MAĞDURİYET PSİKOLOJİSİ VE TOPLUMSAL YANSIMALARI. BÖLÜM 3

MAĞDURİYET PSİKOLOJİSİ VE TOPLUMSAL YANSIMALARI. BÖLÜM 3

Bu durum Gruplarda daha Güçlü ve etkili olur. 

Bedenimizin fiziksel sınırları vardır. Ancak kendilik hissinin sınırları bedensel sınırlarımızın dışına taşar. Hayaller ve fanteziler yoluyla kendimiz (self) diğerleriyle bağlantılı olabilir. O diğerleri fiziksel olarak var olmasalar bile bu bağlantı olur. Çocuk büyüdükçe kendine yakın ve dost bulduğu grup üyeleriyle bağlantılarını geliştirir ve aidiyet duygusunu güçlendirir. Aidiyet duygusunun oluşmasında çocuğun içinde yaşadığı toplumun hiç görmediği tarihi kişileri ile psikolojik benliği arasındaki duygusal psikolojik bağlantılar çok önemli rol oynar. 

Adolesan (Ergenlik) döneminde grup bağlantısı ve gruba aiddiyet duygusu iyice belirginleşir ve pekişir. Grup içinde olmak veya gruba ait olmak ergenin ego 
idealinin doyurulması ve ergenin kişiliğindeki boşlukların doldurulmasını sağlar. Artık birey kendini grubun benliğiyle yani grup ben’i ile bir bütün olarak görür. 
Bu durumda grup kimliği bireyin kimliğinin üstüne çıkar. Grup kimliğinin baskınlığı sonucunda bireyler grup kimliğinin devamı ve yaşaması için kendi bireysel kimliklerini ikinci plana atabilirler. Böyle bir psikolojinin sonucu olarak bireyler kendi grupları için ölmeye ve öldürmeye hazır olabilmektedirler. Türkiye’de PKK terör örgütünün gençleri devletin onlara ve ailelerine zarar vermeyeceği garantisiyle teslim olmaya çağırmasına rağmen silahlı mücadeleye devam edip kendi grup kimlikleri için ölmeyi tercih ediyorlar. Burada birey kimliğinin ikinci planda kaldığını görmekteyiz. Onların ölümü grubun mağduriyetinin devamını da sağlamaktadır. 

Ulusal veya etnik grupların kimliği, sıklıkla grupların zaferleri ve mağdurluklarıyla ilgili tarihi efsanelerle biçimlenir. Yüzlerce ve binlerce yıllık toplum yaşamında 
her yeni savaş yeni kurbanlar mağdurlar ve aynı zamanda çok derin nefret edilen düşmanlar ve düşmanlıklar yaratır. Çocukluktan itibaren ebeveynler, akrabalar ve yaygın medya vasıtasıyla iletilen mesajlarla “biz” ve “onlar”, bizden olanlar ve bizden olmayanlar duygusu gelişir. Kültürel semboller, müzik, bayrak, yiyecek ve yemekler , dil özellikleri ile üzerinde yaşanılan vatanın fiziki coğrafyası bunların hepsi güçlü önemli duygusal güçlendiriciler dir. Günümüz dünyasında küreselleşme ulusal ve etnik kimlikleri tehdit eden bir unsur olarak algılanmaktadır. Bununla birlikte aidiyet duygusu da etkilenmekte ve sonuçta mağduriyet duygusu tetiklenebilmekte dir. 

Grubun mağdurluğunun psikolojisi, bireyin mağdurluk psikolojisine göre daha karmaşıktır. Grubun şiddet gösterme duygusunun da anlaşılması için yine daha farklı psikolojik süreçleri gözden geçirmek gerekmektedir. Mağduriyet duygusu ve psikolojisi, “biz kimiz” sorusuna cevap bulmak için grubun tutunduğu bir seçilmiş travma niteliğindedir. Bu sayede kendi grup kimliği ile diğer grup arasına kesin bir sınır çizilmiş olur. Bu sınır belirsizliği ortadan kalkacağından tehdidi azalır ve kaygı hafifler. Bunun için mağdur olan kişinin bireysel öyküsünün ötesinde paylaşılmış duygusal olayların incelenmesi gerekir. 

