizlik yüzünden feda eden idarecilerimizin bir de mevki ve şöhret peşinde hırsları yüzünden ne hâle geldiğimiz aşikârdır... Milliyetçilik Dünya yüzünde o kadar çok inkişâf etti ki emin olabilirsiniz bir millet çoğunluğa dayanmayan devletlerin dağılması mukadder görülüyor. Hâlâ Anadolu’da, Suriye ve Irak’ta bir Hristiyan azınlığı vardır. Bunların iddiası eksilmemiştir. Bir de büyük bir Arabistan davası çıkmıştır ki bununla İngiltere, Fransa; Arap çoğunluğu olan yerlerimizi bizden ayırıp kendilerine müstemleke yapacaklardır. İçimizde bir de Arap Milliyetçiliği alıp yürümüştür. Bunlardan kültür ve din birliğine inanmayanlar vardır ki bunların menfaat bakımından büyük devletleri aleti olacaklarından şüphe edilemez. Buna mukabil çoğunluğu temiz bir milliyetçilik davası içindedir. Bunlarla görüşüp Arap meselesine bir çözüm 
noktası bulunabilir. Arap meselesi bundan sonra iç siyasetimizin en önemli meselesi olmuştur. İçerde azınlık ve Arap meselesi dururken hangi teşkilat, 
hangi vasıta ile dışarıda da Panturanizm ve Panislamizm umdeleri tahrik edilebilir.”3 Bu belge, aynı zamanda, Mustafa Kemal’in siyaseti ne kadar 
yakından izlediğinin ve geleceği önceden nasıl tespit edebildiğinin bir göstergesidir. 

II. Abdülhamit Ermeni sorununun Avrupalılar tarafından ortaya atıldığını ve Ermenilerin sırtından çıkar sağlamak amacının güdüldüğünü öne sürmektedir. Bizim bir çalışmamızda belirtildiği üzere Sason ve Talori, Kulp isyanlarında olay çıkaran toplum, raporlar ve belgelerden anlaşıldığı üzere Ermenilerdi. II. Abdülhamit, Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’ni Polonya gibi küçük devletlere bölmek istediklerini, Ermenilerin bağımsız devlet kurma vaadiyle aldatıldıklarını, Ermenistan denilen yerlerin şimdi Rusya’nın idaresinde olduğunu belirttikten sonra nüfusa değinmekte ve” Yapılan nüfus yazımı sonucunda Ermenilerin sayısı dokuz yüz bin dolaylarında gösterilmiş ise de Ermeni memurları kendi nüfuslarını çok göstermişlerdir. Türk memurlar, çok vakit ayak basmadıkları yerlerin nüfusunu “papazların söylediklerine göre yazdıklarından bu rakamın abartılı olduğunu belirtip Erzurum’da Ermeni nüfusunun artmasının Rusya’dan ve İran’dan gelen göçlerden kaynaklandığını açıklamaktadır.”4 Avrupa devletlerinin Osmanlı topraklarında Ermeni bölgesi yaratmak istemeleri, özellikle İngiltere ve Fransa’nın Orta Doğu’da Osmanlı Devleti ile aralarında 
tampon bir gücün olması isteklerinden kaynaklanmaktadır. 

Osmanlı Devletinden çıkar sağlamak isteyen devletlerin Kürt sorununu sık sık gündeme getirdiklerini bilmekteyiz. Musul meselesinde bu konu sürekli 
gündemde tutulmuştur. Gizli anlaşma mimarlarından Sykes, Mezopotamya’da bir Kürt Devleti kurulmasını savunuyordu. İngiliz Dışişleri Bakanlığının Siyasal İstihbarat Bölümü, 21.11.1918’deki bildirisinde, bağımsız bir Arap devletinin kurulması için Şerif Hüseyin’e söz verildiğini, Kürdistan kurulduğu takdirde buraya İngiltere’nin dışında bir gücün egemen olmamasını, başlıca merkezlerinin Revandiz, Erbil, Kerkük, Altınköprü, Süleymaniye ve Kif’in olduğu belirtiliyordu. İran’ın temel bütünlüğünü bozmadan tüm Kürt nüfusunu içerecek biçimde bir Kürdistan devleti kurulamazdı. İran’ın toprak bütünlüğüne de müdahale edilemezdi. Ayrıca, 12 Ocak 1919’da Paris Konferansından önce, Fransa Mark Sykes’a, Kürdistan Emirliğinin kurulmasının Fransa’nın çıkarlarına ters düşeceğini açıklamıştı. Tahran’ın bir Kürt Devleti kurulmasına sessiz kalacağı da düşünülemezdi. Bu yüzden İngiltere, Musul vilayetini Kürt bölgesinin denetimine vermekle yetindi.5 23 Mart 1920’de ise İngiliz Hükûmetinin Kürtlerle ilgili kararı 
Wilson’a bildirildi. Türklerle yapılan anlaşmaya, Kürtlerin isterlerse Türkiye’den ayrılma hakkı konacak, Musul’da Kürdistan kurulursa güney Kürdistan’da İngiltere’nin siyasi ve ekonomik etkinliği muhakkak olacak; ama İngiltere yönetsel sorumluluk almayacaktı. Wilson, Musul vilayetinden, Kürt bölgesinden çekilmek istemiyordu. Çünkü, Kürdistan’da ne bir ulusal hareket ne de ulusal liderler vardı. 

Çekilirler ise ortam Türklere kalacaktı. 

