Yüzellilikler Meselesi, BÖLÜM 4

Yüzellilikler Meselesi, BÖLÜM 4

Benliğimde uyandırdığınız en büyük tesirle işi felsefeciliğe bile döktüm, işte beş yıldır burada felsefe dersleri vermekle geçiniyorum.46 
İki aydır vazifeme nihayet verdiler. Bu defa da yine sizin ma.nevî tesirinizle yazıcılığa başladım. İlk eser olarak hazırlayıp neşrettiğim Atatürk ün Hayat Felsefesi adlı broşürümü yüksek huzurunuza sunmakla bahtiyarım. Şimdiden arz edeyim ki, broşürün felsefe ile bir nisbeti yoktur; daha ziyade kendimizi, maruz kaldığımız haksızlığı anlatıp okutabilmek için yazıldı; isim ve kelimelerin azametinden istifadeyi düşündüm. Yanılmamış olacağım ki Türkiyenin muhtelif yerlerinden talepler karşısında kaldım. Bilhassa Halk evleri yüzlerce cildi birden aldılar. Ancak bin nüsha bastırmıştım, tükenmek üzeredir. 
Halbuki yeni istekler var. Bu vaziyet karşısında ikinci tab.ını düşünüyorum fakat, aynı zamanda yeni bir düşünce ile zavallı broşürümü kıymetlendirmek yolunu buldum! Bu yol sizin irfan âleminize uğruyor sevgili ve büyük filozofumuz.47 

5. Sonuç

Bu şekliyle Mesud Fâni ve Yüzellilikler hakkında yapılan araştırmaların sayısı arttıkça rejim yönetici odakları nezdindeki tasavvurlar ve söz konusu odaklarla 
150 likler ilişkisi daha ayrıntılı şekilde ve açıklıkla ortaya konulabilecektir. Milli Mücadele döneminde Ankara Hükümeti nin siyasal programına, askeri 
projeksiyonuna aykırı bir yönde hareket ettikleri gerekçesiyle siyasal ve hukuki olarak mahkûm edilen, yurtdışına sürgünlerini müteakiben yurttaşlıktan çıkarılan yüzelli kişinin merkezinde yer aldığı mesele ve söz konusu kişiler arasında yer alan Cebelibereket eski mutasarrıfı (mutasarrıf–ı esbakı) Mesud Fâni nin hayatı ve yayınları arasında yer alan bir risalenin incelendiği bu çalışmada sonuç olarak şu notlar düşülebilir: 

Yüzellilikler denildiğinde ortaya koyulan değerlendirme biçimi öncelikle siyasal 
argüman yükünün dikkate alınması halinde anlam taşımaktadır. Bilgili.yi de kapsayan geniş bir liste karşısında düşünülmesi gereken bu yöntem öncelikle önerilebilir. Bu noktayı izleyen evrede yöntemin yardımıyla yüzelliliklerin Türkiye.nin kültür–sanat hayatına katkı sağlamış, sivil–askeri bürokratik mekanizmalarında görev yapmış pek çok şahsiyetin bireysel öykülerinin atlandığı ya da önceden geçerli varsayılan (a priori) bir tasnife göre “ihanet” 
çemberinin içinde ve dışında olanların sayılmasıyla tarihsel anlatının –her ne kadar mutlak bir engelleme söz konusu edilemezse de– manipülasyonunun önüne geçilemediği söylenebilir. 

Bu bakımdan dikkat gösterilmesi gereken önemli bir nokta bireysel yaşam öyküleri ekseninde, mevcut tarihselliği olgu ve bağlam düzeyinde ortaya koyabilmek şeklindedir. Bu sırada makale de böyle bir amaca hizmet etmeyi amaçlamıştır. 