Bu duygusal olaylar bireyleri ve grubu bir bütün olarak birbirine bağlayan yaşantıların ve öteki grupla ilişkilerinin mercek altına alınıp incelenmesiyle anlaşılır. Türkiye’de Kürt kökenli vatandaşların yoğunluklu yaşadığı Diyarbakır’da şahsen yaptığım mülakatlardan iki örnek paylaşılmış duygusal travmaları açıklamaktadır. 

1980’li yıllardaki askeri ihtilalden sonra Kürtçe konuşmak ve Kürtçe isim kullanmak yasaklanmıştı. Bu yasağı kendi kimliğine bir saldırı olarak algılayan ve kendisi dahil tüm çocuklarının Türkçe ismi olan kişi eşi ile bir çocuk sahibi daha olup doğacak çocuğuna Kürtçe bir isim koymaya karar veriyor. İkinci örnek ise eşi, çocuklarıyla yolda yürürken sivil polisler tarafından durdurulup soruşturulmak istenen bir baba polislerin kimliklerini görmek istediğinde eşi ve çocuklarının önünde şiddet ve hakarete maruz kalıyor. Yaşadığı bu travma ve mağduriyetin sonucunda terör örgütüne sempati geliştiriyor. Bunun gibi bireysel öyküler paylaşıldıkça grubun mağduriyeti daha çok pekişmekte ve öfke, şiddet eğilimi artabilmektedir. 

Bu sistem ve psikolojik güçlerin etkileşim ağında liderlerin halkla ya da onları takip edenlerle ilişkileri çok önem kazanır. Etnik milliyetçi grupların liderleri kendi bireysel psikolojik gereksinimlerine, mağdurluklarına ,gerilimlerine ve uluslararası politik gerçeklerin ideolojik yapılanmalarına bağlı olarak takipçilerini farklı ve çeşitli yönlere hareket ettirmek isterler. 

“Biz” (kim benim halkım) ve “onlar” (kim benim halkım değil) duygusu çocukluktan itibaren anne babanın, akrabaların, yakın çevrenin ve medyanın etkisiyle içselleştirilmeye başlar. Bu içselleştirilme sürecinde müzik, bayrak, yemekler, dil özellikleri ve sahip olunan coğrafik ülkenin fiziksel özellikleri, kültürel özellikleri tümüyle bağlantılı güçlü duygusal yatırımı arttırıp kimliği güçlendirme özelliğindedir. Bütün bunlar çocukluk gelişiminde benzerlik ve farklılıklar olarak etnik milliyetçi duygular içinde yoğun duygularla bilinçdışında depolanırlar. Dost vedüşman ihtiyacı doğuştan itibaren var olan bir psikolojik gereksinimdir. Özellikle bireysel kimliğin gelişiminde önemli bir yeri vardır.17 

İşte liderler, toplulukları harekete geçirmek istediklerinde bu pozitif ve negatif duygularla oynayarak toplumları harekete geçirir veya pasifize ederler. 

Uluslararası ilişkiler bazen kendilerini kurban veya mağdur edilmiş olarak algılayan ulusal veya etnik grupların çeşitli manevralarıyla yönlendirilir. Bu etnik 
veya ulusal gruplar tekrar mağdur ve kurban durumuna düşmemek için sıklıkla şiddet hareketleriyle yeni mağdurluklar ve intikam döngüleri yaratırlar. 

Diğer grup tarafından tekrar tekrar travmatize edilerek acı çeken etnik milliyetçi grupların, diğer grubun acılarını anlama ve paylaşma, onların yasını tutmada 
çok az bir kapasiteleri vardır ya da sürekli mağdur olarak hissetmek için, “örseleyici” olarak seçtikleri grubu takıntılı ve sürekli bir biçimde tahrik etmeye çalışırlar. 

