RUSYA’NIN PETROL VE DOĞAL GAZ REZERVLERİNİN ANALİZİ BÖLÜM 1

RUSYA’NIN PETROL VE DOĞAL GAZ REZERVLERİNİN ANALİZİ, BÖLÜM 1 

DOĞU AKDENİZ’DE ENERJİ DENKLEMİ VE OLASI YAN ETKİLERİ  
Azime TELLİ* 
* Öğr. Gör., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Kocaeli Üniversitesi Uluslararası İliskiler ABD Doktora Öğrencisi. 

Özet 

Rusya, petrol ve doğal gaz arzında ilk sıralarda yer almaktadır. Sahip olduğu kaynakların yarattığı büyük potansiyel Rusya’yı önemli bir stratejik güç konumuna getirmektedir. Bu çalısmada Rusya Federasyonu’nun enerji süper gücü olma hedefine ulasmada en önemli silahı olan doğal gaz ve petrol rezervleri, üretimi ve bu kaynakların transferine yönelik boru hatları projeleri ele alınacaktır. Ayrıca Rusya’nın enerji politikasının gelecek projeksiyonları da analiz edilecektir. 

Anahtar Kelimeler: Rusya, enerji politikası, enerji güvenliği, petrol, doğal gaz, boru hatları,

Giriş 

Sanayi Devrimi ile birlikte devletler için yasamsal önem kazanan hidrokarbon kaynaklarına erisimin tasıdığı stratejik değer yenilebilir enerji alanında yasanan gelismelere rağmen 21. Yüzyıl’da da yerini korumaktadır. Hidrokarbon kaynakları belirli bölgelerde yoğunlastığı için bu duruma bağlı olarak kaynak sahibi ülkeler ile kaynak sahibi olmayan ülkeler arasındaki iliskiler de büyük önem tasımaktadır. Soğuk Savas sonrası dönemde askeri-ideolojik unsurların yerini ekonomik unsurların almasıyla hidrokarbon kaynaklarına sahip 
olmak ya da bu kaynaklar üzerinde kontrol sahibi olmak uluslararası güç yarısında önemli bir güç unsuru olarak öne çıkmıstır. Uluslararası Enerji Ajansı’nın, dünya enerji talebinin önümüzdeki 25 yılda üçte bir oranında artacağı uyarısı enerji kaynaklarına sahip olmanın ya da bu kaynaklar üzerinde hakimiyet kurmanın öneminin daha da artacağına isaret etmektedir.1 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin, Soğuk Savas’ın sona ermesiyle parçalanmasının sıkıntılarını yasayan Rusya Federasyonu, 2000’li yıllarda Vladimir Putin’in basa geçmesi ile uluslararası arenadaki kan kaybını durdurmus ve hızla bir toparlanma sürecine girmistir. Bu toparlanmada Rusya Federasyonu ’nun sahip olduğu zengin hidrokarbon kaynaklarının yadsınamaz bir rolü bulunmaktadır. Putin’in, St. Petersburg Madencilik Enstitüsü’nde savunduğu ve basarılı bulunan doktora tezi ile 1999’da yayınladığı makalesinin konusunun basta petrol ve doğal gaz olmak üzere doğal kaynakların Rus ekonomisinin gelisimindeki rolü olduğuna dikkat edilirse bu durum daha da anlasılır olmaktadır.2 

Rusya’nın dünyadaki önemli rolü nükleer gücünün3 yanında sahip olduğu zengin hidrokarbon kaynaklarından da kaynaklanmaktadır. Günümüzde, dünya doğal gaz rezervlerinin % 27’sine sahip olan Rusya Federasyonu, en büyük doğal gaz üretici konumundadır ve petrol üretiminde dünyada ikinci sırada gelirken; sahip olduğu petrol rezervleri bakımından dünyada sekizinci sırada gelmektedir.4 Doğal gaz ve petrolden günde 550 milyon dolar, dakikada ise 380 bin dolar gelir elde eden Rusya Federasyonu, yaklasık 300 milyar dolar döviz rezervine sahip bir devlet olarak, enerji alanında büyüyen bir dev görüntüsü sergilemeye devam etmektedir.5 Rus ekonomisi yüksek oranda hidrokarbon kaynaklarına bağımlı durumdadır. Federal bütçe gelirlerinin % 50’den fazlası petrol ve doğal gaz gelirinden elde edilmektedir.6 

