TÜRKİYE’NİN ORTA ASYA POLİTİKASI 2009., BÖLÜM 2

TÜRKİYE’NİN ORTA ASYA  POLİTİKASI 2009., BÖLÜM 2

Ekonomik İlişkiler

2009 yılında, siyasi boyut kadar, ilişkilerdeki ekonomik boyutta da önemli gelişmeler yaşandı. Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman, 16-22 Mart 2009 tarihleri arasında İstanbul’da düzenlenen V. Dünya Su Forumu’na katılarak Cumhurbaşkanı Gül ve Başbakan Erdoğan ile görüştü.33 Ereğli Genç İşadamları Derneği tarafından düzenlenen Orta Asya gezisine çok sayıda Ereğlili işadamı katılarak Kırgızistan ve Kazakistan’da iş olanaklarını belirlemeye çalıştılar. 34 
Kuveyt Türk Evkaf Finans Kurumu Kazakistan’da “İslami Bankacılığın dünü ve bugünü” isimli bir konferans düzenleyerek Kazakistanlı meslektaşlarına faizsiz bankacılığın temel ilkelerini anlattı.35 
17 Nisan 2009 günü Türkiye’ye gelen Bişkek Serbest Ticaret Bölgesi 
Direktörü, Kırgızistan’ın İstanbul Başkonsolosu ile birlikte bilgi alışverişinde 
bulunmak ve Bişkek Serbest Bölgesini tanıtmak amacıyla Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu’nu ziyaret etti. Toplantı sırasında, serbest bölgede Türk işadamlarının yatırım yaparak sağlayacakları avantajlar ve yatırım koşulları değerlendirildi.36 

19-23 Nisan 2009 tarihleri arasında Türkiye-Tacikistan Hükümetler arası Karma Ekonomik Komisyonu 7. Dönem toplantısı Duşanbe’de gerçekleştirildi. Türkiye’yi Devlet Bakanı M. Said Yazıcıoğlu’nun temsil ettiği toplantıda iki ülke yetkilileri, enerji çalışma grubunun oluşturulması, ulaştırma, madencilik ve hidroelektrik 
santrallerinin inşası, TİKA’nın Tacikistan’a yardımlarının sürdürülmesi ve güvenlik alanında işbirliği gibi konuları kapsamlı şekilde görüştü.37 
Bir ay sonra ise, Türkiye-Türkmenistan II. Dönem Hükümetler arası Karma Ekonomik Komisyonu toplantısı Aşkabat’ta gerçekleştirildi. Toplantıya Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız’la birlikte dış ticaret, inşaat, enerji, sanayi, finans, bankacılık, tekstil, demir çelik, otomotiv, ulaştırma ve sağlık sektörlerin den yaklaşık 50 firma katıldı. 16-19 Kasım 2009 tarihleri arasında Astana ’da Türkiye-Kazakistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) VI. dönem 
toplantısı sırasında, müteahhitlik ve enerji sektörleri başta olmak üzere, Türk şirketlerinin Kazakistan’a yönelik faaliyetleri değerlendirildi ve mevcut sorunlar üzerinde duruldu. DEİK ile Türk-Kazak İş Konseyi’nin iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde daha aktif rol üstlenmesi gerektiğini vurgulayan katılımcılar 38 ulaştırma, tarım ve sanayi işbirliği alanlarında oluşturulan çalışma gruplarının hazırladığı raporların yanı sıra, özellikle enerji alanında işbirliği konularını tartıştılar. Katılımcılar, VII. dönem KEK toplantısının 2010 yılında İstanbul’da yapılmasını kararlaştırdılar. 

DEİK ve Türkmenistan Ticaret ve Sanayi Odası ile ortaklaşa düzenlenen İş Konseyi Toplantısında iki ülkenin genel ekonomik durumu, karşılıklı ikili ticari ve ekonomik ilişkileri ve ilişkilerin geliştirilmesine yönelik atılması gereken adımlar ele alındı ve iki ülke arasında bir “işbirliği protokolü” imzalandı.39 
27 Mayıs 2009’da Cumhurbaşkanı Gül’ün himayesinde ve DEİK’in öncülüğünde gerçekleştirilen Türk-Kırgız İş Forumu’nda ekonomi, eğitim ve kültür alanlarında 
daha fazla işbirliğine gidilmesi, ticaretin tercihli hale getirilmesi, gümrüklerin indirilmesi, karşılıklı ihracat edilecek malların çeşitleri ve su, madencilik, turizm ve tarım alanlarında işbirliğinin gerçekleştirilmesi konuları görüşüldü.40 3-5 Haziran 2009 tarihleri arasında, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, TİKA Başkanlığı ile 
BM Gıda ve Tarım Örgütü Orta Asya Alt Bölge Ofisi tarafından düzenlenen 
Orta Asya ülkelerinde bölgesel su ürünleri yönetim planlamasına yönelik 2. Hükümetlerarası Toplantı Trabzon’da gerçekleştirildi. 41 
Türkiye’nin de Çin ile Avrupa arasında ulaşım altyapısının tamamlanmasını hararetle savunduğu ve Marmaray ve Bakü-Tiflis-Erzurum demiryolu projesiyle dolaylı destek verdiği Hükümetler arası Trans-Asya Demir Yolu Ağı Anlaşması Haziran ayında yürürlüğe girdi. Böylece Asya’nın 28 ülkesini birbirine bağlayan ve toplam uzunluğu 114.000.300 km’yi bulan ağın inşasına aşamalı olarak başlandı. 