Birinci Londra Konferansı’nda İngiltere-Fransa görüşmelerinde ortaya çıkan bağımsız Kürdistan’ın yürümeyeceği görüldü. Fransa, Kürdistan’ın Türkiye’ye verilmesini gündeme getirdi. Ama, bu kabul edilmedi. 12 Şubat 1920’de, Fransa, Musul üzerindeki haklarından vazgeçti, buna karşılık İngiltere’nin Suriye konusunda kendisine yardımını sağladı ve Suriye üzerinden Akdeniz’e bir demir yolu ile petrol hattı yapılması için kolaylık göstermeyi yükümlendi.6 Daha sonraki tarihlerde ve şimdi de bu konu gündemdedir. 20 Ağustos 1941’de Tahran ve civarındaki birkaç büyük şehir Rusya ve İngiltere tarafından işgal edilmişti Bu tarihlerde, Sovyet Azerbaycanı Birinci Sekreteri M. C. Bagirov’un Stalin’e verdiği raporda, Kürtlerin Türkiye aleyhine nasıl kullanıldığı yer almaktadır: “Kürt sorunu İran ve Türkiye’nin en zayıf noktası. İngilizlerin ise en büyük kozlarındandır. Bizim (Sovyetlerin) Kürtlerle ilişkimiz onlarla yabancı devletlerin gizli servisleri arasındaki bağlantıyı kesmek, Kürt devleti kurmak hayaliyle onların silahlandırılmasını önlemek olmalıdır”. Sovyetlerin İran Büyükelçisi Andrey Smirnov ise Moskova’nın Kürt kartını kullanması mesajını vermekte ve “İran’daki Kürt sempatizanları her zaman yabancı ülkelerin elinde oyuncak olmuşlardır. Biz Kürtlerle yapılacak yanlış hesaplardan kaçınmalıyız. Bu, Kürtlerle ilişkilerimizi kesmek anlamına gelmemeli. İlgimiz büyük ölçüde kuzey İran’daki Azerilere yönelik olmalıdır demektedir.” Sovyet raporlarında, 

İngiltere’nin Kürtlere yönelik faaliyetlerinin arttığı, Kürtlere silah verdikleri ve bağımsızlıklarını talep etmelerinin istendiği de yer almaktadır.7 

İngiltere, petrol yatakları yüzünden Irak’a büyük ilgi duymaktaydı. XX. yüzyıl başlarında Churchill bölgeye petrol nedeni ile verdiği önemi Avam Kamarasında şöyle dile getiriyordu: “Baylar şunu biliniz ki bir damla petrol bir damla kandan daha kıymetlidir.”8 

Orta Doğu savaşlarının ana nedeni hiç şüphesiz petroldür. 1901’de İran’da İngiltere tarafından verimli petrol yatakları bulundu. Anglo-Persian Oil 
Company tarafından işletilen İran petrol yataklarına Amerika’nın girmesi engellendi. Aynı tarihlerde, Osmanlı Devleti’nin Irak topraklarında petrol 
yataklarının işletilmesi için de İngiltere ve Alman petrol şirketleri arasında görüşmeler olmaktaydı. Bu amaçlarla kurulan Turkish Petroleum Company’ye iki ülkenin şirketleri de ortak oldular. Ancak Bİrinci Dünya Savaşı bu ortaklığı sona erdirdi. Savaş sonrası, İngiltere, Irak’taki petrol bölgelerini ele geçirdi. 1920’lerde Amerikan petrol şirketleriyle İngiltere arasında yapılan görüşmeler sonucunda, 1927’de varılan “kırmızı cizgi” anlaşması ile uzlaşma sağlandı. Yeni kurulan Iraq Petroleum Company’de Amerikan şirketlerinin hissesi o/o 23,75 olarak belirlendi. Böylece ABD’nin şirketleri, dünyanın en büyük petrol rezervlerinin yer aldığı bölgeye adım atmış oldu. Oysa aynı İngiltere, 1920’de Fransa’nın Musul’dan petrol isteğini bölgeye çok masraf yaptıklarını ileri sürerek reddetmiştir. ABD’nin Stantard Oil adlı şirketi, 1928’de bir İngiliz şirketinin hisselerini satın alarak girdiği Bahreyn’de 1932’de petrol çıkarmaya başladı. İngiliz ve Amerikan şirketleri 1938’de Kuveyt’te petrol buldu. Aynı yıl, Arabistan’da petrol bulundu. 1951’de American Oil Company, Arabistan petrollerini o/o 50 hisse ile işletmeye başladı. İkinci Dünya Savaşı sonrasında İran petrollerinin o/o 40’ını Amerikan şirketleri almıştı. Ancak 1979 İran Devrimi Amerika’yı kızdırdı. İsrail’i bölgede kendine bağlı devlet yapmak amacı ile hareket etti. Amerika, bir Yahudi devletini baştan beri istemekteydi. 