Mesud Fâni, bahsi geçen mesele ekseninde yurttaşlıktan çıkarılmış kişiler arasında yer almıştır. 1927 yılında çıkarılan kanunla vatandaşlıktan çıkarılan Fâni.nin 1930.lu yıllarda Emniyet İstihbaratının faaliyetleriyle rejim yönetimi tarafından takip edilen, belirli kişilerle kıyaslandığında görece tarafsız sayılan bir atıfla, ancak temkinliliğin elden bırakılmayarak ele alınan kişiler arasında yer aldığı görülmektedir. Sonuç olarak Fâni nin 1930.lu yıllarda kaleme 
aldığı çalışmalardan Kürtlerin kökenine. sosyolojisine ve tarihine yönelik doktora tezi; ancak özellikle Atatürk’ün Hayat Felsefesi adlı risalesi rejim yönetici odakları nezdindeki algılamanın görece ılımlılaşması sürecine ilişkin notlar kadar, yüzellilikler arasında yer alan portrelerden bir tanesinin yansıttığı tarihsel konjonktür değerlendirmesini ortaya koyması bakımından da önem taşımaktadır. Bu konuda, Mesud Fani.den özel olarak bahsedilmemekle birlikte, makale kapsamında da yer verilmeye çalışılan ve af kanununu önceleyen oturumlarda 
yapılan TBMM konuşmaları da önemli bir kaynak niteliğindedir. 


Kaynaklar 

1. Hz. Azmi Süslü, Paris Üniversitesi Hukuk Doktoru, Osmaniye (Cebel-i Bereket) Eski Mutasarrıfı Mesud Fâni (Bilgili)'ye göre Kürtler ve Sosyal Gelişimleri 
    (Ankara, Tanmak Yayınları, 1993). 
2. Mehmet Bayrak, “Anti–Toroslardan Bir 150.lik: Fânizade Ali İlmî (Bilgili)”, 
http://www.navkurd.eu/nivisar/mehmet_bayrak/Fânizade_ali_ilmi.htm. 
3. Mesud Fâni, Atatürk’ün Hayat Felsefesi (İstanbul, yy. 1938). 
4. Bir 150’liğin Mektupları: Ali İlmi Fâni’den Rıza Tevfik’e Mektuplar, hz. Abdullah Uçman, Handan İnci (İstanbul, Kitabevi Yayınları, 1998). 
5. İbrahim İslam, Milli Mücadele.ye Muhalif Bir Gazete: Ferdâ, Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12 (2009), 158–174. 
6. Sedat Bingöl, Yüzellilikler Meselesi (Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 1994), 
7. Rengin Galioğlu, Hatay Kültür Tarihinde 1921–1939 Dönemi ve Bu Dönemin En Önemli Eğitim Kurumu Antakya Lisesi (Mustafa Kemal Üniversitesi, 
    Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004). 
8. Şaduman Halıcı, Yüzellilikler (Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998). 
9. Mehmet Noyan, Milli Mücadelede Yüzellilikler Olayı ve Rıza Tevfik Bölükbaşı (Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2007). 
10. Cemil Meriç, Bu Ülke (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1979). 
11.Yücel Özkaya, Millî Mücadele’de Atatürk ve Basın (1919–1921) (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2007). 
12. Arı İnan, Tarihe Tanıklık Edenler (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1997). 
13. Ümit Meriç, Babam Cemil Meriç (İstanbul: İletişim Yayınları, 2008). 
14. Nurettin Güz, Türkiye’de Basın–İktidar İlişkileri (1920–1927) (Ankara: Gazi Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu, 1991). 
15. Metin Heper, Türkiye Sözlüğü: Siyaset, Toplum ve Kültür, çev. Zeynep Mertoğlu (İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2006). 
16. Türk Parlamento Tarihi, TBMM Dönem 2, c. 1 (1923–1927), Hz. Kazım Öztürk (Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1993). 
17. hz. Hasan Ersel, Ahmet Kuyaş, Mete Tunçay, Ahmet Oktay, Cumhuriyet Ansiklopedisi (1923–1940), c. 1, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002). 
18. Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004). 
19. Hasan İzzettin Dinamo, Kutsal Barış: Ulusal Kurtuluş Savaşı Sonrasının Gerçek Hikâyesi, c. 4 (İstanbul, Tekin Yayınevi, 2010). 
20. Kamil Erdeha, Yüzellilikler Yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi (İstanbul: Tekin Yayınevi, 1998). 
21. Murat Belge, “Refik Halid ve „Çete. ”, Milliyet Kitap, 30.03.2006. 
22. Ali Dikici, “Milli Mücadele.de İç Güvenlik ve Türk Polisi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. XXIII, (Mart-Temmuz-Kasım, 2007). 
23. “İbrahim Agâh Çubukçu, “Şair Rıza Tevfik Bölükbaşı ve Felsefî Düşüncesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 31, 137–146. 