Bu durum psikolojik savunma düzeneklerinden biri olan yansıtmalı özdeşim yoluyla olmaktadır. (Mazoşist bir biçimde bu davranış sürdürülür). Bunun yanı sıra kendilerinin savaş benzeri eylemleriyle yarattıkları yeni kurbanlar ve mağdurlar için de empati kapasiteleri çok zayıftır. Dolayısıyla bir grubun mağdurları ile diğer grubun mağdurları bitmez tükenmez bir şekilde birbirlerini öldürmeye devam ederler. Bu durum efsaneleştirilerek hikayeler tarzında nesilden nesile geçirilerek mağdurluk devam ettirilir. 

Mağdurluk psikolojisini ülkemiz açısından değerlendirecek olursak Türkiye’nin dış dünya ile ilişkileri ve kendi içinde mağdurluğun nasıl kullanıldığına bakılması 
gerekmektedir. 

Dış Siyasette Mağdurluk: 

Dış siyasette karşı karşıya kaldığımız mağdurluğu birkaç bölüme ayırmak mümkündür. 

1. Avrupa Ülkeleri: Avrupa ülkeleri daha önce bahsettiğimiz tarihsel nedenlerden ve tarihsel travmalardan dolayı kendilerini Osmanlı İmparatorluğu’nun 
mağduru olarak görmektedirler. Türkiye Cumhuriyeti’ni de Müslümanlık ve Osmanlı ile eşleştiren Avrupa ülkeleri yüzyıllar önce yaşadıkları savaş yenilgilerini ve güçlü Osmanlı’yı hala hatırlamaktadırlar. Öyle ki Avrupa’lı ailelerin çocuklarını hala Türk korkusuyla yetiştirdikleri bilinmektedir. 
Bu korkuda Osmanlı ile Avrupa’nın münasebetlerinin payı olduğu açıktır. 

Son zamanlarda Almanya’da meydana gelen kundaklama ve yangın olayları, Avrupa’nın bu Türk korkusu ve mağduriyet psikolojisini göstermektedir. 1960’lı yıllardan itibaren Almanya başta olmak üzere Avrupa ülkelerine işçi olarak giden Türkler bu mağduriyetin yeniden gelişmesinde büyük rol oynamışlardır. Öyle ki bu Türkler çoğunlukla Osmanlı’nın devamı olarak ve hatta ülkelerini işgal eden yığınlar olarak görülmektedir. 

Bir önemli nokta da Almanya’da yaşanan bu gibi olayların, mağduriyetin ötesinde bir ırkçılığı da içermesidir. Avrupa ülkeleri dediğimizde bu ülkelerin 
Türkiye üzerindeki hedefleri ve stratejilerini de ele almak gerekmektedir. 
Dış ve iç siyasetteki Avrupa eksenli mağduriyet etnik terör konusunda bir arada hareket etmektedir. Bölgesel çıkarların haricinde Türkiye’deki etnik teröre destek veren ülkelerin tarihsel yaraları ile hareket ettikleri debir gerçektir. Örneğin hala Viyana Kuşatması’nı büyük bir acıyla hatırlayan Avusturya kendini Türklerin mağduru olarak görmekte, bu mağduriyetleri ülkelerindeki Türklerin ekonomik refaha ulaşması veya nüfuslarının artmasıyla hız kazanmaktadır. Bu anlamda güçlü ve AB’de etkin bir Türkiye, Batılı devletlerde ve toplumlarda bir tehdit olarak algılanabilmektedir. Güçlü bir Türkiye, geçmiş mağduriyetlerini hatırlatır bir özellik taşımaktadır. 

2. Ermeni Diasporası: Özellikle Amerika ve Avrupa’da güçlü olan Ermeni diasporası kimliğini tamamen mağduriyet üzerine kurmuştur. 1. Dünya Savaşı 
ve Osmanlı’nın çöküşünün yarattığı travma ardında birçok mağdurbırakmıştır. Örneğin Ermeni çeteler tarafından katledilen bireylerin hayatta kalan aile üyeleri bu olayın acısını ve mağduriyetini yaşamışlardır. Ancak Türklerin yaşadığı soykırım dünya çapında ses getirecek biçimde yansıtılmamıştır. 