Birinci Dünya Savaşı’nda, Siyonistler tarafından hazırlanan Filistin’de bir yurt kurulmasını öngören deklarasyonun, İngiltere Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour tarafından kabul edildiği ve ABD Başkanı Wilson’un da kaygılarının giderilmesinin ardından 2 Kasım 1917’de The Times’de yayınlandığını bilmekteyiz.9 

Amerika, İsrail’i hep desteklemiştir; esasen, İsrail devletinin kurulduğu tarihte İsrail’in bağımsızlık kararını on bir dakika sonra tanıması bunun bir örneğidir.10 

XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Mezopotamya ve Musul’da petrolün varlığı biliniyordu. Bu konuda, Osmanlı Devleti’nin yanı sıra Almanya ve İngiltere’nin de ortak çalışmaları vardır. 1871’de Alman uzmanları burada zengin petrol yataklarının olduğunu açıklamıştı. Ancak kullanım alanının bu tarihlerde az olması, taşınmasının zor olması sorun yaratmıştı. II. Abdülhamit, 1890’da şehzade mülkleri ile Musul ve Bağdat petrol yataklarını kendi kişisel mülküne aktardı. Bu tarihten sonra özellikle Musul ve Mezopotamya’daki petrol şirketleri Osmanlı Devleti ile anlaşarak işletme hakları elde ettiler.11 

Birinci Dünya Savaşı sırasında Irak’a yerleşme planını uygulamaya başladı. Osmanlı Devleti’nin İngilizlere burayı kaptırmamak için yaptığı cihat çağrısı yapması hiçbir işe yaramadı. Aşiret mensupları kimde para varsa kimin kazanma şansı fazla ise onun için dövüşen ya da tarafsız kalan kişilerdi. Bunların çoğu savaşa karışmamayı tercih ederek savaşın sonunda karar vermeyi bekliyorlardı. İngilizler ekonomisi çökmüş olan Osmanlı’ya göre çok zengindiler. Savaşta daha fazla para harcadılar. Osmanlı’nın cihat çağrısı güçlü ve yorulmamış bir ordunun ve aşiretlere verilen altınların yerini tutmadı. İngiltere, emellerini gerçekleştir mek için casusluk ağını bütün Irak’a yaymıştı. Cepheye on kat fazla kuvvet yığdıkları tespit edildiği hâlde, Bağdat’taki ajanları yoluyla kuvvetlerinin çok az olduğunu ileri sürerek yanıltıcı bilgiler yaymışlar, birtakım manda sürülerini asker gibi göstererek Türkleri aldatmışlar, bir saldırıdan korkuyor imajını yaratmışlar ve herkesi bunlara inandırmışlardı. Zaman zaman Bağdat’a propaganda içeren Osmanlıca ve Arapça beyannameleri uçaklarla atmışlar ve Türk askerini firara zorlamışlardı. Irak’taki aşiretleri yanlarına çekmek için büyük paralar harcadılar. Osmanlı Devleti de askere alınan Araplara, Türk askerine göre üç-dört maaş fazla para verdilerse de onlar İngilizlerden de para alarak 
onlara bilgiler sızdırdılar.12 

Almanya’nın da Osmanlı Devleti’nin topraklarında gözü vardı. Almanya ucuz mallar sevk ederek Osmanlı’nın dış ticaretini kendine bağlamış ve Berlin-Bağdat demir yolu inşasını üzerine almıştı. Aslında Osmanlı topraklarında ilk demir yolu yapma düşüncesi İngiltere’den gelmiş; ama yapım işini Almanya ele geçirmişti. Demir yolunun Orta Toroslardan geçmesi, Almanya’nın Doğu Akdeniz’i kontrol etme amacına yönelikti.13 Alman kolonistler, 1892’de, demir yolunun geçtiği yerlerin Almanlara verilmesi gerektiğini öne sürmekteydiler. Bunun karşılığında Almanya, diğer devletlere karşı Osmanlının toprak tamlığını koruyacaktı. 

1908 Meşrutiyetinden sonra bir süre duran demir yolu projesi, ittihatçıların iktidarı ele geçirmesi ile yeniden başladı. Bağdat demir yolu, Alman emperyalizm ini hızlı bir şekilde Anadolu’dan Mezopotamya’ya doğru yaymış ve Almanya’yı baş rakibi İngiltere’nin sömürgesi Hindistan’a doğru ilerletmişti. Almanya’nın düşüncesi demir yolu projesi ile Orta Doğu’yu ve Osmanlı’yı elde tutmaktan kaynaklanmaktaydı. Şunu da kabul etmek gerekir ki Osmanlı Devleti de demir yollarından yararlanmıştır. Tarımsal üretim, yapılan hastane ve istasyonlarda halkın yaşam düzeyi artmıştı. Birinci Dünya Savaşı’nda en az üç aktarma yapılması nedeni ile demir yollarından Osmanlı ve Alman devletleri faydalanamamış, savaş sonunda ise demir yolları İtilaf devletlerinin eline geçmişti.14 

1890’larda, Mezopotamya’nın petrol yatakları İngiltere’nin elinde idi. Bu da Alman emperyalizmini endişelendiriyordu. Her ne kadar henüz petrol 
tam olarak çıkmamış ise de bölgede petrol olduğu biliniyordu. 1901’de Alman Teknik Komisyonu, yaptığı çalışmanın raporunda, buranın bir petrol 
gölü olduğunu belirtmekteydi. Amerika, Osmanlı Devleti’nden petrol arama hakkını almıştı. Almanlar buradaki petrolün Kafkasya’ya göre daha kârlı 
olduğunu düşünüyorlardı. Deutsch Bank, 1904’te Bağdat demir yolunu başlatmak için Fırat ve Dicle’de petrol arama şartını da getirmişti.15 Deutsch 
Bank, Mezopotamya’daki petrolü ele geçirmek için mücadeleye girdi ve 1912’de petrolden yüzde yirmi beşlik bir hisseyi ele geçirebildi.16 Ancak 
Birinci Dünya Savaşı’ndaki yenilgi bütün haklarının kaybına neden oldu. 