24. K. Ekrem Uykucu, 1919’dan 1973’e Kadar Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi (İstanbul: Kervan Yayınları, 1973). 
25. Mehmet Altan, “Yüzelllilikler”, Sabah, 28.03.2003. 
26.Evren Dede, “Batı Trakya.da Yüzellilikler-I”, Azınlıkça, s. 44 (Şubat, 2009), 2–3. 
27. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, İçtima: 3, C. 26, (Ankara: TBMM Matbaası, 1938), 471 –482. 
28. Refik Halid Karay, Bir Ömür Boyunca (İstanbul: İletişim Yayınları, 1990). 
29. Syed Tanvir Wasti, “Feylesof Rıza”, Middle Eastern Studies, v. 38, n. 2 (April, 2002), 83–100. 
30. Mesud Fâni, Manda İdaresinde Hatay’da Kültür Hayatı (Antakya: İktisad Basımevi, 1939). 
31. Ali Rıza Önder, “Cebelibereket Sancağı ve Rahime Hatun” I. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, 21-23 Kasım 1990, Adana. 
     http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_1/onder_2.pdf. 
32. Burhan Felek, “Birbirine Girdiler”, Milliyet, 23.12.1979. 
33. Cemil Koçak, Hatay Nasıl Sorun Oldu, Sorun Olmaktan Nasıl Çıktı? Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, n. 3 (Mayıs, 2006), 265–272. 
34. İlhami Soysal, 150’likler (İstanbul: Gür Yayınları, 1988). 
35. Cemal Kutay, Yüzellilikler Faciası (İstanbul: Tarih Kütüphanesi Yayınları, 1955). 
36. Sedat Bingöl, “Ömer Fevzi Bey.in Müdafaanâmesi ve Mesut Fani.nin Hoybun.a İlişkin Bilgileri: İki 150.lik Üzerine Notlar ve Belgeler”, 
     Toplumsal Tarih, s. 62, c. 11, (Şubat, 1999), 41–52. 
37. Nuray Mert, “Refik Halid Karay”, ed. Ömer Laçiner, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Dönemler ve Zihniyetler, c. 9 
     (İstanbul: İletişim Yayınları, 2009), 882–899. 
38. Hamit Pehlivanlı, Yusuf Sarınay, Hüsamettin Yıldırım, Türk Dış Politikasında Hatay (1918–1939) (Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 
     2001). 
39.Hilmi Uran, Hatıralarım (İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 1959). 
40. Selim Çelenk, Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesi Anıları, Hz. Günay Çelenk (Antakya: Antakya Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1997). 
41. Kamil Erdeha, Millî Mücadele’de Vilâyetler ve Valiler (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975). 
42. Burhan Felek, “II. Meşrutiyet ve İttihat–Terakki Cemiyeti”, Milliyet, 07.03.1982. 
43. Selahattin Tozlu, “Nusayriler ve Nusayrilik Bibliyografyası”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Dergisi, 2010, s.54, 323–350. 
44. Burhan Felek, “Halk Üşümektedir”, Milliyet, 03.01.1980. 
45. Esat Özoğuz, Adana’nın Kurtuluş Mücadelesi Hatıraları (İstanbul: Ülkü Matbaası, 1934). 
46.Damar Arıkoğlu, Hâtıralarım: Milli Mücadele: Çukurova’da Fransız İşgali ve Kanlı Savaşlar, Birinci Büyük Millet Meclisi, Yurtta Çeşitli İsyanlar, Yunanlıların 
     Denize Dökülmesi, Atatürk’ten Hatıralar, Resimler, Vesikalar (İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, 1961). 
47. Robert F. Zeidner, The Tricolor Over The Taurus: 1918–1922 (Ankara: Turkish Historical Society, 2005). 
48. İsmail Arar, “Bir 150.liğin Kitabı, Mes.ut Fani Bilgili”, Tarih ve Toplum, 1988. 
