BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI VE BU AJANSLARA YÖNELİK ELEŞTİRİLER, BÖLÜM 3

BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI VE BU AJANSLARA YÖNELİK ELEŞTİRİLER, BÖLÜM 3

4. Dünya ve Avrupa Birliği’nde Bölgesel Kalkınma Ajansları 

Yirminci yüzyılda birçok ülkede, bölgesel sorunların giderilmesi amacıyla Ekonomik Kalkınma Ajansları (EKA) kurulmuştur. Bölgesel ve yerel kalkınma 
kavramının gelişmesiyle birlikte, EKA deyimi yerini BKA.ya bırakmıştır (Akın ve Yıldız, 2005: 39). 

Bölgesel planlama ve kalkınma anlayışı ile ilgili ilk uygulama Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Tenessee.de, 1930 yılında başlatılmıştır (Çavuşoğlu, 
1992: 76). 

Resmi olarak ilk kuruldukları dönem 1950.li yılları işaret etse de, BKA.nın ilk ortaya çıkışı 1929 yılında Büyük Buhrandır. Başta, sanayide gelişmiş kentler 
olmak üzere, kırsal kesimi de derinden etkileyen “Büyük Buhran”, etkisini daha çok Kuzey Amerika ve Avrupa.da göstermiştir. Yarattığı toplumsal çöküntünün 
yanında mekansal ve sektörel anlamda da tüm dünyayı etkilemiştir. 
Bu dönemde ortaya çıkan mekansal eşitsizlikler ve sektörel alanlardaki açmazlar, özellikle krizden etkilenen ülkelerde bölgesel programları gerekli kılmıştır. 

Nitekim Amerika.da 1929 ekonomik krizinden diğer bölgelere göre daha fazla etkilenen Tennessee Vadisinde 1933 yılında başlatılan bölgesel kalkınma 
programı, böyle bir gerekliliğin sonucu ve tarihte bilinen ilk BKA örneği olmuştur (Dinler, 1994: 97). Avrupa.da ise, II. Dünya Savaşı.nın yıkıcı etkileri ve teknolojik gelişmeler sonucu bölgeler arası farklılıkların daha da belirginleşmesi üzerine gündeme gelmiştir (Çavuşoğlu, 1992: 76). 

İkinci Dünya Savaşından sonra, Avrupa ülkelerinde bölgesel kalkınmaya dönük politikalar ve mekanizmalar oluşturulmuştur. Bu dönemde, gelişmekte olan ülkelerde ise sosyal ve ekonomik farklılaşmalar nedeniyle bölgesel kalkınma konusunun gündeme geldiği ülke sınırlı sayıdadır. Brezilya.da 1959.da kurulan Kuzeydoğu Bölgesi Kalkınma Ajansı (SUDENE) bu örneklerden biridir (Akın ve Yıldız, 2005: 39). 

Avrupa ülkeleri, bölgesel politika olarak anlık tepki vermek üzere kurulan programlar yerine ulusal stratejilerinin parçası olan bölgesel kalkınma planları 
geliştirmiştir. Ayrıca yeni oluşturulan bölgesel yönetimlere ek olarak, farklı kurumlar bölgesel kalkınmaya yönelik çalışmalar yapmaya başlamışlardır 
(Maçkonya, 2006: 76). 

Fransa.da Paris ve çevresinin ülkenin diğer bölgelerinden daha ileri bir gelişme düzeyine sahip olması, İtalya.da kuzey/güney farklılaşmasının tamamen iki farklı İtalya örneği oluşturacak düzeye ulaşması, İngiltere, İskoçya ve Galler.de eski sanayi bölgelerinin çökmesi sonucu yeniden yapılanmalar için BKA.lar kullanılmıştır (Akın ve Yıldız, 2005: 39). 

Birleşik Krallık.da BKA.lar merkezi hükümet tarafından kurulmuş ve buradan sağlanan finansal kaynaklar ile çalışmaya başlamışlardır. 
Daha sonra geliştirdikleri varlıklar ile kısmen kendi kendilerini finanse edebilir hâle gelmişlerdir (Erzi, 2005: 26). 

İngiltere.de BKA.ların tarihi 1960.ların başına dayanmaktadır. İlk olarak 1965 yılında İskoçya ve Adalar Kalkınma Kurulu ve Orta Galler Kalkınma şirketi kurulmuştur. 1990.larda kamu hizmetlerinin özelleştirilmesiyle ulusal politikalarda ağırlıklı olarak bölgenin önemi ortaya çıkmıştır. 1997 yılında İşçi 

Partisi hükümetinin başlattığı programla İngiltere.nin dokuz bölgesinde BKA kurulmuştur (Blackman ve Ormston, 2005: 376). 