Fransa’nın Orta Çağlardan beri Suriye üzerinde gözü vardı. Kapitülasyonlarla Suriye’de ticari haklar nedeni ile söz sahibi oldu. 1840 ve 1860 Lübnan olaylarında Fransa, Marunileri; İngiltere de Dürzileri desteklemiştir. Avrupa’nın buraya karışması ile, sakin bir hayat süren Lübnan halkı kargaşa içinde kalmıştır. Fransız gemileri 1913’te Suriye’ye geldiklerinde Fransız taraftarları coşkun ve heyecanlı gösteriler yapmışlardı. İngiltere ile siyonistler Filistin’de bir Yahudi yurdu istemekte, Fransa’da kendi çıkarları açısından buna karşı çıkmaktaydı. 

Fransa, Doğu Akdeniz’de bir köprü başı tutmak amacıyla mücadele veriyordu. Çünkü Fransa’nın ekonomik çıkarları bunu gerektiriyordu. Fransa pamuk gereksiniminin o/o 7,4’ünü kendi sömürgelerinden, geri kalanını ABD ve İngiltere’den sağlıyordu. Bu yüzden Fransa başta Adana olmak üzere 
Maraş, Urfa, Antep’i hedef olarak benimsemişti. 1919’da Fransız Mühendis Achort Çukurova’yı dolaşmış ve hazırladığı raporda, Marsilya’ya uzak 
olmayan Kilikya’nın Fransa’nın bütün pamuk gereksinimini karşılayabileceğini, bu yüzden Kilikya ile kuzey Suriye’nin ellerinde olmasının gerekli olduğunu vurgulamıştı.17 Birinci Dünya Savaşı sırasında da bu bölgeler gizli anlaşmalar ile İngiltere ve Fransa’ya bırakılıyordu. Bu yüzden Çukurova bölgesi işgale uğrayacaktı. Fransızlar, İngilizlerden devraldıkları bölgede tehcir edilen Ermenileri toplamak, böylece Ermenilerden yararlanmak istiyorlardı. Fransızlar, sözde Çukurova’da bir Ermeni devleti kurma vaadiyle onları aldatıyorlardı. Bölgeyi terk etmek zorunda kalırlar ise Türk Devleti ile Suriye’de yaşayan Araplar arasında tampon bir devlet oluşacak ve Müslümanların birleşmesi önlenecekti.18 Aslında Fransız eski başkanlarından Brand, 27 Mart 1920 günü Fransa Parlemontosunda (Sykess-Picot Anlaşması ile) Kilikya, Adana, Mersin’den İskenderun ile Diyarbakır ve Van Gölü’ne kadar olan toprakların Musul’u da içerecek biçimde Fransa’ya ayrıldığını hatırlatmış ve “Musul, İskenderun’un 
hinterlandıdır. İskenderun da bu bölgenin doğal bir mahrecidir. Fransa, pamuktan mahrumdur. Adana’daki pamuk bu bakımdan son derece 
önemlidir.” diyerek Fransa’nın tutkularını dile getirmişti.19 Musul meselesi daha sonra, gizli anlaşmalarda yer aldığı gibi uygulanmayacak, Suriye’ye 
karşılık Fransa, Musul’u İngiltere’ye bırakacaktır. 

Birinci Dünya Savaşı’nda İngiltere’nin amacı mütareke masasına oturmadan önce Gayyare’deki petrol kuyularını ve Musul şehrini ele geçirmekti. 6. Ordu 26 Ekim 1918’de Kerkük’ü boşalttı. Aynı gün Kerkük de düşmüştü. Musul terki imkân olduğu kadar geç yapılacaktı. Ancak Halep düştüğü için Musul’un elde tutulması zordu. 6. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa elinden gelen gayreti gösterdi ve 30 Ekim’de mütareke imzalandığında Musul’a İngiliz kuvvetleri giremedi. Ali İhsan Paşa, savaşa son vermek için İngiliz Komutanına 31 Ekim’de bir mektup gönderdi. İngiliz komutan, Mondros’tan habersiz gibi davranarak kan dökülmeden Musul’un kendisine verilmesini istedi. 2 Kasım’da Sadrazam İzzet Paşa, şehrin boşaltılmasını Ali İhsan Paşa’ya bildirdi. İngiliz komutan Mondros’un 7. maddesine gör, Musul’un boşaltılmasını, 16. maddeye göre, Osmanlı kuvvetlerinin kendisine teslimini istiyordu. 8 Kasım’da İngiliz birliği Musul’a geldi ve 9 Kasım’da Ali İhsan Paşa, kuvvetlerini ve ordunun silahlarını teslim etmeyerek Musul ’dan ayrılarak Diyarbakır’a geldi20. Musul’un Misakımillî sınırları içinde olduğu tartışması, düşmesinin Kasım başında olmasından kaynaklanmaktadır. 

Nitekim, Mustafa Kemal Paşa, Ankara’ya geldiğinden bir gün sonra, 28 Aralık 1920’de Ziraat Okulunda yaptığı konuşmada Musul’un mütarekeden önce bizim hudutlarımız içinde olduğunu, dolayısıyla bizde kalması gerektiğini duyurmuştu 21.Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra: 

1 Mayıs 1920’de Mecliste yaptığı konuşmada, Musul, Kerkük ve Süleymaniye’nin millî hudutlar içerisinde olması gerektiğini ifade etmiştir.22 

Büyük zaferden sonra, 24 Ekim 1922’de United Press Muhabirinin “-Petrol arazisini talep edecek misiniz?” sorusuna” Musul vilayeti hudut-u millîmiz 
dâhilindedir” diyerek23 Musul hakkındaki düşüncesini ifade etmişti. 