49. Taha Toros, “Mesut Fânî Üzerine”, Tarih ve Toplum, s 61, Ocak, 1989. 


DİPNOTLAR;

1 Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ)- Ankara 
2 Aşağıda künyesi verilen eserin literatür tarama düzeyi bakımından kayda değer bir örnek olarak değerlendirilebileceği söylenebilse de, eserin tanıtım yazısında belirtildiği şekliyle “tarafsızlık” kategorisine ne ölçüde uyduğunun tartışmalı olduğunu belirtmek anlamlı olacaktır. Fani.nin eserin değerlendirme bölümünde söylediği sözler, tarihsel olarak ortaya konulduğunda taşıdığı anlama karşılık mevcut siyasal konjonktüre de göndermeler içeren bir taraflılıkla birleştiği için dikkate değerdir: “Bu topluluğun (Kürtler) büyük bir kısmı şüphe 
götürmez bir şekilde Türk ırkına mensuptur”. Bkz. Hz. Azmi Süslü, Mesut Fani Bilgili’ye Göre Kürtler ve Sosyal Gelişimleri (Ankara: Tanmak Yayınları, 1993), 101. 
3 Bir 150.liğin Mektupları: Ali İlmi Fani’den Rıza Tevfik’e Mektuplar, hz. Abdullah Uçman, Handan İnci (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1998). 
4 K. Ekrem Uykucu, 1919’dan 1973’e Kadar Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi (İstanbul: Kervan Yayınları, 1973), 287. 
5 Eserlerin künyeleri şöyledir: Cemal Kutay, Yüzellilikler Faciası (İstanbul: Tarih Kütüphanesi Yayınları, 1955), İlhami Soysal, 150’likler (İstanbul: Gür Yayınları, 1988). Kamil Erdeha, Yüzellilikler Yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi (İstanbul: Tekin Yayınevi, 1998). 
6 Bkz. Mehmet Noyan, Milli Mücadelede Yüzellilikler Olayı ve Rıza Tevfik Bölükbaşı (Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2007), 7. Diğer lisansüstü tez çalışmalarının künyeleri aşağıda verilmiştir. Aşağıda belirtildiği üzere bu çalışmalardan Bingöl.ün çalışması yakın bir tarihte yayımlanmıştır. 
7 Söz konusu bakış açısını sorgulayan bir köşe yazısı için bkz. Mehmet Altan, “Yüzelllilikler”, Sabah, 28.03.2003. 
8 Erdeha, age, 18–19. 
9 İlgili ayrıntılar için bkz. Türk Parlamento Tarihi, TBMM Dönem 2, c. 1 (1923–1927), Hz. Kazım Öztürk (Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1993), 565–584. Yine bkz. hz. Hasan Ersel, Ahmet Kuyaş, Mete Tunçay, Ahmet Oktay, Cumhuriyet Ansiklopedisi (1923–1940), c. 1, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002), 49. 
10 Noyan, age, 7. 
11 Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004), 334. Kuyaş vd., age, 
301. Hilmi Uran, Hatıralarım (İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 1959), 312–319. Uran, Resmi Gazete.de 3527 no ile yayımlanan kanunun tarihini 29 Haziran yerine, 16 Temmuz 1938 şeklinde belirtmiştir. 
12 Bu kapsamdaki zabıt cerideleri için bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: V, İçtima: 3, C. 26, (Ankara: TBMM Matbaası, 1938), 471–482. 
Yine bu konuda bir yüzelliliğin nüktedan ve genellikle yerleşik, dışarıdan bakışa karşı içeriden bakışı ve ruh halini ortaya koyan değerlendirmeleri için bkz. Refik Halid Karay, Bir Ömür Boyunca (İstanbul: İletişim Yayınları, 1990), 256–257. 
13 Erdeha, age, 123. İlgili bir makale için bkz. Evren Dede, “Batı Trakya.da Yüzellilikler-I”, Azınlıkça, s. 44 (Şubat, 2009), 2. 