Öte yandan tehcir sebebiyle yurtlarından mahrum kalan ve hayatlarını kaybeden Ermeniler bu mağduriyetlerini, sadece kendileri değil nesilden nesile aktararak abartılı bir biçimde yaşamaya devam etmektedirler. 

Örneğin tehciri yaşamamış olan üçüncü nesil Ermenilerin ciddi bir Türk düşmanlığı beslediği ve ütopik mağduriyetler yarattığı dikkati çekmektedir. 
Diaspora Ermenileri mağduriyetlerini pekiştirmek amacıyla çeşitli semboller ve ritüeller kullanmaktadırlar.18 Örneğin özellikle Ağrı Dağı ve Van birçok 
hikaye ve efsaneye başrol olmaktadır. Öte yandan 1992 yılının 25 Şubat’ı 26 Şubat’a bağlayan gece Azerbaycan Hocalı’da Ermeniler’in yaptığı katliamı dünya görmezlikten gelmektedir. Oysa dünyanın öbür ucundaki Şili Parlamentosu Türklerin soykırım yaptığını söyleyebilmektedir. Bu çifte standardın psikolojik temelinde Müslüman Türklerin Anadolu’ya gelişlerinden itibaren Hıristiyan dünyasının yaşadığı tarihsel travmanın yasının bir türlü çözülemediği gerçeği yattığı düşünülebilir. “Ermeni soykırımı” ile ilgili olarak 3.ülkelerin bu tavırları Ermeni toplumunda yaşadıkları travmanın halen sıcak ve çözülmemiş olarak kalmasına neden olmaktadır. Böylece mağduriyetleri artan bir biçimde kuşaktan kuşağa geçmektedir. Son zamanlarda da özelikle Fransa Cumhurbaşkanı iken Sarkozy’nin Ermenistan’daki soykırım anıtını ziyaret etmesi ve Fransa Parlamentosundan Ermeni soykırımını suç sayan yasanın geçmesi ile Ermenilerdeki mağduriyet psikolojisi dolasıyla da öç alma ve bu konuda kendilerinde hak görme davranışlarının beslendiğini söyleyebiliriz. 

Avrupa ve diğer devletlerin Türklere yönelik dışlayıcı ötekileştirici politikaları yanında 1800’lü yılların sonundan başlayarak Balkanlarda gerçekleşen katliamlar ve zorunlu göçler Türklerin büyük bir travma ve mağduriyet yaşamasına neden olmuştur. Bu acının Avrupalılar tarafından anlaşılamaması ve yok sayılması Türklerin mağduriyetini daha çok arttırmaktadır. Balkan savaşıyla Osmanlı İmparatorluğu Balkanları kaybedip oradan çekilince milyonlarca Türk yurtlarını terk edip göç etmek zorunda kalmış ve bunların büyük bölümü yollarda Bulgar ve Yunan çeteler tarafından katledilmiştir. Avrupalılar tarafından göz ardı edilen, hiç söz edilmeyen bu travmaların yarattığı mağduriyet duygusu ve bunun izleri günümüzde devam etmektedir. Parçalanarak dağılan ve küçülen Osmanlı İmparatorluğu’nun kötü sonu, son yıllarda yaşanan Türkiye Cumhuriyeti’nin parçalanacağı kaygılarının depreşmesinde önemli bir oynamaktadır. Kimilerince Sevr paranoyası olarak adlandırılan durum aslında bir paranoya değil geçmişte tarihte yaşanan mağdurluğun tekrar yaşanacağı endişesi ile ilgilidir. Mağdur ile mağdur eden arasındaki en önemli ve aşılması gereken duygu güven duygusudur. 