Lozan Konferansı’nda, Musul hakkında İngiliz ve Türk heyetleri arasında büyük tartışmalar yaşandı. İngiltere’nin konuyu Cemiyet-i Akvam’a (Birleşmiş Milletler) getirmek fikri Türkiye tarafından; plebisit fikri de İngiltere tarafından benimsenmedi. Konunun iki devlet arasında bir sene sonraya bırakılıp görüşülmesi, anlaşma olmazsa Birleşmiş Milletlere getirilmesi, Fransa ve İtalya tarafından da benimseniyordu. Sorun ilk kez 26.11.1922’de İsmet Paşa ile Lord Curzon arasında yapılan özel görüşmede ele alındı. Sonraki günlerde de İngiltere, Musul’u kesinlikle vermeyeceğini tekrarladı. İsmet İnönü, Musul petrollerinden hisse istedi ve Turkish Petroleum Company’ye ortak olmak istendiğini ve bunun için para ödeneceğini belirttiyse de bunun olanaksız olduğu Lord Curzon tarafından beyan edildi. Bunun yerine Irak’a ayrılan o/o 20’lik payın bir kısmının verilebileceği belirtildi. 5 ve 6 Aralık 1922’de gerçekleşen görüşmelerde Rıza Nur, Musul vilayetinin Türkiye’ye verilmesi hâlinde, bütün isteklerini kapsayan bir barış anlaşması imzalayacakları önerisini getirdi ise de Lord Curzon bu öneriyi de reddetti .Lord Curzon’un önerileri 8 Aralık 1922’de İsmet Paşa’ya iletildi. Buna göre İngiltere, Arapları terk etmeyecek, Kürtlerin yaşadığı Koysancak, Revandiz, Süleymaniye kazalarını da içine alan Kürt bölgelerini Türkiye’ye vereceklerdi. Ama Erbil, Kerkük gibi Türkçe konuşulan yerler bizim için daha iyi olabilirdi. Bu öneri hem İsmet Paşa hem de Londra Hükûmeti tarafından reddedildi. Her iki taraf da Musul konusunda kararlıydı. 21 Aralık 1922’de Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa’ya orduların hızla hazırlanmasını emretti. Harekat planına göre Doğu Trakya ve İstanbul’un işgaline eş zamanlı olarak Musul’a operasyon düzenleme emri verildi İsmet Paşa’nın barış ümidi zayıftı. Rauf Bey, her ihtimale karşı ordunun hazırlıklı olduğunu bildirdi. 25 Aralık 1922’de Musul sorunu hakkında Mecliste bilgi veren Rauf Bey, Musul 
konusunda umutlu olduğunu söylüyordu. Ancak İngiltere de herhangi bir olay karşısında hazırlıklıydı ve ordusunu hazırlıyordu. Lord Curzon, 26 Aralık’ta, 
İtilaf devletlerinin Türkiye’ye barış yasası vereceklerini, bunu ya kabul ya da reddetmelerini isteyeceklerini bildiriyordu.24 Çeşitli konuşmalar oluyor; ama 
sonuç alınamıyordu. Gerek Musul gerekse diğer konulardaki anlaşmazlıklar nedeni ile 20 Kasım’da başlayan konferans 4 Şubat 1923’te kesildi. İsmet 
Paşa ve heyeti gizli meclis toplantılarında konuyu gündeme getirdiler. 

Karşılıklı notalar sonuç vermedi. Ankara’ya gelen Hasan Bey, 1 Ocak 1923’te Meclisteki gizli oturumda, İngilizlerin geri adım atmayacaklarını açıklayıp İngiltere’nin ve heyetimizin bu konudaki düşüncelerini şöyle dile getirmişti: “Musul Meselesinde de az çok teati-i efkâr edilmiş ve İngiltere’nin bizim heyet-i murahhasaya yazdığı muhtıra ile nokta-i nazarlarını bildirmişlerdir. Bunda tarihî, siyasi, ırki, iktisadi birçok esbap ve delâ ile istinaden (delillere dayanarak) Musul’un Irak’ın bir cüzi olduğu ve Irakla kalması meselesi üzerinde nokta-i nazarlarını bildirmişlerdir. Buna mukabil aynı esbap ve delil üzerine Lord Curzon’a İsmet Paşa tarafından suret-i hususiyede bir muhtıra verilmiş ve Musul’un Türkiye’de, bizim hâkimiyetimizde kalması kati olarak bildirilmişti.”25 

Sonraki görüşmelerden sonuç alınamadı. 17 Ocak 1923’te Musul için iki tarafın savaşmayacağı, bu yüzden konunun Birleşmiş Milletlere getirilmesi önerildi. 27 Ocak’ta İsmet Paşa, Musul’dan vazgeçilmesi şeklindeki raporunu hazırladı. Bu rapora, karşıt görüşteki Hasan ve Rıza Beylerin görüşlerini de ekledi.26 

25 Ocak 1923’te Meclisteki gizli görüşmelerde Vekiller Heyeti adına konuşan Hüseyin Rauf Bey, Musul’un bize ait olduğunu, bunu delillerle ispat 
edeceklerini Lord Curzon’a söylediklerini, Lord Curzon ise verdiği cevapta, Musul’un Irak’a yani kendilerine ait olduğunu, anlaşamazlarsa konuyu 
Cemiyet-i Akvama getireceklerini, Türk delegelerinin bunu kabul etmediğini; ama Fransa ve İtalya’nın bu konuda İngiltere’yi desteklediği bilgisini 
vermişti.27 28 Ocak 1923’te, Türkiye Büyük Millet Meclisindeki gizli oturumda İcra Vekilleri Başkanı Rauf Bey’in konuşması ile Musul meselesi yine gündeme 
geldi. Maddeler hâlinde Türk temsilcilerinin uygulayacağı hususlar tespit edildi ve gönderilecek yönerge oy birliği ile onaylandı28 . 