    28 ülke arasında ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesine ve bölgenin stratejik bütünleşmesine katkıda bulunacak olan proje, Asya ülkelerini, Rusya ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya ve İran ve Türkiye üzerinden Orta Doğu ülkelerine bağlayacak. Bu ulaşım ağı, bu ülkelerin başkentlerini, sanayi kentlerini, tarım merkezlerini, deniz ve hava limanlarını, konteyner dağıtım merkezleri ile ulaşım 
merkezlerini birbirine bağlayacak.42

Aynı tarihlerde, Hazar kıyısındaki Türkmenbaşı şehrindeki Avaza bölgesini turizm alanı43 haline getirmek isteyen Türkmenistan, Kültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul Günay ve Meclis Dış İlişkiler Komisyonu Başkanı Murat Mercan’ın hazır bulundu ğu bir törenle birinci etabında Türk firmaları tarafından inşa edilen beş otelin açılışını yaptı.44 Ağustos ayında, Avaza turizm bölgesinin geliştirilmesi ve 
Türk firmaları ile işbirliği konularını görüşmek üzere Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbangulu Berdimuhammedov Antalya’ya geldi.45 
Türkiye ile geleneksel dostluk ilişkilerinin çok taraflı bir şekilde pekiştirilmesi 
taraftarı olduğunu açıklayan ve Türkiye’yi stratejik ortak olarak gören Türkmen lider, iki ülke arasındaki işbirliğinin turizm alanında artarak devam edeceğini söyledi ve Avaza Milli Turizm Bölgesi projesi ile bu amacın hayata geçirileceğini ifade etti.46 Berdi muhammedov, Türk firmalarının, Türkmenistan’ın sosyo-ekonomik kalkınmasında önemli katkılar sağladığını vurguladı.47 
DEİK ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)’nin katılımıyla Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRKSAB), Türkiye Otelciler Federasyonu ve Türkiye Turizm Yatırımcıları Derneği tarafından turizm konulu bir bilgilendirme toplantısı düzenlendi. TÜRKSAB, Türkmen turizmcilerin eğitimine destek vereceğini açıkladı.48 Çalık Holding’e bağlı Çalık Enerji de Özbekistan’ın Navol Endüstri Bölgesinde, mali tutarı 336 milyon avro olan kombine çevrim elektrik üretim santrali kurmak üzere Özbek yönetimi ile anlaşma imzaladı.49

1-4 Eylül 2009 tarihleri arasında Aşkabat’ta düzenlenen Türkmenistan 
Türk İhraç Malları Fuarına 70’e yakın firma katıldı.50 8 Eylül’de ise iş görüşmeleri yapmak üzere Özbekistan’a giden Türk işadamları, Özbek meslektaşları ile ticari ortaklıklar konusunu görüştüler ve ülkedeki ticari fırsatları yerinde gördüler. Türk işadamları ile görüşen Özbekistan Sanayi ve Ticaret Odası Daire Başkanı Nadir Sultanmuhammedov, Türkiye’nin Özbekistan için çok önemli ticari ortak olduğunu ifade ederek Türk yatırımcı ve işadamlarını ülkesine daha 
fazla yatırım yapmaya çağırdı.51 Ekim ayında Bişkek’te düzenlenen Kırgızistan-Türkiye Ticaret ve Yatırım Forumu’na da İstanbul Ticaret Odası üyesi 50 Türk firması katıldı.52 15-17 Ekim 2009 tarihlerinde Türkmenistan tarafından düzenlenen Türkmenistan Uluslararası Yatırım Forumuna 14 Türk şirketi ve Türkiye Müteahhitler Birliği Temsilcisi katıldı.53 Karadeniz ve Denizlili Sanayici ve İş adamları, 29 Ekim’de TUSKON, Kazakistan İş adamları Derneği ve Kazakistan Ulusal Ekonomi Odası tarafından düzenlenen Türkiye-Kazakistan İş 
ve Yatırım Forumuna katıldı.54 Kasım ayında Taşkent’te düzenlenen ve 20 ülkeden 80 firmanın katıldığı Orta Asya Endüstri Fuarı’ında Türk firmaları, sanayi alanında değişik amaçlarda kullanılan makineler ile gereçleri tanıttılar.55

Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki enerji alanındaki işbirliğini geliştirmek üzere dönemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler, bölge ülkelerini ziyaret ederek çeşitli konferanslara katıldı ve devlet yetkilileri ile uluslararası projeleri görüştü. Bu bağlamda, 17-21 Şubat 2009 tarihleri arasında Kırgızistan’ın Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı İlyas Davidov’un davetlisi olarak bu ülkeye giden 
Bakan Güler, enerji konusunda görüşmelerde bulundu. Ziyaret sırasında, “Karşılıklı Anlayış ve İşbirliği Memorandumu” imzalandı.56 Güler, 23-24 Nisan 2009 tarihlerinde düzenlenen “Enerjinin güvenilir ve istikrarlı taşınması ve uluslararası işbirliği ile sürdürülebilir kalkınmanın sağlanılmasında enerjinin rolü” konulu uluslararası konferansa katılmak üzere Aşkabat’a gitti.57 

Türkmenistan’ın, Çin’e petrol ve doğalgaz ihraç etmek üzere inşa ettiği projenin hayata geçirilmesi nedeniyle Türkmen lidere tebrik mektubu gönderen Cumhurbaşkanı Gül, Türkmenistan’ın enerji hatlarının çeşitlendirilmesi yönündeki politikasını desteklediğini belirterek enerji alanındaki işbirliğinin hem kardeşlik ve dostluk ilişkilerinin geliştirilmesine hem de halkların refah düzeyinin daha da arttırılmasına somut katkı yapacağını söyledi. Gül, Türkmen lider de 
Gül’ün, Türkmenistan’ın Nabucco projesine de gaz tedarik etme talebine 
olumlu cevap verdi.58