Sahip olduğu kaynakların yarattığı büyük potansiyel Rusya’yı önemli bir stratejik güç konumuna getirmektedir. Bu çalısmada Rusya Federasyonu’nun sahip olduğu hidrokarbon kaynaklarından doğal gaz ve petrol incelenecektir. Rusya, dünyanın en zengin kömür rezervlerine sahip ülkeler arasında ilk sıralarda yer almakla birlikte diğer hidrokarbon kaynaklarına göre kömür üretimine daha az önem vermektedir.7 Bu nedenle çalısmada Rusya Federasyo’nun enerji süper gücü8 olma hedefine ulasmada en önemli silahları olan doğal gaz ve petrol rezervleri, üretimi ve bu kaynakların transferine yönelik boru hatları projeleri ele alınacaktır. 21. Yüzyıl’da doğal gazın kazandığı önem nedeni ile önce Rusya Federasyonu’nun doğal gaz rezervleri ele alınacak olup ardından petrol rezervleri incelenecektir. 

1. Rusya Federasyonu’nun Doğal Gaz Rezervleri 

Doğal gaz, 21. yüzyılın en önemli yakıtı olmaya adaydır. Uluslararası Enerji Ajansı, doğal gazın, dünya birincil enerji tüketiminden alınan pay itibarıyla 2020 yılında kömürü geçerek, petrolün hemen ardından ikinci sıraya yerleseceğini öngörmektedir. Dünya birincil enerji tüketiminde % 21’lik pay alan doğal gaz, 2020’de global enerji tüketiminin % 24’ünden sorumlu olacaktır.9 Temel olarak elektrik üretimindeki artan ağırlığı nedeniyle bu yüzyılın en azından ilk yarısı boyunca en stratejik yakıt haline gelecek doğal gazın, enerji portföyünde 
kömür ve nükleer enerjinin bosalttığı alanı doldurması beklenmektedir. 

Rusya Federasyonu, doğal gaz rezervleri bakımından dünya toplam enerji rezervlerinin dörtte birinden daha fazlasına sahip bulunmaktadır. Kendisine rakip olabilecek en yakın ülke olan Dran doğal gaz rezervlerinin yaklasık olarak iki katına sahiptir. Bütün bu yönleriyle Rusya dünyanın en fazla doğal gaz rezervlerine sahip ülkesidir. Rusya sahip olduğu doğalgaz kaynaklarının yaklasık % 74.6’sını Batı Sibirya’daki Yamburg, Urengoy ve Medvej’deki doğalgaz yataklarında bulunmaktadır. Rusya’nın sahip olduğu doğal gaz 
rezervlerinin % 16.1’i Yamal Yarımadası ve Shtokman Adasında, %9.3’ü ise Doğu Sibirya’da bulunmaktadır. Rusya’nın adı geçen doğal gaz yataklarından en önemlisi Urengoy doğal gaz yataklarıdır. Dünyanın en büyük ikinci doğalgaz alanı olan Urengoy’un kesfedildiğinde yaklasık olarak 10 trilyon metreküplük bir rezervi bulunmaktaydı. Bir diğer doğal gaz rezerv alanı olan Yamburg ise Urengoy rezerv alanından sonra Rusya’nın en büyük doğal gaz alanıdır. Keşfedildiğin de 4.7 trilyon metreküplük bir doğal gaz rezervine sahip olduğu 
bilinmektedir. Rusya’nın bir diğer önemli rezerv alanı olan Shtokman ise dünyanın en büyük besinci doğal gaz rezerv alanıdır. Bu alanlardan özellikle Yamal Yarımadası’nda bulunan doğal gaz alanlarına son dönemde büyük yatırımlar yapılmaktadır.10 