Mustafa Kemal Paşa, 30 Ocak 1923’te, İzmir’de Musul’un ana vatandan koparılamayacağını, Milletler Cemiyetinin bu işe ilgisinin bulunmadığını belirtti.29 Bunlar büyük bir ihtimalle, İngiltere’den ödünler koparılması için söylenen sözlerdi. Musul için savaş yapılması düşünülmüyordu. Bunlar, fanatik ve hayal peşinde olanların heyecanını yatıştırmak için söylenmiş sözlerdi. Nitekim bir gün sonra, Türk delegasyonu barış için Musul konusunda İngiltere ile uzlaşmak gerektiğini açıklıyordu. Bu seferki yazıda yalnızca İsmet Paşa’nın değil, Rıza Nur ve Hasan beylerin de imzaları vardı. İsmet Paşa, Musul meselesinde Milletler Cemiyetine başvuru hususunu 4 Şubat 1923’te kabul etti. Ancak Fransa ve İtalya ile olan mali ve hukuksal konularda tam uzlaşma olmadığı için konferans kesildi. İsmet Paşa, geri döndükten sonra Mecliste yaptığı konuşmada, Musul meselesinin şimdilik sonraya bırakıldığını, bir sene içinde İngiltere ile görüşüp sorunu çözeceklerini, anlaşma olmazsa Milletler Cemiyetine başvurulacağını beyan edince Mecliste büyük tartışmalar ve gürültüler oluştu. İsmet Paşa, daha sonra “Mesail-i araziye, bilfiil işgal etmediğimiz bir yeri işgal etmek, o/o 99 
oraya silahla inmeye mütevekkiftir (uygundur). Bu her memlekette ve bizim memleketimizin tarihinde de baştan aşağı böyle olmuştur... Vaziyeti olduğu 
gibi söylüyorum... 

Arada yine müttefiklerin vesait-i lâzimesi (gerekli vasıtaları) mevcuttur. 
Bununla sizin kararınız üzerine tesir etmek istemiyorum. 

Biz bir noktayı silahla alabiliriz veyahut alamayız veyahut almak için teşebbüs ederiz, etmeyiz. O başka bir meseledir. Siyasi olan vaziyet heyet-i umumiyesiyle (genel hatlarıyla) budur” diyerek30 konunun savaş ya da barışla çözülebileceğini, Meclisin bu konudaki düşüncesini sormuş; ancak 
kendisinin barış taraftarı olduğuna da işaret etmiştir. Erzurum Milletvekili Durak Bey, Musul’un bir sene sonraya bırakılmasının doğru olmadığını, 
Türkçede Sona kalan dona kalır diye bir atasözü olduğunu, böyle bir kararın Musul’un kaybı demek olduğunu, Musul’u kaybedince doğuda bir yerimizin 
kalmayacağını öne sürmüştür.31 İzmit Milletvekili Sırrı Bey, Misakımillî’den vazgeçilmeyeceğini bütün dünyaya duyurduklarını öne sürüp Heyet-i 
Vekiliyeyi, Misakımillî kavramına sadık mı değil mi bunu düşünmesi gerekir diye itham etmiştir.32 Erzurum Milletvekili ve İcra Vekilleri Heyeti Başkanı 
Hüseyin Rauf Bey, projenin incelendikten ve kabul edilmemesinden sonra karar verip harbe başlamak, bunun için de çok düşünmek lazım dedikten 
sonra, diğer izahatlara geçmiş, Musul meselesinin bir sene sonraya bırakılıp bir sene sonra İngiltere ile görüşmeyi, anlaşma olmazsa meseleyi Milletler 
Cemiyetine bırakmak istediklerini izah etmiştir.33 Antalya Milletvekili Rasih Efendi’nin “Heyet-i Vekiliyenin böyle düşüneceğini hiç tasavvur etmezdik” 
sözünü iki kez tekrarlaması üzerine Hüseyin Rauf Bey, Cemiyet-i Akvam kelimesinin Misakımillî’de yer almadığını öne sürmesi üzerine, Karahisar-ı 
Sahip Milletvekili Hulusi Bey “Sulh olamayacak.” hitabına da “Biz harbi sulh için yapıyoruz. Sulhu harp için yapmıyoruz ve behemal (elbette) sulha 
muvaffakiyetle dâhil olacağız. Gayet haklı.” cevabını vermiş. Sözleri inşallah sesleri ile kesilmiştir. Hulusi Bey’in “İstediğinizde şekil de yok.” sözlerine de 
“Az zamanda başarılı olacağız” diye karşılık vermişti. Karesi Milletvekili Basri Bey’in “Misakımillî’den gayri sulh yoktur. Cemiyet-i akvam yok idi o zaman” 
şeklindeki itirazına “ Musul’u talik etmek (tehir, belli bir zamana bırakmak) ve icap ederse harp etmek imkânını elde tutarak (gürültüler)... Müsaade buyrun 
elde tutarak sulh için teşebbüste bulunmak. Sulh için müşterek kanaatimizdir zannediyorum. Bir teşebbüsümüz de akim neticesiz) kalacak. Kalabilir. 
Sarih (açık) söylüyorum, maruzatım harp midir... Sulh çıkmayacaktır. Ve kuvvetle bu kararları verirken bunu teemmül ederek (etraflıca düşünerek) 
bunu da bilerek yapıyoruz.” Dedikten sonra henüz karar verilmediğini, kararın bu Mecliste alınacağını açıklamıştır. Daha sonraki konuşmalarında bu konuda kendi fikrini, büyük bir olasılıkla hükûmetin düşüncesini savaşa hayır şeklinde açıklamıştır: “Yani bu muahedeyi atıyoruz. Harp ediyoruz, biz bu fikirde değiliz ve daha heyet-i celileniz (yüce heyetiniz) bu fikir ve mütalaatta değildir.”34 