Temmuz ayında, Türkiye, AB Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barroso ile Bulgaristan, Romanya, Avusturya ve Macaristan Başbakanlarının katılımıyla Nabucco Projesi ile ilgili hükümetlerarası anlaşmanın imzalanmasıyla yıllık 31 milyar metreküp Hazar Havzası ile Ortadoğu doğalgazını Avrupa pazarına ihraç edecek olan projenin 3300 km’lik güzergâhının 2200 km’si Türkiye toprakların dan geçecektir. Törende konuşan Başbakan Erdoğan, Nabucco projesinin Türkiye ile AB arasındaki enerji işbirliğini geliştireceğini ve derinleştireceğini söyledi.59 Türkiye’nin AB’nin önemli enerji ortağı olduğunu savunan Erdoğan, bu projenin Türkiye’nin AB’ye tam üyeliğini gerekli hale getirdiğini vurguladı. Doğalgazda Türkiye’nin Avrupa’nın dördüncü ana arteri haline geldiğini ifade eden Erdoğan, 
projenin, bölgesel işbirliğini ve istikrarını geliştireceğini ve AB’nin Rusya’ya bağımlılığını azaltacağını hatırlattı. Türkiye İran, Katar ve hatta ileride Rusya’nın da projeye katılmasını istedi.60


Sosyo-Kültürel İlişkiler

Türkiye, gerek devlet kurumları aracılığıyla gerekse özel sektörün yardımıyla sosyo-kültürel alanda karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi için yoğun çaba harcadı. Mart ayında TRT, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya coğrafyasında izlenecek olan ve Türk kültürünün ve geleneklerinin yaygınlaştırılmasını amaçlayan TRT Avaz’ı yayına başlattı.61 Cihan Haber Ajansı da Mayıs ayında imzaladığı bir protokolle, 
Orta Asya’nın en büyük televizyon kanalı Kazakistan Khabar TV ile haber, fotoğraf, görüntü ve operasyonel işbirliği yapma kararı aldı. 62 Diyanet İşleri Başkanlığı, 7. Avrasya İslam Şurası’nı düzenleyerek 42 ülkeden yaklaşık 80 din alimini İstanbul’da bir araya getirdi. Şurada, İslam üzerine araştırmaların geliştirilmesi amacıyla atılacak ortak adımlar ele alındı.63 Kimse Yok Mu Derneği, Tacikistan’da yaşanan sel felaketi üzerine 2500 aileye gıda ve temizlik malzemesi yardımında bulundu. Ayrıca dernek bünyesinde faaliyet gösteren 
doktor, arama-kurtarma temsilcisi ve acil operasyonlar müdüründen oluşan bir ekip de bölgeye geldi. 64 Kırgızistan Chuy Bölgesi Valisi Bolotkan Kumarov, Ekim ayında İzmir’e gelerek Urla’daki Cengiz Aytmatov Lisesi’ni ziyaret etti ve ünlü şairi anma programına katıldı.65 Uluslararası Üniversiteler Birliği’nin organize ettiği Avrasya Rektörler Toplantısı, Kasım ayında İstanbul’da gerçekleştirildi. Orta Asya ve Balkan ülkelerinde faaliyet gösteren üniversitelerin rektörlerini 
biraraya getiren toplantıda Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’dan gelenler dahil 110 delege, üniversiteler arasında işbirliğinin geliştirilmesi konusunu ele aldılar.66

Sağlık Bakanlığı da Özbekistan’a 600.000 doz BGC aşısı hibe etti. 
Özbekistan’a giden Sağlık Bakanı Recep Akdağ’da, Hematoloji Enstitüsü 
bünyesinde kurulan Kemik İliği Nakli Merkezini ziyaret etti.67 Tacikistan’daki şiddetli yağışlardan olumsuz etkilenen bölge halkına, 2400 ton konserve et gönderen 68 Türkiye, Türkmen polislere savunma taktikleri eğitimi verdi. Bu bağlamda, ülkeler arasındaki güvenlik konusunun arttırılması ve bölge güvenlik sorunlarına çağdaş çözüm yolları üretilmesi amacıyla yürütülen Uluslararası Polis Eğitimi İşbirliği Projesi, Türkmenistan’da başlatıldı. Toplam 59 Türkmen 
polis, farklı zamanlarda Türkiye’ye gelerek, Kriz/Rehine Müzakereleri, İç Güvenlik İstihbarat, Taktik Müdahale ve Atış Kursu ile Bilişim Suçları Eğitimi Programına katıldı.69

2009 yılında TİKA’nın koordinatörlüğünde Türkiye’nin bölge ülkelerine 
sosyal ve kültürel alanlarda mali ve teknik yardım sağladığı görülmektedir. Özbekistan Tarım ve Su İşleri Bakanlığı ile TİKA arasında yapılan anlaşma üzerine serada salatalık, domates ve biber gibi altı farklı sebze türünün yetiştirilmesi için ortak çalışmalar yapıldı. Ayrıca seracılık sektörü ile ilgili olarak Özbek çiftçilere kısa dönemli eğitim hizmeti veren 70 TİKA, Özbek yönetimiyle 
“Karakalpakistan’da Tarımın Geliştirilmesi” isimli projeyi hayata geçirdi. Proje, Aral Gölü’nün kuruması ile birlikte yaşanan çevresel sorunların azaltılmasını, çiftçi gelirlerinin arttırılmasını ve sürdürülebilir bir kalkınma ve gıda güvencesi sağlanmasını hedefliyordu. 

Bu bağlamda ilk olarak, 12 Karakalpakistanlı çiftçi İzmir, Aydın ve Bursa’da bir hafta süreyle incelemelerde bulundular.71 Benzer faaliyetler Tacikistan’da da gerçekleştirildi. TİKA ile Tacikistan Tarım ve Çevre Koruma Bakanlığı arasında yürütülen işbirliği çerçevesinde “Yeni Çeşitler Denenmesi ve Ekim Yönteminin Düzenlenmesi Yoluyla Tacikistan’da Pamuk Üretim Sektörünün Geliştirilmesi” 
amacıyla Nazilli Pamuk Araştırma Enstitüsü tarafından tohumlar geliştirildi ve tarım makineleri ile birlikte bu tohumlar Tacik yetkililere hibe edildi.72 Kırgızistan Sayıştay’ına teknik yardımda 73 bulunan TİKA, Çevre ve Orman Bakanlığı ile işbirliği yaparak “Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katılımcı Yaklaşım” başlıklı eğitim programının birinci bölümünü tamamladı. Eğitim programında, çölleşmeden etkilenen Orta Asya ülkelerinin teknik kapasitelerinin arttırılması hedefleniyordu.74