14 Hasan İzzettin Dinamo, Kutsal Barış: Ulusal Kurtuluş Savaşı Sonrasının Gerçek Hikâyesi, c. 4 (İstanbul, Tekin Yayınevi, 2010), 549. Bu konuda, Yüzelliliklerin Sancak/Hatay meselesi döneminde hem çıkarları dolayısıyla Türkiye yönetimine destek vermeleri gerektiği üzerinde duran, hem de geçmişlerine ilişkin “olumsuz” algıyı aşabilecek noktada olduklarına ilişkin satırlar içeren bir arşiv belgesi de dikkat çekicidir. “Yüzellilikler ve Türkiye Cumhuriyeti muhalifi olarak Hatay.da oturan Türklerin kurtuluşu ve hayat ve akıbetlerinin selameti Türklerle bulunmaktadır. Geçmiş zamanlardaki mutaleat ve teşebbüsatın bu günkü ve hususile yarınki hayatta hiç bir tesiri yoktur. Yarınki mevkilerini bu günkü hattı hareketleriyle kendileri tayin edeceklerdir”. Belge için bkz. BCA. (030.10.223.504.43) 402.177.den aktaran Hamit Pehlivanlı, Yusuf Sarınay, Hüsamettin Yıldırım, Türk Dış Politikasında Hatay (1918–1939) (Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 2001), 222. Söz 
konusu örnekler arasında pek çok esere imza atmış bulunan Karagöz gazetesini de çıkaran Tarık Mümtaz Göztepe anılabilir. Göztepe, 1930.larda Sancak/Hatay basınında önemli gazeteler arasında yer alan Yenigün, Atayolu adlı 
gazeteleri çıkaran Selim Çelenk.in eserinde belirttiği şekliyle, Türkiye.nin tezlerine destek veren yazılar kaleme almıştır. Bkz. Selim Çelenk, Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesi Anıları, Hz. Günay Çelenk (Antakya: Antakya 
Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1997), 119. 
15 Türk edebiyatında da önemli bir yere sahip olan yazar Refik Halid biyografisi için bkz. Karay, age, 9–10. Bu konuda ayrıca şu kaynağa bakılabilir. Nuray Mert, “Refik Halid Karay”, ed. Ömer Laçiner, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Dönemler ve Zihniyetler, c. 9 (İstanbul: İletişim Yayınları, 2009), 882–899. 
16 Dinamo, age, 550. Bu konuda önemli bir kitap değerlendirme yazısı için bkz. Murat Belge, “Refik Halid ve „Çete. ”, Milliyet Kitap, 30.03.2006. 
17 Dinamo, age, 551–552. 
18 Dinamo, age, 553, 555. 
19 Bu konuda Cemil Koçak.ın, Serhan Ada.nın Türk–Fransız İlişkilerinde Hatay Sorunu (1918–1939) (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005) başlıklı çalışmasına atfen, kitap incelemesi çerçevesinde söyledikleri 
yüzellilikler konusunun da, Hatay meselesine yönelik Türk dış politikası vizyonunda af kanununa kadar “kesintisiz bir şekilde” yer tuttuğu yönündedir. Bu şekliyle yüz ellilik listede yer alan kişilerden bu bölgede bulunanlar dış 
politik vizyonun belirlenmesi açısından tekil bir faktör olarak etkinlik göstermemişlerdir. Bkz. Cemil Koçak, Hatay Nasıl Sorun Oldu, Sorun Olmaktan Nasıl Çıktı? Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, n. 3 (Mayıs, 2006), 265–272. 
20 Söz konusu tartışmaların ne eksende yürüdüğü tartışılabilir. Bu konuda çok farklı meslek dallarından kimselerle ilgili tartışmaların henüz daha listenin hazırlanması sırasındaki kanun tartışmalarında yapıldığı hatırlanabilir. Bir 
örnek için polis teşkilatına yönelik olumsuz kanaatin şekillenmesinde teşkilattan kimselerin Milli Mücadele aleyhine idari ve kolluk görevi tutumlarına değinen bir çalışma için bkz. Ali Dikici, “Milli Mücadele.de İç Güvenlik ve Türk Polisi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. XXIII, (Mart-Temmuz-Kasım, 2007). 
21 Gerekçe metni kısaltılarak alıntılanmıştır. Bkz. Dinamo, age, 558–559. Bu konuda Kutay.ın esernde de benzer bilgiler bulunmaktadır. Bkz. Kutay, age, 13–14. 