27 Şubat 1923’te Musul konusunda süregelen bu tartışmalar, Mecliste heyecanlı bir hava yaratmıştır. Siirt Milletvekili Necmettin Bey, Hüseyin Rauf Bey’e, geçen toplantılarda Musul’un çok önemli olduğunu, burayı terk etmenin doğu vilayetlerinin hepsinin terki demek olduğunu öne sürdüğünü, bu fikirlerinin değişip değişmediğini sordu. Hüseyin Rauf Bey, fikirlerinin değişmediğini; ancak mesenin Cemiyet-i Akvama devredileceğini öne sürmüştü. Ama Rauf Bey’e itirazlar ve sataşmalar artmıştır. Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey’in Musul’un Misakımillî sınırları içinde mi sorusuna Rauf “İçindedir.” cevabını vermiştir. Antalya Milletvekili Rasih Efendi’nin, o cephedeki askerin terhisi Musul’u kaybını, terhis edilmemesi savaşa neden olacağını belirtmesi üzerine, Rauf Bey Genelkurmay Başkanlığının gerekeni yapabilecek kudrette olduğunu söylemekle iktifa etmiştir. 

Çeşitli konuşmalardan sonra, Mustafa Kemal Paşa söz almış, Musul meselesinin bir sene sonraya bırakılmasında zarar olmadığını, buna izin verilmezse ne yapmaya mecburuz sorusu sorulduğunda “ Musul’u vermemekte ısrar edersek muharebeye dâhil oluruz. Binaenaleyh, Musul meselesini bir seneye kadar hâlletmek üzere talik edip sulha geçmek ve muharebeyi kabul etmek mümkün müdür, kabil midir ve faideli midir? Bu muhakemeyi suhuletle (kolaylıkla) yapabiliriz ve bunun için zannetmem ki vaziyet-i askeriye hakkında vaziyet-i hariciye hakkında fazla malumata arz-ı ihtiyaç arz edersiniz. Fakat lazım görülürse Musul meselesini müspet veya menfi bir surette hâllederiz” dedikten sonra, Sırrı Bey’in “Heyet-i Murahhasa’yi mahvetmiş. Heyet-i Vekiliye, Misakımillî’yi feda etmiş” sözlerine temasla Misakımillî’nin ne olduğunu anlatmıştır. 

“ Ben diyorum ki Sırrı Bey, Misakımillî’nin ne olduğunu anlamamıştır. 
Misakımillî’nin ne olduğunu evvela anlamalı, ondan (sonra) mütecavizlerin kimler olduğunu meydana koymalı. Efendiler arazi meselesi ve hudut meselesi 
Misakımillî’nin, mâlûm-u aliniz, birinci maddesinin daire-i şümulundadır. 
Misakımillî şu hat bu hat diye hiçbir vakitte hudut çizmemiştir. O hududu çizen şey milletin menfaati ve heyet-i celilenin isabet-i nazarıdır. Yoksa bu 
haritası mevcut bir hudut yoktur. Bunun için de yapılmış olan işlerde veya yapılması teklif olunan işlerde hiçbir vakitte buna tasarruf edilmemiştir. 
Bilakis (tersine) riayet edilmiştir.” Daha sonra, Musul meselesine değinerek bunun tehirinin Musul’dan vazgeçmek demek olmadığını şöyle ifade etmiştir: 
“Musul meselesini muharebeye girmemek için bir sene sonraya tâlik etmek demek ondan sarf-ı nazar etmek demek değildir. Belki bunun istihsâli (elde 
edilmesi) için daha kuvvetli olabileceğimiz bir zamana intizârdır (beklemedir). 

Bugün sulh yaparız, bir ay sonra, iki ay sonra Musul meselesini hâlletmeye (çözmeye) kıyâm ederiz (kalkarız). Fakat bugün Musul meselesini hâlletmek 
istediğimiz vakit bu meselede karşınıza yalnız İngiliz değil, Fransa, İtalya, Japonya ve bütün dünyanın düşmanları vardır. Yalnız karşı karşıya kaldığımız zaman İngilizlerle karşılaşacağız.” Mustafa Kemal, daha sonra, savaş ile Musul’u almanın kolay olduğunu; ancak o zaman da yeni bir açılacağını, bunu da düşünmek gerekeceğini de hatırlatmıştır.35 

Sırrı Bey, Mustafa Kemal Paşanın Misakımillî’yi anlamadığı yolundaki ithamına üzülmüştü. Söz alarak bizzat Misakımillî’kendisinin yazdığını söyleyince Mustafa Kemal Paşa da “ Keşke yazmaya idiniz. Başımıza çok bela koydunuz. Yani bugün katiyeti ihlâl eder sözlerden başka bir şey yapmadınız.”36 cevabını vererek Misakımillî’nin tam ve mükemmel olarak hazırlanmadığına, eksikliklerinin bulunduğuna dikkat çekmiştir. 