TİKA’nın çabaları sonucunda Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi Yaygın Eğitim Merkezi bünyesinde mobilyacılık eğitim atölyesi kuruldu. Mobilyacılık, sıhhi tesisat ve elektrik bölümleri bulunan eğitim merkezinden yılda yaklaşık 50 kişi meslek edinebilecek.75 Aynı zamanda Kırgızistan’ın Narın İlinde faaliyet gösteren 43 ilköğretim okulunun pompa, jeneratör, kalorifer kazanı gibi ısıtma ve aydınlatma sistemleri yenilendi. Ayrıca Narın Devlet Üniversitesi bünyesinde Türk Kültür Merkezi açıldı. Yılda yaklaşık 
bin kişinin istifade edebileceği merkezde, meslek edindirme kursları da düzenlenecek.76 Tacikistan’da 6 numaralı hastaneye jeneratör desteği 77 veren TİKA, Kazakistan’ın Almatı şehrinde faaliyet gösteren Abılayhan Dünya Dilleri ve Uluslararası İlişkiler Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesi bünyesindeki Türk Dili Merkezi ile Kütüphanesini yeniden düzenledi.78 Kazakistan’ın Avrasya L. N. Gumilev Milli Üniversitesi ile Türk tarihi, kültürü, dili ve edebiyatının öğretilmesini ve iki kurum arasındaki işbirliğinin geliştirilmesini amaçlayan 
bir protokol imzalayan 79 TİKA, Kazakistan’ın Almatı İli Talpar kentinde Ahıska Türkleri için 500 öğrenci kapasiteli, 300 kişilik yurda sahip modern bir lise inşa etme kararı aldı. 80 Kırgızistan Milli Yüksek Eğitim Kurulu’na teknik donanım desteği sağlayan 81 TİKA, Özbekistan’da da özürlü öğrencilere meslek edindirme kursu açtı.82 Bu amaçla, iki okula marangoz ve dikiş atölyesi ile bilgisayar laboratuarı kuruldu. Ayrıca Kazakistan’daki El-Farabi Üniversitesinde, 
Türk Dili ve Bilgisayar sınıfları açıldı. 

Sonuç

Türkiye’nin 2009 yılında daha önceki yıllara nazaran daha aktif bölge politikası izlediği görülmektedir. Bu dönemde bölge devletlerine yapılan ziyaretler, Başbakanlık ve Dışişleri Bakanlığı değil, daha çok Cumhurbaşkanlığı seviyesinde gerçekleştirilmiştir. 

   Siyasi ilişkilerini geliştirmeyi ve karşılıklı ekonomik işbirliğini derinleştirmeyi 
hedefleyen Türkiye, bu amaçla Cumhurbaşkanlığı düzeyinde işadamlarının 
da katıldığı resmi ziyaretler düzenledi. Türk işadamlarının önemli ticari anlaşmalar imzalamalarını sağlayan bu ziyaretlerin, Türkiye ile bölge ülkeleri arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesine somut katkı sağladığı gözlenmektedir. Enerji alanında bölgenin en önemli enerji merkezi, Avrupa’nın 4. ana enerji arteri olma yolunda ciddi adımlar atan Türkiye, bu sahaya ilişkin çeşitli işbirliği anlaşmaları imzaladı. Özellikle Nabucco projesi için hükümetlerarası anlaşmanın 
imzalanması ve dönemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler’in bölge ülkelerine gerçekleştirdiği ziyaretler bu amaca hizmet etmiştir. Ekonomik alanda ise özellikle DEİK, TİKA, TUSKON ve TOBB tarafından gerçekleştirilen kapsamlı temaslar sırasında hukuksal ve kurumsal aksaklıklar ve muhtemel işbirliği olanakları ele alınmıştır.

TİKA’nın bölgeye gerçekleştirdiği sosyal ve kültürel yardımları da küçümseme mek gerekmektedir. Çünkü TİKA’nın bölgeye yaptığı yardımlar, bölge insanının günlük ve acil ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir ki diplomatik sözlerden daha fazla tesirli girişimlerdir. 
Aynı zamanda bölgede Türk kültürünün geliştirilmesi yönünde TİKA’nın yaptığı yatırımlar, Türkiye’nin bölge ülkeleriyle kültürel alanda işbirliği olanaklarını daha fazla geliştirecektir. Bu tür yardımların daha kapsamlı hale getirilmesi ve TİKA’nın ekonomik ve ticari alanlarda da kurumsal kabiliyetini geliştiren yapılandırma içerisinde olması gerekmektedir.

Türkiye, genel dış politika hedefleri ve anlayışı çerçevesinde bölge ülkelerinin düşüncelerini ve gerçeklerini yakalamış görünmektedir. 
Önceki hükümetlerin yaptığı gibi “büyük söylemler”de bulunmaktan sakınmalıdır. Örneğin, enerji konusunda yaşanan stratejik paylaşım rekabeti, Türkiye’nin gücünü fazlasıyla aşmaktadır. 
Yine de Türkiye’nin, mevcut girişimleri kendi lehine çevirerek jeo-stratejik önemini artırma gayreti içerisinde olması oldukça normaldir. 
Türkiye’nin, mevcut politikalarını hayata geçirecek gerekli iç yasal düzenlemeleri gerçekleştirmesi ve teknik altyapısını geliştirmesi gerekmektedir. Diğer yandan Türkiye, bölge ülkeleri ile ilişkilerini daha koordine hale getirmeli, daha kurumsal ve planlamaya öncelik veren bir devlet bürokrasisine sahip olması gerekmektedir. 
Bu amaçla Türkiye, bölge ülkelerini tek tek incelemeli ve her devletin ihtiyaçları  nı ve anlayışlarını tek tek tespit etmeli, bölgesel gelişmeleri dikkate alan bireysel temelde politikalar geliştirmelidir. Doğal olarak jeo-stratejik rekabet ve üstünlük temelinde dış politika söylemlerinden vazgeçmelidir.