Rusya Federasyonu, doğal gaz rezervleri bakımından dünya devidir. Ülkenin mevcut üretim verileri dikkate alındığında 80 yıl yetecek kadar doğal gaz kaynağına sahip olduğu tespit edilmistir.11 Ancak bu doğal gaz rezervlerinin kendi basına etkili bir politik baskı aracı olması mümkün değildir. Doğal gaz silahının ulusal çıkarları korumak ve uluslararası sistemde ülkenin durumunu güçlendirmek için kullanılabilmesi doğru enerji politikaları uygulamakla mümkün olabilir. Rusya Federasyonu, doğal gaz potansiyelini Gazprom aracılığıyla yönetmektedir. Gazprom Rusya’nın büyük ve en önemli sirketlerindedir. Gazprom’un kontrolünü elinde bulunduran Kremlin, Gazprom’u dıs politikada bir baskı aracı olarak kullanmaktadır. Çünkü Gazprom hisselerinin % 51’i devlete aittir ve Rusya’da toplanan vergi gelirlerinin % 25 Gazprom’a aittir. Gazprom’un bilinen doğal gaz stokları su anda 28006 milyar m3’tür ve sahip olduğu boru hatların uzunluğu 153 000 kilometredir.12 Gazprom, Rusya Federasyonu sınırları içinde 68 bölgeye gaz ulastırmakta ve Orta Asya ülkeleri hariç toplam 28 ülkeye gaz ihraç etmektedir.13 

Tablo 1.1. : Zengin Doğal Gaz Rezervine Sahip Ülkeler (2013) 

http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=ir, (Erisim 10 Haziran 2014). 

Doğal gaz, Rusya Federasyonu enerji ekonomisinde çoktan krallığını ilan etmis durumdadır. Rusya Federasyonu, 2004 yılı birincil enerji tüketiminin % 54’ü doğal gaz ile karsılanmıstır. Dünya ve AB ortalamasının 2,5 katından fazlasına denk gelen söz konusu oran, dünyanın en büyük doğal gaz ekonomisiyle karsı karsıya olduğumuzu ayrıca kanıtlıyor. 2030 yılında, Rusya’nın birincil enerji tüketiminin % 55’i de yine doğal gaz tarafından karsılanacaktır.14 

Devlet tekeli olan Gazprom’a, ‘dünyanın en büyük doğal gaz sirketi’ unvanını kazandıran, doğal gazın Rusya ekonomisinde yakaladığı bu tartısılmaz üstünlüktür. Rusya’da bir söz vardır: “Gazprom’un nerede bittiği, devletin nerede basladığı bilinmez!”15 Rusya Federasyonu Devlet Baskanı Vladimir Putin’in hem halefi hem de selefi olan Dmitri Medvedev de, Gazprom Baskanlığı sonrasında Putin’in sağ kolu olmustur.16 

Tablo 1.2. Rusya’nın doğal gaz üretiminde sirket payları (2012) 
http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=ir, (Erisim 10 Haziran 2014). 

Günümüzde Rusya doğal gaz üretiminin % 65’ni ve Gazprom’un çıkardığı gazın yarısından fazlasını üç büyük doğal gaz yatağı olan Urengoy, Yamburg ve Medvejye temin etmektedir. Ancak bu yataklar neredeyse tükenmek üzeredir ve bu yüzden Gazprom, yeni yatakların isletilmesinde kullanılacak teknolojilerin gelistirilmesine yönelmis durumdadır. Yamal Yarımadası basta olmak üzere yeni doğal gaz yataklarının açılması ve isletilmesine yönelik projeler yatırım maliyetlerinin yükselmesi anlamına gelmektedir. 

Bunun yanı sıra mevcut yataklarda kullanılan teknolojinin de yenilenmesi gerekmektedir. Rusya’nın yatırım maliyetlerin de artıs anlamına gelen bu gelismeler doğal gaz fiyatlarının da yükselmesine yol açacaktır. 

Rusya’nın boru hatları sistemi Gazprom’a aittir ve uzunluğu 153,3 bin km ve kapasitesi 600 milyar m3’tür. Ancak sistemin çok eski ve yıpranmıs olması ciddi kayıplara yol açmaktadır. Gazprom, Avrupa merkezine ve Batı Avrupa’ya doğal gaz ihracatını uzun süreli anlasmalar üzerinde yapmaktadır. En önemli alıcı Avrupa Birliği’nde, Rus doğal gazını büyük miktarda ihracat eden ülkeler arasında Almanya, Dtalya, Türkiye, Fransa, Macaristan ilk sıralarda yer almaktadır. Yakın zamana kadar Gazprom, Dngiltere’nin % 20 gaz talebini 
karsılamaya hazırlanmaktadır. Gazprom kendi ürettiği doğal gaz yanında, düğer bağımsız üreticilerden orta ve uzun vadeli anlasmalar üzerinden doğal gaz satın almakta, tüketicilere satmakta ve ihracatta kullanmaktadır. 