Türklerin Hıristiyan Batı tarafından geçmişte ve AB üyelik müzakere sürecinde yaşadığı mağdurluk, onlara duyulan güveni sarsmıştır. Bu güven sarsıntısı Avrupa’nın ve diğer ülkelerin çifte standardı ile daha çok derinleşmektedir. 

İç Siyasette Mağdurluk: 

Günümüz Türkiye’sinde iç siyasette mağduriyet psikolojisinin kökleri Osmanlı’da yenilikçi hareketlerin başlaması, II. Meşrutiyet ve bunu izleyen İstiklal Savaşı 
döneminden başlayarak Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte süregelmiştir. İstiklal Savaşı döneminde Kuva-i Milliye’ye karşı güçlerin yenilgisi sonucu yaşadıkları kayıp ve travma ile ilgili mağdurluk ve buna bağlı yasın çözümlenememesi, Cumhuriyet’in ardarda gelen devrimleri ile daha çok gelişmiş ve bu grup kendini farklı ve dışarıda hissetmiştir. Kuşkusuz bu algının devam etmesinde Cumhuriyet’in ilk döneminden sonra gelen yönetimlerin affedici, bağışlayıcı ve kucaklayıcı tavırlar sergilememesi rol oynamış olabilir. 
Bu durum ile ilgili yine Sevr’i gerçekleştiremeyen dış güçlerin rolünü hiçbir zaman bir tarafa bırakamayız. 

Bu güçler özellikle dini ön plana çıkararak bu konuda mağdurluğu abartarak gündemde tutmuşlardır. 

Mağdurluk, din dışında bazı etnik gruplar ve radikal ideoloji savunucuları tarafından iç siyasette kullanılmaktadır. Marksist Leninist ideoloji ile başlayan Apocular daha sonra etnik milliyetçi söylemlerle mağduriyeti ön plana çıkarmışlardır. 

1960 İhtilali, 1971 Muhtırası ve 1980 İhtilali de Türkiye’de mağdur kesimler doğurmuştur. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yıllarca devam eden olağanüstü 
hal yönetimi de kendilerini mağdurluk psikolojisi ile bütünleştiren grupların mağdurluğunu pekiştirmiştir. Hatta günümüzde de bu mağdurluğun sürmesi için, özellikle terör örgütünün bölgedeki devlet güçlerini bilerek tahrik ettiğini ve sansasyon yaratıcı eylemlere kalkıştığını söyleyebiliriz. Böylece mağdurluk devam edecek ve uğruna savaşacakları motivasyonları da sürmüş olacaktır. 

Türk toplumunda travma yaşamamış bir kesim hemen hemen yoktur. Sağcısı, solcusu, Türkü, Kürdü, Alevisi ve Ermenisi her kesimde çeşitli travmatik yaşantı 
öyküleri vardır. 

Travma yaşamış insanlar mağdurluk duygusu içinde olurlar ve bu duygu onların kimliklerinin temel taşlarından birisini oluşturur. Yaşanan travma ve mağdurluk 
efsaneleştirilerek nesilden nesile geçirilir. 

Ülke içi siyaset, mağduriyet temeline oturtulduğunda toplumsal bütünlük ve birliktelik kaybolabilir. Bunun sonucunda bölünme kaçınılmaz olur. Çünkü mağdur varsa, “mağdur eden kötüler vardır eziyet gören varsa eziyet eden vardır.”anlamı çıkar. 

Mağduriyet içinde olanlar bir taraftan bundan kurtulmak isterken bir yandan empati kuramadıkları için kendilerinin bu tutumlarıyla öteki olarak gördüklerini 
mağdur ettiklerinin farkına varamazlar. Çünkü kendilerini sürekli haklı görürler. 

Bunun sonucudur ki karşı taraf mağdur olmamak için mücadele etmeye başlar ve kendini tehdit altında hisseder. 

Türkiye’de artık herkesin mağdurluk psikolojisini bir kenara bırakıp birbirini anlaması ve barışması gerekir. Bunun aksi ülkede bölünmüşlüğü daha çok arttıracak ve çıkmaz bir sokakta herkesin o tuzağa düşmesine yol açacaktır. 