Türkiye’nin Orta Asya Politikası 2009 Kronoloji

17-21 Şubat Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler, Enerji ve Yakıt 
Kaynakları Bakanı İlyas Davidov’un davetlisi olarak Kırgızistan’a giderek enerji konusunda görüşmelerde bulunmuştur.

16-22 Mart Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman, İstanbul’da düzenlenen 
V. Dünya Su Forumu’na katılarak Cumhurbaşkanı Gül ve Başbakan Erdoğan ile görüşmüştür.

17 Nisan Türkiye’ye gelen Bişkek Serbest Ticaret Bölgesi Direktörü, Kırgızistan ’ın İstanbul Başkonsolosu ile birlikte bilgi alışverişinde bulunmak ve Bişkek Serbest Bölgesini tanıtmak amacıyla Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu’nu ziyaret etmiştir.

19-23 Nisan Türkiye’yi Devlet Bakanı M. Said Yazıcıoğlu’nun temsil ettiği 
Türkiye-Tacikistan Hükümetler arası Karma Ekonomik Komisyonu’nun 7. Dönem toplantısı Duşanbe’de gerçekleştirilmiştir. 

23-24 Nisan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler, “Enerjinin Güvenilir 
ve İstikrarlı Taşınması ve Uluslararası İşbirliği ile Sürdürülebilir Kalkınmanın Sağlanılmasında Enerjinin Rolü” konulu uluslararası konferansa katılmak üzere Aşkabat’a gitmiştir.

26-27 Mayıs Kalabalık bir işadamı heyetiyle Kırgızistan’a giden Cumhurbaşkanı 
Abdullah Gül, temasları sırasında Kırgızistan Devlet Başkanı Bakiyev, Başbakan Igor Çudinov ve Meclis Başkanı Aytibay Tagaev ile görüşmüş ve Kırgızistan Meclisi’nde bir konuşma yapmıştır. Gül ayrıca, Atatürk Alatoo Üniversitesini 
ziyaret etmiş ve 200 Kırgız ve 90 Türk firmasının katıldığı Türkiye-Kırgızistan İş Konseyi’ne de katılmıştır.

28-30 Mayıs Cumhurbaşkanı Gül, Tacikistan’a resmi ziyarette bulunarak 
Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman, Başbakan Akil Akilov ve Meclis Başkanı Sadullo Hayrullayev ile görüşmüş ve bu ülkede faaliyet gösteren Türk okullarını ziyaret etmiştir.

3-5 Haziran Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, TİKA Başkanlığı ile BM Gıda ve Tarım Örgütü Orta Asya Alt Bölge Ofisi tarafından düzenlenen Orta Asya ülkelerinde bölgesel su ürünleri yönetim planlamasına yönelik 2. Hükümetlerarası Toplantı 
Trabzon’da gerçekleştirilmiştir.

1-4 Eylül Aşkabat’ta, 70’e yakın firmanın katıldığı Türkmenistan Türk İhraç Malları Fuarı düzenlenmiştir. 

8 Eylül Türk işadamları iş görüşmeleri yapmak üzere Özbekistan’a giderek Özbek meslektaşları ile ticari ortaklıklar konusunu görüşmüşlerdir. Türk işadamları ile görüşen Özbekistan Sanayi ve Ticaret Odası Daire Başkanı Nadir Sultan muhammedov, Türk işadamlarını ülkesine daha fazla yatırım yapmaya 
davet etmiştir.

28-29 Eylül Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA)’nin I. Genel Kurulu Bakü’de yapılmıştır. Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan Meclis Başkanları’nın katıldığı bu Genel Kurulda; TÜRKPA Bakü Deklarasyonu, 
Sekreterya Yönetmeliği ve İç Tüzük ile 2010 yılı bütçesi kabul edilmiştir.

2-3 Ekim Azerbaycan’ın Nahçıvan özerk bölgesinde Türkiye, Azerbaycan, 
Kırgızistan, Kazakistan ve Türkmenistan Devlet Başkanlarının katıldığı Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları XI. Zirvesi düzenlenmiştir. 

15-17 Ekim Türkmenistan tarafından düzenlenen Türkmenistan Uluslararası 
Yatırım Forumu’na 14 Türk şirketi ve Türkiye Müteahhitler Birliği Temsilcisi katılmıştır.

21-24 Ekim Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, geniş bir heyetle Türkiye’yi ziyareti etmiştir. Bu ziyarette Stratejik Ortaklık, Bilim ve Teknik Alanında, Çevreyi Koruma, Turizm İşbirliği ile Hoca Ahmed Yesevi Üniversitesi ’nin çalışma şartlarına ilişkin antlaşmalar imzalanmıştır.

29 Ekim Karadeniz ve Denizlili Sanayici ve İşadamları; TUSKON, Kazakistan 
İşadamları Derneği ve Kazakistan Ulusal Ekonomi Odası tarafından düzenlenen Türkiye-Kazakistan İş ve Yatırım Forumu’na katılmışlardır.

16-19 Kasım Astana’da Türkiye-Kazakistan Karma Ekonomik Komisyonu 
(KEK) VI. dönem toplantısı düzenlenmiştir. Bu toplantılarda, müteahhitlik ve enerji sektörleri başta olmak üzere, Türk şirketlerinin Kazakistan’a yönelik faaliyetleri değerlendirilmiştir.