İrlanda.nın Shannon Bölgesi 1950.lerde, Amerika ve Avrupa arası uzun uçuşların iniş noktasıydı. Uçuş teknolojilerinin gelişmesiyle stratejik önemini kaybeden Shannon Bölgesi.nin yeniden yapılanması için İrlanda Hükümeti 1959 yılında Shanon Serbest Havaalanı Kalkınma Şirketi.ni kurmuştur (Lenihan ve O.Callaghan, 2008: 152). 

Avusturya.nın dokuz bölgesinden biri olan Stryia.da, teknolojik yatırımların arttırılması, yenilikçiliğe yönelik adımlar gerçekleştirilmesi, kırsal ve kenar bölgelerin bölgelerarası ağlarla bağlanabilmesi amacıyla 1991 yılında bağımsız, yarı kamu Stryia Ekonomik Kalkınma Ajansı (SEKA) Kurulmuştur. SEKA, kümeleme ve teknoloji politikalarını yoğun bir şekilde desteklemiştir. Bunun için alt yapı hizmetleri, teknoloji parkları açmış, deneyimli yöneticileri girişimci ve potansiyel müşterileri bir araya getiren organizasyonlar oluşturmuş, uluslar arası fuar ve sergilerde ürünlerini tanıtmış, proje bazlı finansal destekler sunmuş, aktörler arasında bilgi ağları oluşturmuştur (Todtling ve Sedlacek, 1997: 44-45). 

İtalya.nın 20 bölgesinden biri olan ERVET (Emilia Romagna Bölgesel Kalkınma Ajansı) 1974 yılında, bölgede ekonomi ve sanayi politikasını geliştirmek üzere anonim şirket olarak kurulmuştur. İşbirliği yapısına sahip olan ajansta, bölgesel hükümet, bankalar, odalar, belediyeler, zanaatkârlar birliği ortaklardandır. Şu anda ERVET, grup lideri olan kalkınma ajansı ile on adet hizmet merkezinden oluşmaktadır. Bilgi aktarımını sağlamak, mekansal kalkınma programları, yeni katılımlar sağlamak, sürdürülebilir kalkınma, AB.ye bilgi ve politik anlamda entegrasyon ve kültür sağlık alanında yenilikçilik çalışmaları ERVET Kalkınma Ajansı.nın görevleri arasındadır (Farrell ve Holten, 2004: 34). 

Berlin duvarının yıkılmasının ardından Doğu Avrupa ülkelerinin pek çok bölgesinde bu ajanslar ortaya çıkmaya başlamıştır. 1990.ların başından itibaren 
Amerika ve gelişmekte olan diğer ülkelerde kendisini hissettirmiştir (Dario vd., 2000: 6). 

Bölge ölçeğinde siyasi mekanizmaların olmadığı Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin çoğunda BKA fikri AB bölgesel politikalarının uygulanması amacıyla Batı Avrupa.dan ithal edildi. Söz konusu ülkelerin pek çoğunda ilk kalkınma ajansları, AB uzmanları tarafından kuruldu ve hatta finansmanı doğrudan AB tarafından sağlandı. Kalkınma ajanslarının bu şekilde kurulması şüphesiz bazı kolaylıklar sağladı, ancak hiç beklenmedik uyum zorluklarına da yol açtı. Böylece 1990.ların başında AB üyeliğine hazırlanan Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri kendi kurumsal yapılarına uymayan ve bu mevcut yapılar içinde gerektiği biçimde çalışamayan yeni ithal kurumlarla tanıştılar. Bu tanışma süreci başlangıçta kurumlar arası uyuşmazlıklara neden olsa da, ekonomik reformu ciddiyetle yöneten ülkelerde BKA, pazar ekonomisine ve demokratik karar alma mekanizmalarının etkin olduğu bir politik sisteme geçiş sürecinde yerini buldu (http 1). 

1990.lı yıllarda AB.nin artan politik etkinliği ve rekabet edebilirliği arttırmaya yönelik, bölgesel kalkınma fonlarını kullanıma sunması sayesinde, BKA.ların adedi ve yetkinlikleri hızlı bir artış göstermiş ve sadece Orta ve Doğu Avrupa ülkelerindeki BKA sayısı 150.ye ulaşmıştır. Bu dönemde Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Portekiz, Slovakya, İsveç ve Ukrayna gibi ülkelere BKA kurmaları AB tarafından telkin edilmiş ve ajansların kuruluş aşamasında kendilerine finansman ve uzman desteği sağlanmıştır (Yılmaz vd., 2007: 158). Bu ajansları ortak bir platformda buluşturma ihtiyacıyla 1991 yılında Avrupa Bölgesel Kalkınma Ajansları Birliği (EURADA) kurulmuştur. Esas görevi AB.deki BKA.lar ile dünyadaki BKA.lar arasında ortak projeler yürüterek, AB adına danışmanlık hizmeti vermek olarak tanımlanmıştır (http 2). Aynı zamanda AB fonlarının kullanımında BKA.lar temel aktör konumundadır (Özmen, 2008: 328). 

5. Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajansları 

Bölgesel dengesizlik, aynı ülkenin farklı yerlerinde görülen her türlü eşitsizlik olarak tanımlanmaktadır. Çeşitli ülkeler arasında gelişme farklılıkları olduğu gibi, bir ülkenin bölgeleri arasında da coğrafi, iktisadi, sosyal ve kültürel bakımdan da farklılıklar olabilir (Gündüz, 2006: 15). 

1960.lardan bu yana Türkiye, ekonomik ve toplumsal gelişmesini, bölgesel eşitsizlikleri azaltmak, toplumsal ve ekonomik dengeyi sağlamak amacını güden 
“Beş Yıllık Kalkınma Planları” üzerinden yürütmüştür. Planlı ekonomiye geçişle birlikte, ülkenin çeşitli bölgelerindeki kapasiteleri canlandırmak amacıyla, ulusal ekonomik kalkınmaya katkıda bulunacağı düşünülen farklı bölgesel planlar hazırlanmıştır. Bu planların uygulanması ve izlenmesi görevi de Devlet Planlama Teşkilatı.na (DPT) verilmiştir (Göymen, 2005: 185). 

Türkiye.de BKA kavramına yönelik ilk çalışmalar 1990.lı yıllarda başlamıştır. 
Bu sürecin Türkiye.de başlatılmasındaki amaç AB.ye katılma sürecini hızlandırmaktır. Ancak bu örneklerin çoğu proje aşamasında kalmış ya da uygulamanın başında, çıkan sorunlar sebebiyle sona ermiştir (Berber ve 
Çelepçi, 2005: 150). 

 Türkiye.de BKA.ların kurulmasında en önemli sebep hiç kuşkusuz AB.ye üyelik sürecidir. Birlik, küreselleşme ve yapısal uyum politikaları ile ilgili araç ve değişimler çerçevesinde, üye olacak ve aday olacak ülkelerde bölgesel planlamanın yeni bir anlayışla ele alınarak BKA.ların kurulmasını istemiştir. 
Bu çerçevede Türkiye, BKA.ları ciddi anlamda ilk kez aday üyeliğinin tescil edildiği 1999 Helsinki Zirvesi sonrasında ele almıştır. 

AB Komisyonu.nun hazırlamış olduğu “Katılım Ortaklığı Belgesi.nde” orta vadede yapılması gereken düzenlemeler arasında yer alan BKA.ları oluşturmak 
amacıyla yasal düzenleme süreci başlatılmıştır. Bu doğrultuda öncelikle topluluk kurallarına uygun olarak kısa vadede istatistiksel bölge olarak bilinen 
NUTS sistemi 22 Eylül 2002 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile kabul edilmiştir. Daha sonra da 2003 yılı Katılım Ortaklığı Belgesi.nde, katılım öncesi mali 
yardım programından yararlanabilmek için BKA.ların kurulması öngörülmüştür. Bu süreçte Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun gündeme gelmiş ve kanun 25 Ocak 2006 tarihinde kabul edilerek, 08 Şubat 2006 tarihinde resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe 
girmiştir (Soyak, 2005: 3). 

Bu yasa çok tartışmalı olmuştur. Anayasa Mahkemesi„ne gitmiş, altıya karşı beş oy ile geçmiştir. Sonunda 26 bölgede ajanslar kurulmuş ve 1990„lı yıllarda 
başlamış olan AB destekli bölge projeleri BKA.lara devredilmiştir (http 3). 

Türkiye.de BKA.ların ulusal düzeyde koordinasyonundan DPT sorumludur. DPT.nin BKA.lara ilişkin görevleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir (Hekimoğlu ve 
Altındeğer, 2006: 18). 

1) Planlama, programlama ve projelendirme konularında BKA.lara rehberlik ve danışmanlık yapmak, plan ve programların uygulanmasını izlemek ve değerlendirmek, 

2) BKA.ların kurumsal performansları ile yürütülen programların performanslarının ölçülmesine dair yöntem ve esasları belirleyerek, bunların 
değerlendirmesini yapmak veya yaptırmak, 

3) Bölgesel gelişmeye yönelik iç ve dış kaynaklı fonların BKA.lara tahsisi ile bunların kullanımına ilişkin hususları belirlemek, 

4) BKA.lar arasında işbirliğini sağlamak ve ortak proje üretimini desteklemek, 

5) BKA.ların işlevlerini verimli bir şekilde yerine getirebilmesi için, ilgili kurum ya da kuruluşlarla merkezi düzeyde işbirliği ve koordinasyon sağlamak, 

6) BKA.ların yıllık çalışma programlarını onaylamak, 

7) Yönetim Kurulu tarafından seçilen ve teklif edilen BKA genel sekreterini onaylamaktır. 


4 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,

***