4 Mart Cumartesi günü, Erzincan Mebusu Hüseyin, İsmet Paşa’ya, Musul meselesi bir sene içinde uygun bir şekilde çözümlenmezse ne olacaktır? Savaş mı yapılacak yoksa Musul’dan vaz mı geçilecek sorusunu yöneltince İsmet Paşa, savaş ve sulhun Meclisin alacağı kararlar olduğunu hatırlatmıştır.37 Fanatik düşüncelerle hareket etmeyip ılımlı ve olumlu konuşanlar da vardı. Nitekim aynı gün, Edirne Milletvekili Şeref Bey, Misakımillî’nin muhakkak savaş yapmayı gerektirmediğini, milletin çok acılı günler yaşadığını, Milletler Cemiyetinde sonucun oy birliği ile alındığını, Türkiye’nin aykırı oy kullanması hâlinde karar alınamayacağını ileri sürdü.38 Daha sonra, Rauf Bey de, Musul meselesinin sonraya bırakılmasının yararlarından söz etti.39 Aynı gün, ikinci oturumda, Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni Bey, İngiltere’nin kendileri için en büyük düşman olduğunu, İngilizlerden dost olmayacağını öne sürerek Musul için “Musul’u bugün vermeyen ne için yarın versin? Gayesi orada bir Kürt Hükûmeti teşkil edip senin memleketini parçalayıp neticede bir Ermenistan teşkil etmek değil midir? -Kürdistan size söylüyorum- Kürdistan Hükûmeti yapamaz. Kürdün 
lisanı yoktur. Yazısı yoktur. Kürdün harfi yoktur. Yarın oralarda Ermeniler hâkim olacak.” dedikten sonra, Cemiyet-i Akvam Musul’u vermezse savaşarak alırız demenin aldatmaca olduğunu ileri sürmüştür.40 Kürt sorunu daha o sıralarda tam olarak ortaya atılmıştı. Rusya’nın da daha sonra belirttiği üzere Türkiye’nin yumuşak karnı olan bu sorun ileriki tarihlerde de sık sık ortaya atılacaktır. Bu bazen gizli, bazen açık olarak ortaya atılacak. Kürtler de bundan cesaret alarak harekete girişeceklerdir. Hüseyin Avni Bey’in daha sonraki konuşmaları da hep bu yoldadır. 

5 Mart 1923’te Sırrı Bey, Kürtlerin bizimle yaşaması gerektiğini ispatlayan pek çok sözün edildiğini; ancak İngiltere Musul’da kendi çıkarı için Kürt Devleti kurarsa İran’daki Kürtlerin de buraya geleceğini, İngiliz terbiyesi içinde yetişecek bir toplumun Türkiye ve İran için tehlike oluşturacağını öne sürüp İngiltere’nin amacını “Zaten İngilizlerin gayesi de hiçbir yerde kuvvetli bir İslam Hükûmeti bulunmamasına matuftur.” şekline ifade etmişti.41 Sırrı Bey, bu düşüncesinde yanılıyor. İngiltere daha önce de belirttiğimiz üzere burada bir Kürt devleti kurmayı düşünmüyor. Bunu hem İran devletinden çekindiğinden hem de kendi çıkarlarına aykırı olduğu için doğru bulmuyor. Zaten bu tarihlerde, Kürtlerin de ne liderleri ne de böyle bir istekleri mevcuttur. Bu konu silah tüccarları ve çıkarı olan diğer Avrupa devletleri tarafından ileride kullanılacaktır. Menteşe Milletvekili Tevfik Rüştü Bey, şimdiye kadar iki tarafın ortaya koyduğu önerileri açıkladıktan sonra, Musul meselesi konferansta çözülmüş olarak gelse idi iyi olacaktı dedikten sonra kendi düşüncesini “Kanaatimizi ne için gizleyelim? Heyet-i murahhasa bunu bu şekilde idi, itiraf ederim ki arkadaşlar kendi namıma söylüyorum, sulh 
bizatihi büyük... belki bu kadar yıpratmayacak ve itiraz edilmeyecekti. 
Fakat getirilememiştir ve getirilemez. Binaenaleyh (Bundan dolayı), bu şekilde sulha gitmek ve sulha doğru hareket yapmak ve sulh olmayınca o sulhu 
harben almaya samimi bir fikirde bulunduğumuz kanaatindeyim.” tarzında açıklar ve meselenin Cemiyet-i Akvama getirilmesinin de bir kâr olduğunu 
savunur. Aynı gün dördüncü toplantıda, Erzurum Milletvekili Ali Şükrü Bey, Musul sorununu bir sene sonraya bırakmanın ayıp olduğunu, İngiltere’nin 
Irak’tan çekilmek istediğini, Avam Kamarasında Irak’ın boşaltılmasını istemeyenlerin çok az bir farkla kazandıklarını, bunun Musul meselesini bir 
sene sonraya bırakmak istememizden kaynaklandığını, Lozan Heyetinin görevini tam yapmadığını ileri sürmüştü.42 Ali Şükrü Bey, bunda yanılıyor. 
Musul meselesinin bir sene sonraya bırakılmasını Lozan Heyeti değil, İngiltere ısrarla istemiş, Fransa ve İtalya da kendisine destek vermişti. 

2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,



***