Sonuç 

Mağduriyet hem bireyin, hem de büyük grupların hayatında onların tutum ve davranışlarını, verecekleri kararları, dolayısıyla ilişkilerini ve geleceklerini önemli 
derecede etkileyen bir psikolojik süreçtir. Bu süreç, mağduriyeti yaratan travmaların yasının yaşanması sonucu dünya gerçeklerine dönülebilir. Günlük yaşamda başkalarıyla ilişkilerimizi dünya gerçekleri ve kendi gerçeklerimiz doğrultusunda rasyonel bir şekilde yürüttüğümüzü zannederiz. Oysa rasyonel zannettiğimiz tutum ve davranışlarımızın psikolojik dünyamızdan ne kadar çok etkilendiğinin farkında olmayabiliriz. Duygusal iç dünyamız ilişkilerimizin tümünde etkin bir role sahiptir. Duygusal iç dünyamızda yaşadığımız travmalar belirleyici bir rol oynar. Bu travmalar ve sonucunda gelişen mağduriyetler ilişkilerimize yön verirler. 

Büyük gruplar da değişik travmalar yaşarlar. Büyük gruplara özellikle öteki gruplar tarafından yaşatılan travmalar kabul edilemez boyutlarda grubun kendilik değeri ve saygısını zedelemişse bu travmanın kabul edilmesi ve hazmedilmesi bazen mümkün olmayabilir. Bu durumda yaşanan travmanın ve kaybın yasını tutmak çok zor olabilir. Bunun sonucunda travma yaşayan grup sürekli olarak bu travmayı günlük hayatının içinde tutar ve bu travmayla uğraşıp didinir (preoccupied). Artık bu grup mağdur kimliğini yaşadığı travmayla bütünleştirerek yaşamını devam ettirirken bu mağduriyetin nesilden nesile aktarıldığını görebiliriz. Bu mağduriyetin yarattığı huzursuzluk ve sıkıntının üstesinden gelebilmek amacıyla bazen kendilerini de mağdur edenlerin kimliğiyle özdeşleştirip zulmetmeye başlayabilirler. 
Bu nedenle mağduriyete bağlı geliştirilen karşıt saldırganlıkların önüne geçebilmek için mağdurun acısıyla empati yapıp acıyı paylaşmak ve en azından yas tutabilmesine yardımcı olmak önemli bir adım oluşturabilir. 

KAYNAKÇA 

“Başbakan Erdoğan Konuştu”, Sabah, 
http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/04/29/basbakan-erdogan-konusuyor,   29 Nisan 2012, Erişim tarihi: 10 Mayıs 2012. 

“Euro Group President Blames Otoman Heritage for Grek Crisis”, Hürriyet Daily 
News, 28 Mayıs 2012, 
http://www.hurriyetdailynews.com/euro-group-president-blames-ottoman-heritage-for-greek-crisis.aspx?pageID=238&nID=21783&NewsCatID=338,  Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. 

“Son Nefesime Kadar Gurur Duyacağım”, DHA, 
http://www.dha.com.tr/haberdetay.asp?tarih=17.02.2012&Newsid=127223&Categoryid=3, erişim tarihi: 10 Mayıs 2012. 
“Upheavel in the East: Yugoslavia, Albanian-Serb Tension Touches all in Kosovo”, The New York Times, 15 Şubat 1990, 
http://www.nytimes.com/1990/02/15/world/upheaval-in-the-east-yugoslavia