22 Ali İlmi Fani, Milli Mücadele dönemi basınından bahsedildiğinde kolaylıkla hatırlanacak bir isimdir. Dönemin hareket karşıtı gazetelerinden bir tanesi olarak Ferda gazetesinin imtiyaz sahibi ve başyazarı olarak öne çıkan Ali ilmi Fani nin biyografik bilgilerine de ulaşılabilecek bir makale için bkz. İbrahim İslam, Milli Mücadele.ye Muhalif Bir Gazete: Ferdâ, Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12 (2009), 162. Ayrıca bkz. Sedat Bingöl, Yüzellilikler Meselesi (Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 1994), 67–68. [ Yayımlanmış eser için bkz. Sedat Bingöl, 150’likler Meselesi: Bir İhanetin Anatomisi (Ankara: Bengi Yayınları, 2010) ]. Burada yine çalışmanın konusunu oluşturan Mesud Fani.nin de Ferda gazetesinde yazdığını belirtmek anlamlı olacaktır. Mesud Fani, bu gazetede “Can Bey” takma adıyla yazmıştır. Bkz. İslam, agm, 162. Son olarak Milli Mücadele karşıtı basınla ilgili pek çok kaynağa erişilebilir. Burada kapsamlı bir kaynakçanın gerekliliğine şerh düşerek sadece iki kaynak, Yücel Özkaya.nın ve Nurettin 
Güz.ün eserleri anılabilir. Bkz. Yücel Özkaya, Millî Mücadele’de Atatürk ve Basın (1919–1921) (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2007), 82. Nurettin Güz, Türkiye’de Basın–İktidar İlişkileri (1920–1927) (Ankara: Gazi Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu, 1991), 32. Yine Milli Mücadele döneminde Adana 
milletvekili olarak görev yapan Damar (Zamir) Arıkoğlu.nun anılarında geçen satırlar için bkz. Damar Arıkoğlu, Hâtıralarım: Milli Mücadele: Çukurova’da Fransız İşgali ve Kanlı Savaşlar, Birinci Büyük Millet Meclisi, Yurtta Çeşitli İsyanlar, Yunanlıların Denize Dökülmesi, Atatürk’ten Hatıralar, Resimler, Vesikalar (İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, 1961), 172. Arıkoğlu.nun Fani ailesinden Mesud Fani ve Ali İlmi Fani dışında, Hürriyet ve İtilaf Fırkası müfettişlerinden olan Abidin Fani.den de “ihanetler” başlığı altında bahsettiği satırlar da bu açıdan dikkat çekicidir. Bkz. Arıkoğlu, age, 87. Milli Mücadele döneminde Adana ve havalisinde Fransız işgaline destek verenlerin fazlasıyla azlığı konusunda önemli bir not düşen ve Bremond.un idari sistemi başta gelmek üzere etkin bir dönüşüm sağlama potansiyeline sahip olduğu şerhine karşın sadece sekiz kişinin Yüzellilikler listesine girdiğine değinen, Toros.lardaki Fransız işgaliyle ilgili yararlı bir çalışma için bkz. Robert F. Zeidner, The Tricolor Over 
The Taurus: 1918–1922 (Ankara: Turkish Historical Society, 2005), 136. 
23 Bkz. Erdeha, age, 185–186. Rengin Galioğlu, Hatay Kültür Tarihinde 1921–1939 Dönemi ve Bu Dönemin En Önemli Eğitim Kurumu Antakya Lisesi (Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004), 58. 
24 Bu eserler arasında bir tanesi şöyledir: Abdullah Uçman, Rıza Tevfik: Edebi Şahsiyeti, Şiirleri (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1986). Rıza Tevfik biyografisi için bkz. Metin Heper, Türkiye Sözlüğü: Siyaset, Toplum ve 
Kültür, çev. Zeynep Mertoğlu (İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2006), 174. Erdeha, age, 211–212. Yine diğer iki biyografik sunum için bkz. “İbrahim Agâh Çubukçu, “Şair Rıza Tevfik Bölükbaşı ve Felsefî Düşüncesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 31, 137. Soysal, age, 286–287. 
25 Mehmet Noyan, Milli Mücadelede Yüzellilikler Olayı ve Rıza Tevfik Bölükbaşı (Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2007). 
26 Syed Tanvir Wasti, “Feylesof Rıza”, Middle Eastern Studies, v. 38, n. 2 (April, 2002), 83. Wasti.nin makalesinin girişinde de belirttikleri hatırladığında, Feylesof Rıza.nın konuştuğu diller tek tek sayılmaktadır. Çok dillilik, hür masonluk ve Bektaşi dervişliği gibi özellikleriyle Bölükbaşı.nın entelektüel ve politik serüveninin fazlasıyla dikkate değer olduğu görüşü yinelenebilir. 