DİPNOTLAR,

1 Türkiye’nin bu dönemdeki girişimleri için bkz. Ertan Efegil, “Türkiye’nin Orta Asya Politikasının Rasyonalitesi”, Avrasya Dosyası, c. 12, n. 1, 2006, ss. 271-296.
2 Türkiye’nin genel dış politika anlayışı için bkz. Dışişleri Bakanlığı, “Genel Görünüm,” http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 1 Ocak 2010; “2023’e kadar AB üyesi bir Türkiye görüyorum,” Anadolu Ajansı, 30 Kasım 2009.
3 Türkiye’nin Orta Asya Politikası için bkz. http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; Bülent Aras, “Turkish Policy toward Central Asia,” SETA Policy Brief, Nisan 2008, n. 12, http://www.setav.org, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
4 Detaylı bilgi için bkz. http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
5 TÜRKSOY hakkında bilgi almak için bkz. http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
6 Bu bağlamda Türkiye, Mavi Akım, Türkiye-İran, Bakü-Tiflis-Ceyhan, Bakü-Tiflis-Erzurum, Türkiye-Yunanistan-İtalya, Samsun-Ceyhan, Nabucco, Mavi Akım-2, Türkiye-Irak projelerine destek vermektedir. Detaylı bilgi için bkz. “Nasılsın Silvio…,” Zaman, 22 Ekim 2009.
7 Uzmanların değerlendirmelerine göre Türkiye, enerji hatlarından yıllık yaklaşık 1 milyar dolar gelir elde edecektir. Uluslararası projelerin tamamlanması halinde, Türkiye’nin birden bire kilit ülke konumuna geleceğini düşünen uzmanlar, projelerin stratejik çıkar yönünde olduğunu düşünmektedir. Zamanla Avrupa’ya akacak gazın ana geçiş ülkesi konumuna yükselecek olan Türkiye’nin AB’nin enerji güvenliğindeki konumu güçlenirken tam üyelik müzakereleri sırasında Türk yetkililer kendilerine daha fazla özgüven duyacaklardır. 
Ayrıca uzmanlar, Türkiye’nin bu alanda Rusya ile yakınlaşmasına da olumlu bakmaktadırlar. Orta Asya’daki Türk etkisinin sadece ekonomik alanla sınırlı kalmasından memnun olan Rusya, Türkiye’yi artık tehdit olmaktan ziyade stratejik ortak olarak görmektedir. Uzmanlara göre, Avrasya bölgesinde Türkiye ile Rusya arasında gelişmekte olan pragmatik ve istikrarlı bir ekonomik ve siyasi ortaklık, bölgede geniş çaplı bir ekonomik entegrasyonun oluşumuna öncülük edecektir. Detaylı bilgi için bkz. Esedullah Oğuz, “Orta Asya’da rekabetten ortaklığa”, Zaman, 8 Ağustos 2009; “‘Türkiye, gazdan yılda 1 milyar dolar kazanacak’”, Zaman, 11 Ağustos 2009; “Enerjideki güçlü konumu Türkiye’nin AB müzakerelerindeki özgüvenini artırır,” Zaman, 10 Ağustos 2009.
8 Detaylı bilgi için bkz. Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye’nin Enerji Stratejisi”, http://www.mfa.gov.tr, Ocak 2009 Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; Yusuf Yazar ve Hasan Hüseyin Erkaya, “Turkey: Energy Status and Expectations”, Seta Policy Brief, Ocak 2008, Sayı 6, http://www.setav.
org, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; Bercan Tutar, “21. Yüzyılın jeopolitiği”, Sabah, 5 Mayıs 2009.
9 “Cumhurbaşkanı Gül Kırgızistan’a Gitti”, Anadolu Ajansı, 26 Mayıs 2009. 
10 Aydın Pazarcı, “Gül’ün ziyareti öncesi Kırgız lider Bakiyev’den sıcak mesajlar: ilişkilerimiz her türlü menfaatin üstündedir”, Zaman, 26 Mayıs 2009.
11 “Turkey Ready to Help Bring Kyrgyz Goods to Europe”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 28 Mayıs 2009.
12 “Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan’da”, Anadolu Ajansı, 28 Mayıs 2009; Marat Ömürov, “Orta Asya ile ilişkilere ziyaret ayarı”, Zaman, 27 Mayıs 2009; “Atayurt ile ilişkiler ivme kazanacak”, Anadolu Ajansı, 28 Mayıs 2009. Ayrıca Cumhurbaşkanı Gül’ün Kırgız Devlet Başkanı onuruna verdiği yemekte yaptığı konuşma için bkz. http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
13 Cumhurbaşkanı Gül’ün Manas Üniversitesinde yaptığı konuşma için bkz. Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
14 Cumhurbaşkanı Gül’ün Cumhuriyet Meclisi’nde yaptığı konuşma için bkz. http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
15 “Cumhurbaşkanı Gül, Kırgızistan’a gitti”, Milliyet, 26 Mayıs 2009; “Cumhurbaşkanı Gül Orta Asya Yolcusu”, ANKA Haber Ajansı, 25 Mayıs 2009.
16 “Cumhurbaşkanı Gül Kırgızistan’da Meclise hitap etti”, Milliyet, 28 Mayıs 2009.
17 ........Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi – 2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
18 Cumhurbaşkanı Gül’ün Devlet Başkanı Bakiyev’in kendisine verdiği akşam yemeğinde yaptığı konuşma için bakınız: http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
19 Cumhurbaşkanı Gül’ün Türkiye-Tacikistan İş Konseyi Toplantısında yaptığı konuşma için bkz. http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
20 Atıf Ala ve Mamur Şapirov, “Türk okullarına destek için Tacik lidere teşekkür etti”, Zaman, 30 Mayıs 2009.