Abdülkadir ÇEVİK albanian-serb-tension-touches-all-in-kosovo.html?pagewanted=all&src=pm,  Erişim tarihi: 27 Mayıs 2012. 
Çevik, Abdülkadir, Ceyhun, Birsen. (1995). Politik Psikoloji Serisi, Ankara, Medikomat Yayınevi, ss. 22-26. 
Çevik, Abdülkadir. (2009). Politik Psikoloji, Ankara, Dost Yayınları, ss. 60-63. 
Çevik-Ersaydı, Bahar Senem (2011). “Politik Psikoloji Bağlamında Diaspora Kimliğinin Siyasallaştırılması”, Gazi Üniversitesi, Yayımlanmamış doktora tezi. 
Erdoğan 6. İmam Hatip Kurultayı’nda Konuştu, Samanyolu Haber, 5 Aralık 2010, 
http://www.samanyoluhaber.com/politika/Erdogan-Son-nefesimi-verene-kadar/476816/ 
Hartmann, H., (1958). Ego Psychology and the Problem of Adaptation, New York, International Universities Press. 
Knutson, Jeanne. (1984).“Toward a United States Policy on Terrorism”, Political Psychology, Vol 5, No 2, ss. 287-294. 
Krigman, George. “ “Entitlement Attitudes: Psychological and Therapeutic Implications”, 
Vamık D. Volkan ve Terry C. Rodgers (Eds.), Attitudes of Entitlement: Theoretical and Clinical Issues, içinde, Charlottesville, University of 
Virginia Press, ss. 1-21. 
Mack, John E. (1990). “The Psychodynamics of Victimization among National Groups in Conflict”, The Psychodynamics of International Relationships Vol 
I., V.D. Volkan, J.V. Montville, D.A. Julius(Eds.), ss. 119-129. Massachusetts, Lexington Books. 
Moses, Rafael. (1990). “On Dehumanizing the Enemy”, Vamık D. Volkan, Demetrios A. Julius, Joseph V. Montville, The Psychodynamics of International 
Relations Vol I, Massachusetts: Lexington Books, ss. 112-113. 
Onat, Hasan. (2008). “Kerbela’yı Doğru Okumak”, Akademik Ortadoğu, Cilt 2, Sayı 1, ss. 1-9. 
Post, Jerrold M. (2004). Leaders and Their Followers in a Dangerous World, New York, Cornell University Press, s.109. 
The Serbs Show Their Knack For Defeat, The New York Times, 
http://www.nytimes.com/1995/08/12/opinion/the-serbs-show-their-knack-for-defeat.html,    12 Ağustos 1995, 
Volkan, Vamık D. (1985). “The Need to Have Enemies and Allies: A Developmental Approach”, Political Psychology, 2, ss. 219-247 
Volkan, Vamık D. (1996). “Bosnia-Herzegovina: Ancient Fuel of a Modern Inferno”, Mind and Human Interaction, No 7, ss. 110-127. 
Volkan, Vamık D.(1988). The Need to Have Enemies and Allies, New Jersey, Aronson Press. 
Volkan, Vamık D., Itzkowitz, Norman. (1994). Turks and Greeks: Neighbours in Conflict, London, Eothen Press, ss. 141-143. 
Volkan, Vamık D., Itzkowitz, Norman. (1994).Turks and Greeks: Neighbours in Conflict, Cambridge, Eothen Press. 
Volkan, Vamık D., Itzkowitz, Norman. (2011). Atatürk Anatürk, İstanbul, Alfa, s.35-39 


DİPNOTLAR;