27 Mesud Fani, Atatürk’ün Hayat Felsefesi (İstanbul, yy. 1938). 
28 EGM Arşivi; Dosya No: 12222-27/C 14.den aktaran Sedat Bingöl, age, 146. 
29 EGM Arşivi, Dosya No: 12222-27, Bn: 2/C 14 Bt 30.3.1931.den aktaran Şaduman Halıcı, Yüzellilikler (Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998), 107. Bu konuda Sedat Bingöl.ün makalesi de önemli bilgiler içermektedir. Bingöl, makalesinde Fani.nin Türkiye.deki Emniyet İstihbaratı ile ilişkilerinin, yayımlanan belgeye dayanarak, en azından 1928 yılından itibaren geliştiği tezini ortaya atmaktadır. 

Bkz. Sedat Bingöl, “Ömer Fevzi Bey.in Müdafaanâmesi ve Mesut Fani.nin Hoybun.a İlişkin Bilgileri: İki 150.lik Üzerine Notlar ve Belgeler”, Toplumsal Tarih, s. 62, c. 11, (Şubat, 1999), 42–43. 
30 EGM Arşivi; Dosya No: 12222-27/B 4.ten aktaran Sedat Bingöl, age, 147. 
31 Bu konuda önemli bir kaynak olarak anabileceğimiz Yüzellilikler Albümü.nün kullanıldığı çalışmalardan birisi için bkz. Şaduman Halıcı, Yüzellilikler (Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998), 336–350. 
32 Bu konuda öncelikli kaynaklardan bir tanesi şöyledir. Bkz. Mesud Fani, Manda İdaresinde Hatay’da Kültür Hayatı (Antakya: İktisad Basımevi, 1939), 34–36. Mesud Fani çalışmasında, Sancak bölgesinin manda dönemi 
maarif hayatına dair ayrıntılar sunmuştur. Bu dönemin önemli simalarından birisi olarak Maarif Müfettişi Pierre Bazantay.ın manda yönetimi altındaki okullardan sorumlu kişi olarak resmedildiği bölümler ve sair yabancı öğretmenlerden bahsedilen bölümler oldukça ilginçtir. Bu konuda geniş kapsamlı bir çalışmada atlanmış bir hata da anımsanabilir. Selahattin Tozlu.nun Nusayrilerle ilgili bibliyografik çalışmasında Bazantay “Fransız Manda Komiseri” (Fani, Komiserliği, Fransızca okunuşuna göre Ho-Komiserlik –Haut Commissariat– şeklinde vermiş tir. Bu isim pek çok dönem kaynağında ve arşiv belgelerinde de bu şekilde geçmektedir) olarak anılmıştır. Belirtildiği üzere Bazantay bu dönemde Komiser olarak değil, Maarif Müfettişi olarak görev yapmıştır. Bkz. Selahattin Tozlu, 
“Nusayriler ve Nusayrilik Bibliyografyası”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Dergisi, 2010 (54), 342. 
33 Fani.nin mutasarrıf olarak görev yaptığı Cebelibereket sancağının tarihçesi için bkz. Ali Rıza Önder, “Cebelibereket Sancağı ve Rahime Hatun” I. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, 21-23 Kasım 1990, Adana. http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_1/onder_2.pdf. Kamil Erdeha.nın Milli Mücadele.de mülki amirlerden valilere odaklanan çalışmasında değindiği şekliyle Cebel-i Bereket bu dönemde (1867 yılında kurulan) Adana Vilayeti.ne bağlı sancaklar arasında yer almıştır. Adana merkez olmak üzere diğer mutasarrıflıkların İçel, Mersin ve Kozan olarak verildiği iki kaynak için için bkz. Esat Özoğuz, Adana’nın Kurtuluş Mücadelesi Hatıraları (İstanbul: Ülkü Matbaası, 1934), 17. Kamil Erdeha, Millî Mücadele’de Vilâyetler ve Valiler (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975), 300. 