21 “Gül, terörle mücadele kararlılığımızı bir kez daha ifade ettik”, Anadolu Ajansı, 29 Mayıs 2009.
22 “Davutoğlu temaslarını değerlendirdi”, Zaman, 30 Eylül 2009; “Türkiye’nin artan diplomatik gücü”, Milliyet, 30 Eylül 2009.
23 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
24 .............Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; “Cumhurbaşkanı Gül, Türk sporları olimpiyatı önerdi”, Zaman, 3 Ekim 2009.
25 Cumhurbaşkanı Gül’ün konuşması için bkz. http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
26 Serkan Akkoç, “Gül ve Nazarbayev’den Yatırım Çağrısı”, Doğan Haber Ajansı, 23 Ekim 2009; “‘Aksakal’ Övgüsü”, Milliyet, 23 Ekim 2009. 
27 “Ataturk monument unveiled in Kazakh capital”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 8 Ekim 2009. 
28 “Gül: Kazakistan’la ülkemiz arasındaki birlik, Türk dünyasının refahına hizmet edecek”, Zaman, 22 Ekim 2009; Ekrem Dumanlı, “Bakü-Ceyhan hattına daha çok destek vermek istiyoruz”, Zaman, 19 Ekim 2009; Süleyman Kurt, “Türk dünyasıyla ilk stratejik ortaklık anlaşması imzalandı”, Zaman, 23 Ekim 2009. 
29 ........Cumhurbaşkanı Gül’ün Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev’in ziyareti sırasında yaptığı konuşma için bkz. http://www.tccb.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
30 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
31 Cumhurbaşkanı Gül’ün, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev ile Birlikte Düzenledikleri Basın Toplantısında Yaptıkları Açıklama, http://www.tccb.gov.tr, 22 Ekim 2009. 
32 TİKA, “Kazakistan Parlamenter Grubu Heyetinden TİKA’ya ziyaret”, http://www.tika.gov.tr, 3 Şubat 2009.
33 Dışişleri Bakanlığı, “Türk Dış Politikası Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
34 “ERGİSAD, Kırgızistan’a yatırım yapacak”, Zaman, 27 Mart 2009.
35 “Kuveyt Türk, Orta Asya İslami Bankacılığın temelini Kazakistan’da attı”, Zaman, 13 Ekim 2009.
36 DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 16. Hafta, 13-19 Nisan 2009.
37 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 17. Hafta, 20-26 Nisan 2009. 
38 .......Temmuz ayında Kazakistan’a giden Devlet Bakanı Faruk Çelik, 3. Semavi ve Geleneksel Dinler Liderleri Kurultayı’na katıldı ve TİKA Astana Program Koordinasyon Ofisi’nin açılışını yaptı. TİKA, “Devlet Bakanı Faruk Çelik Kazakistan’da”, http://www.tika.gov.tr, 7 Temmuz 2009.
39 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 21. Hafta, 18-24 Mayıs 2009.
40 DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 22. Hafta, 25-31 Mayıs 2009.
41 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
42 “Asya, ‘Demir İpekyolu’ ile birbirine bağlanıyor”, Zaman, 15 Haziran 2009.
43 ......Avaza projesinin ilk etabı 2011 yılında tamamlanacak ve ilk etabın toplam yatırım maliyeti 4 milyar dolar civarındadır. 2020 yılında tümüyle tamamlanması hedeflenen üç aşamalı projenin toplam maliyeti ise 7 milyar dolardan fazladır. Bölgede altmış modern otelin inşası öngörülmektedir. Hatta Türk inşaat şirketi Sehil, bölgeye yapay ada üzerine bir otel inşa edecektir “Türkmenistan’da yapay adaya otel inşa edilecek”, Zaman, 11 Ekim 2009;   “Dünyanın ikinci yapay ada otelini, bir Türk şirketi inşa edecek”, Milliyet, 10 Ekim 2009.
44 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010. 
45 “Turkmen President Visits Turkey to Discuss Nabucco”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 27 Ağustos 2009. BM Genel Kurulu’nda konuşan Berdimuhammedov, Türkiye ile ekonomik ilişkileri geliştirmek istediğini ve Orta Asya ile Hazar Havzasında barış ve istikrarı arzuladığını açıkladı. Sabah, 10 Ekim 2009.
46 Türk firmalarının, Türkmenistan’da, 2009 yılı Ocak-Ağustos ayları arasında üstlendiği 26 projenin toplam değeri 1 milyar 663 bin dolardır.
47 Murat Varol, “Hazar Denizi’nin ‘Antalya Yapma’ Hedefi”, Doğan Haber Ajansı, 15 Haziran 2009.
48 Cemil Yıldız, “Antalya’da turizmi konuşacaklar”, Zaman, 27 Ağustos 2009; Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010; Cemil Yıldız ve Süleyman Kurt, “Ziyaret öncesi konuştu: Türkiye stratejik ortağımız”, Zaman, 23 Ağustos 2009. Türkmenistan ekonomisindeki turizm sektörünün katkı payını arttırmak ve bu alanda yüksek kalitede hizmet verebilecek elemanların yetiştirilmesi amacıyla Kültür ve Turizm Bakanlığı, TİKA ve Türkmenistan Turizm ve Spor Devlet Komitesi arasında yapılan işbirliği çerçevesinde “Türkmenistan’da Turizmin Geliştirilmesi 
Projesi: 2009-2010 Çalışma Programı” başlatıldı. Proje bağlamında Avaza Serbest Turizm bölgesinde hizmete açılacak ve Türkmenistan’daki otellerde çalışacak 40 personele eğitim verildi. TİKA, “Türkmenistan’da “Turizmin Geliştirilmesi Projesi” Başladı”, http://www.tika.gov.tr, 27 Temmuz 2009.