1 Hartmann, H., (1958). Ego Psychology and the Problem of Adaptation, New York, International Universities Press. 
2 Volkan, Vamık D., Itzkowitz, Norman. (2011). Atatürk Anatürk, İstanbul, Alfa, s.35-39; Post, Jerrold M. (2004). Leaders and Their Followers in a Dangerous World, New York, Cornell University Press, s.109. 
3 Erdoğan 6. İmam Hatip Kurultayı’nda Konuştu, Samanyolu Haber, 5 Aralık 2010, 
http://www.samanyoluhaber.com/politika/Erdogan-Son-nefesimi-verene-kadar/476816/, “Son Nefesime Kadar Gurur Duyacağım”, DHA, 
http://www.dha.com.tr/haberdetay.asp?tarih=17.02.2012&Newsid=127223&Categoryid=3, erişim tarihi: 10 Mayıs 2012. 
4 “Başbakan Erdoğan Konuştu”, Sabah, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/04/29/basbakan-erdogan-konusuyor, 29 Nisan 2012, erişim tarihi: 10 Mayıs 2012. 
5 Bu durum “hak görme ideolojisi” şeklinde açıklanabilir. Bkz. George Kriegman, “ “Entitlement Attitudes: Psychological and Therapeutic Implications”, 
Vamık D. Volkan ve Terry C. Rodgers (Eds.), Attitudes of Entitlement: Theoretical and Clinical Issues, içinde, Charlottesville, University of Virginia Press, ss. 1-21. 
6 Çevik, Abdülkadir, Ceyhun, Birsen. (1995). Politik Psikoloji Serisi, Ankara, Medikomat Yayınevi, ss. 22-26. 
7 Volkan, Vamık D. (1985). “The Need to Have Enemies and Allies: A Developmental Approach”, Political Psychology, 2, ss. 
219-247; Volkan, Vamık D., Itzkowitz, Norman. (1994).Turks and Greeks:Neighbours in Conflict, Cambridge, Eothen Press. 
8 The Serbs Show Their Knack For Defeat, The New York Times, 
http://www.nytimes.com/1995/08/12/opinion/the-serbsshow-their-knack-for-defeat.html,  12 Ağustos 1995, “Upheavel in the East: Yugoslavia, Albanian-Serb 
Tension Touches all in Kosovo”, The New York Times, 15 Şubat 1990, 
http://www.nytimes.com/1990/02/15/world/upheaval-in-the-eastyugoslavia-albanian-serb-tension-touches-all-in-kosovo.html?pagewanted=all&src=pm,  
Erişim tarihi: 27 Mayıs 2012. 
9 Volkan, Vamık D. (1996). “Bosnia-Herzegovina: Ancient Fuel of a Modern Inferno”, Mind and Human Interaction, No 7, ss. 110-127. 
10 Mack, John E. (1990). “The Psychodynamics of Victimization among National Groups in Conflict”, The Psychodynamics of International Relationships 
Vol I., V.D. Volkan, J.V. Montville, D.A. Julius(Eds.), ss. 119-129. Massachusetts, Lexington Books. 
11 Knutson, Jeanne. (1984).“Toward a United States Policy on Terrorism”, Political Psychology, Vol 5, No 2, ss. 287-294. 
12 Onat, Hasan. (2008). “Kerbela’yı Doğru Okumak”, Akademik Ortadoğu, Cilt 2, Sayı 1, ss. 1-9. 
13 Volkan, Vamık D., Itzkowitz, Norman. (1994). Turks and Greeks: Neighbours in Conflict, London, Eothen Press, ss. 141-143. 
14 Moses, Rafael. (1990). “On Dehumanizing the Enemy”, Vamık D. Volkan, Demetrios A. Julius, Joseph V. Montville, The 
    Psychodynamics of International Relations Vol I, Massachusetts: Lexington Books, ss. 112-113. 
15 Çevik, Abdülkadir. (2009). Politik Psikoloji, Ankara, Dost Yayınları, ss. 60-63. 
16 “Euro Group President Blames Otoman Heritage for Grek Crisis”, Hürriyet Daily News, 28 Mayıs 2012, 
http://www.hurriyetdailynews.com/euro-group-president-blames-ottoman-heritage-for-greek-crisis.aspx?pageID=238&nID=21783&NewsCatID=338,  Erişim tarihi: 1 Haziran 2012. 
17 Bkz. Volkan, Vamık D.(1988). The Need to Have Enemies and Allies, New Jersey, Aronson Press. 
18 Çevik-Ersaydı, Bahar Senem (2011). “Politik Psikoloji Bağlamında Diaspora Kimliğinin Siyasallaştırılması”, Gazi Üniversitesi, Yayımlanmamış doktora tezi. 


21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 2 / Aralık-Ocak-Şubat ‘12-’13 
 Sayı: 2 /Aralık-Ocak-Şubat ‘12-13 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler 

 ***