34 Erdeha, 1998, 187. 
35 Bu konuda aşağıda künyesi verilen Taha Toros yazısında belirtildiği şekliyle Mesud Fânî.nin Antakya.da değil, İstanbul.da vefat ettiği bilgisi eklenebilir. Bkz. Taha Toros, “Mesut Fânî Üzerine”, Tarih ve Toplum, , s 61, Ocak, 
1989, 50 
36 Burhan Felek, “Birbirine Girdiler”, Milliyet, 23.12.1979. Felek, bir başka yazısında da Mesud Fani ile İstanbul Üniversitesi Hukuk Mektebi.nde arkadaşlıklarından ve öğrenci derneği üyeliklerinden bahsetmektedir. Bu iki isim, II. Meşrutiyet sonrası dönemde dernek kurma özgürlüğünün sağladığı motivasyonla, İstanbul Üniversitesi Hukuk Mektebi.nde kurulan Talebe-i Hukuk Cemiyeti (Hukuk Talebesi Cemiyeti) azaları arasında-her sınıftan iki  talebe seçildiği üzere- kendi sınıflarını temsilen yer almışlardır. Bkz. Burhan Felek, “II. Meşrutiyet ve İttihat–Terakki Cemiyeti”, Milliyet, 07.03.1982. Yine Felek.in 150.liklere değindiği bir yazıda yanlış bir kasıt taşıdığını düşünen 
eski İdare Hukuku hocası Mukbil Özyörük.e hitaben yazdığı yazıda söylediği bir söz de Felek.in konuya yaklaşım biçimini ortaya koyması bakımından değer taşımaktadır. “150.liklerden olmak bir siyasi kazazedeliktir. 
Nitekim, Cumhuriyet.in 10. yılında (burada ufak bir tarih hatası söz konusudur) bunların hepsi affedildi ve başta doktor Ruza Tevfik Bey, Refik Halit Bey, Refi Cevat Bey ve o arada benim pek sevdiğim arkadaşım merhum Mesut Fani de 
tekamül etmiş olarak döndü. Politikaya karışmadı. Ama, ötekiler gibi, o da memlekette itibar buldu”. Bkz. Burhan Felek, “Halk Üşümektedir”, Milliyet, 03.01.1980. 
37 Soysal, age, 277. Yine bkz. Erdeha, 1975, 318. 
38 Galioğlu, age, 59–60. 
39 Arı İnan, Tarihe Tanıklık Edenler (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1997), 211. 
40 Mehmet Bayrak, “Anti–Toroslardan Bir 150.lik: Fanizade Ali İlmî (Bilgili)”, 
http://www.navkurd.eu/nivisar/mehmet_bayrak/fanizade_ali_ilmi.htm. 
41 Fanizade Zeynel Abidin, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Katib-i Umumiliği (Genel Sekreterliği) görevinde bulunmuştur. Bu konuda kısa bir biyografinin verildiği “Adanalı Zeynelabidin” başlıklı bölüm için bkz. Şaduman Halıcı, Yüzellilikler (Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998), 125. Erdeha.nın da belirttiği şekliyle 150.lik listeden Ayandan Konyalı Zeynelabidin.le, bahsi geçen Adanalı Zeynelabidin.in karıştırılmamasına dikkat göstermek gerekliliği üzerinde durulabilir. Bkz. Erdeha, 1975, 312. 
42 Bu konuda sonraki öncekinin bir eleştirisi mahiyetinde olan iki kısa çalışma kapsam dışında sayılmalıdır. Bkz. İsmail Arar, “Bir 150.liğin Kitabı, Mes.ut Fani Bilgili”, Tarih ve Toplum, 1988, s. 59. Taha Toros, agm, 50. 
43 Mehmet Bayrak, “ Anti Toroslardan Bir 150 lik: Fanizade Ali İlmî (Bilgili)”, 
http://www.navkurd.eu/nivisar/mehmet_bayrak/fanizade_ali_ilmi.htm. 
44 Atatürk.e hitaben Cumhuriyet kastediliyor. 
45 Fani, 1938, 10. 
46 İlginç bir ayrıntı bu dönemde Cemil Meriçin de Faninin öğrencileri arasında yer almış bulunmasıdır. Cemil Meriç, Bu Ülke adlı eserinde bu döneme ilişkin anılarını aktarmaktadır. Bkz. Cemil Meriç, Bu Ülke (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1979), 30. Yine bu konuda aynı esere göndermelerin yer aldığı bir başka eser için bkz. Ümit Meriç, Babam Cemil Meriç (İstanbul: İletişim Yayınları, 2008), 
19–21. 
47 Uçman, İnci, age, 169. 

5. Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***