49 “Çalık Enerji’den Özbekistan’a 336 milyon euro’luk yatırım”, Sabah, 26 Ağustos 2009.
50 DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 36. Hafta, 31 Ağustos-6 Eylül 2009.
51 “Türk işadamları heyeti Özbekistan’da”, Anadolu Ajansı, 8 Eylül 2009.
52 Barış Ergün, “Orta Asya su santrancında Kırgızistan hamlesi geliyor”, Sabah, 1 Ekim 2009.
53 DEİK, DEİK Bülteni, Sayı 2009, 42. Hafta, 12-18 Ekim 2009.
54 Resul Cengiz, “GETİAD, Kazakistan ile Denizli arasında köprü rolü”, Zaman, 29 Ekim 2009; Fahri Öztoprak, “Kazakistan petrol ve doğalgazının Samsun’dan aktarılması bölgenin önemini artıracak”, Zaman, 26 Ekim 2009. 
55 “Orta Asya Endüstri Fuarı açıldı”, Cihan Haber Ajansı, 3 Kasım 2009.
56 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
57 Dışişleri Bakanlığı, “Dış Politika Kronolojisi-2009”, http://www.mfa.gov.tr, Erişim Tarihi: 2 Ocak 2010.
58 Süleyman Kurt, “Ankara-Aşkabat hattında enerji yüklü mesajlaşma”, Zaman, 27 Aralık 2009; “Gül: Türkiye, Türkmenistan’ın enerji politikasını destekliyor”, Cihan Haber Ajansı, 21 Aralık 2009. 
59 ....Şeref Oğuz’a göre Nabucco projesi, Türkiye’yi bölgesel aktör olarak tescil etmekte ve karşılıklı bağımlılığı sağlayarak, yeni bir ekonomik ilişkiler geliştirecektir. Şeref Oğuz, “Enerji Koridoru”, Sabah, 13 Temmuz 2009.
60 ....Detaylı bilgi için bkz. Songül Selvi, Hilal Köylü ve Tarık Işık, “Dev Boru Hattı projesine tarihi imza: Nabucco Türkiye’yi AB’ye bağladı”, Radikal, 14 Temmuz 2009; Hilal Köylü, “Ankara Avrupa’ya ‘Önceliğimiz Nabucco’ mesajı verdi”, Radikal, 8 Ağustos 2009; Ünsal Ereke, “Etraf Gaz Kaynıyor”, Milliyet, 15 Temmuz 2009; İhsan Ekici ve Siyamend Kaçmaz, “Nabucco, Avrupa basınında: Gaz artık tehdit unsuru olmayacak”, Milliyet, 13 Temmuz 2009; “Türkiye gazdan yılda bir milyar dolar kazanacak”, Milliyet, 11 Ağustos 2009; Ünsal Ereke, “Nabucco, Türkmen gazıyla mı başlayacak?”, Milliyet, 15 Ağustos 2009. 
61 “TRT’nin yeni kanalı, ‘TRT Avaz’ yayına başladı”, Zaman, 21 Mart 2009; “New Turkish TV Channel Broadcasts to Balkans, Central Asia, Caucasus”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 23 Mart 2009; “TRT Avaz Yayına Başladı”, Radikal, 22 Mart 2009.
62 “Cihan, Orta Asya’nın en büyük televizyon kanalıyla çalışacak”, Cihan Haber Ajansı, 1 Mayıs 2009.
63 Mükremin Albayrak, “Diyanet, 42 ülkenin ulemasını İstanbul’da buluşturuyor”, Zaman, 12 Mayıs 2009.
64 Mükremin Albayrak, “Anadolu, Tacikistan’ın yardımına koştu”, Zaman, 15 Haziran 2009.
65 “Kırgız vali: Türkiye’deki Aytmatov sergisinden heyecan duyduk”, Zaman, 13 Ekim 2009.
66 Hemra Köse, “Avrasya Rektörleri, akreditasyon ve kaliteyi İstanbul’da konuştu”, Zaman, 25 Kasım 2009.
67 TİKA, “Kazakistan El-Farabi Üniversitesine Türkçe Sınıf”, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasım 2009; “Özbekistan’a Aşı Desteği”, http://www.tika.gov.tr, 3 Kasım 2009; “Sağlık Bakanı Recep Akdağ’dan Özbek-Türk Kemik İliği Nakli Merkezine Ziyaret”, http://www.tika.gov.tr, 10 Aralık 2009.
68 TİKA, “Tacikistan’a İnsani Yardım”, http://www.tika.gov.tr, 11 Ağustos 2009. 
69 TİKA, “Türkmen Polislere “Savunma Taktikleri” Eğitimi”, http://www.tika.gov.tr, 11 Ağustos 2009.
70 TİKA, “Özbekistan Seralarından İlk Ürün Alındı”, http://tika.gov.tr, 28 Ocak 2009,
71 TİKA, “Karakalpakistan’da Tarımın Geliştirilmesi Projesi Başlıyor”, http://www.tika.gov.tr, 25 Mayıs 2009.
72 TİKA, “Tacikistan’da Pamuk Üretimine Destek”, http://www.tika.gov.tr, 25 Mayıs 2009.
73 TİKA, “Kırgızistan Sayıştay’ına Teknik Yardım”, http://www.tika.gov.tr, 29 Temmuz 2009.
74 TİKA, “‘Entegre Havza Rehabilitasyonunda Katılımcı Yaklaşımı’ Eğitimi”, 
     http://www.tika.gov.tr, 18 Eylül 2009. 
75 TİKA, “Kazakistan’da Mesleki Eğitim Atölyesi Kuruldu”, http://www.tika.gov.tr, 11 Şubat 2009.
76 TİKA, “Kırgızistan’da 43 Okulun Isıtma Sistemi Yenilendi”, http://tika.gov.tr, 11 Şubat 2009.
77 TİKA, “Tacikistan’da 6 Numaralı Hastaneye Jeneratör Desteği”, http://tika.gov.tr, 17 Mart 2009.
78 TİKA, “Kazakistan Abılayhan Dünya Dilleri ve Uluslar arası İlişkiler Üniversitesi’ne Türk Dil Sınıfı ve Kütüphanesi”,  http://tika.gov.tr, 14 Nisan 2009.
79 .......TİKA, “Avrasya Gumilev Milli Üniversitesi ile Protokol”, http://www.tika.gov.tr, 6 Temmuz 2009. 
80 .......TİKA, “Kazakistan’da Ahıska Türkleri için Lise Kuruluyor”, http://www.tika.gov.tr, 23 Haziran 2009.
81 Kırgızistan’da yapılan akademik çalışmalar, bu sayede, elektronik ortama taşınacak. TİKA, “Kırgızistan Yüksek Eğitim Kuruluna Donanım Desteği”, http://www.tika.gov.tr, 15 Haziran 2009.
82 ......Yılda yaklaşık 500 işitme engelli öğrencinin meslek edinmesi ve topluma kazandırılması amaçlanmıştır. TİKA, “Özbekistan’da Özürlü Öğrencilere Meslek Edindirme Kursu”, 
http://www.tika.gov.tr, 28 Nisan 2009.



***