Tablo 1.3.: Ülkelere göre Rus doğal gazı ihracat oranları (2012) 
http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=ir, (Erisim 10 Haziran 2014). 

Avrupa piyasasının Rus doğal gazına olan talebi gün gittikçe artmaktadır. Bugün, Rus gazı, Avrupa doğal gaz ihtiyacının % 26’sından fazlasını tek basına karsılamaktadır. AB toplam gaz ithalatının yaklasık % 50’sini tek basına Rusya Federasyonu’ndan sağlamaktadır.17 Yapılan tahminlerde Avrupa’nın bugünkü % 40 oranında ithal gaza olan bağımlılığı 2020 yılında % 70-% 80 kadar varacak ve Rus doğal gazının bu ithal gaz içindeki oranı bugünkü orandan olan % 26’dan % 40-%50’ye kadar çıkabilir.18 Avrupa’nın enerji konusunda bu kadar ithalata bağımlı hale gelmesi uluslararası arena iletisim düzeyi oranını yükseltmeye ve yeni form isbirliği (özellikle doğal gaz alanında) arayıslarını hızlandırmaktadır. 

Harita 1.1.: Avrupa Ülkelerinin Rusya Federasyonu’na Doğal Gaz Bağımlılığı 
http://www.hurhaber.com/rusya-ya-dogalgaz-bagimliligina-care-araniyor/haber-626058  (Erisim 11 Haziran 2014). 

1.1. Rusya Federasyonu’nun Önemli Doğal Gaz Projeleri; 

Mavi Akım Doğal Gaz Boru Hattı: Rusya’yı Türkiye’ye bağlayan bu boru hattının uzunluğu 750 mil olup, 246 mili Karadeniz dibinden geçmektedir. Kapasitesi maksimum 565 Bcf’dir. 2005 yılında 160 Bcf doğal gaz pompalanmıstır. Rusya için bu boru hattın önemi Türkiye’yi doğal gaz konusunda nerdeyse % 60-% 70 oranında kendine bağlaması ve rakip olan Orta Asya doğal gazının Türkiye’ye ulasmasını engellemesidir.19 

Kuzey-Baltık Doğal Gaz Boru Hattı: Bu hattın yapılması yepyeni bir güzergah (Baltık denizinin dibinden borunun direkt Rusya’dan Almanya’ya bağlanması) üzerinden Avrupa’ya doğal gaz ihracatının yapılmasına imkan verecektir. Bu hattın en temel özelliği transfer ülkelerini by-pass etmesidir. Dolayısıyla ülke geçisi riskleri azalmakta ve nakliye masrafları azalmaktadır. Bunun yanında gaz ihracatının nakliyesi güvenliği artmaktadır. Anlasmaya göre diğer AB ülkeleri istedikleri takdirde ana boru hattından uzantıların o ülkelere bağlanması 
suretiyle bu boru hattından yararlanabileceklerdir. Boru hattının kapasitesi maksimum 55 milyar m3 olacaktır. 

Yamal-Avrupa II Doğal Gaz Boru Hattı: Bu hat yine Yamal –Avrupa I (1 Tcf) boru hattı gibi önemli miktarda doğal gaz ve petrol rezervlerini bulunduran Yamal yarım adasından Beyaz Rusya ve Polonya üzerinden Avrupa’ya doğal gaz sevkiyatını gerçeklestirecektir. Yamal yarım adası Batı Sibirya’nın perspektif doğal gaz ve petrol yataklarından biri ve Gazprom için yeni stratejik bölgelerinden biridir. Boru hattın uzunluğu ilk etapta 2 675 km, planlanan tasıma kapasitesi yıllık 33 milyar. m3. Yamal-Avrupa-2, 1990 yıllarında faaliyete geçen ilk doğal gaz boru hattının ikinci kolu olacaktır. Hat üzerinden yılda 15 milyar metreküp Rus gazı, Belarus ve Polonya sınırından Slovakya ile Macaristan’a aktarılacaktır. Gazprom, Baltık denizinin dibinden geçirilen Kuzey Akım ve Karadeniz’in altından geçecek Güney Akım projelerini tamamladıktan sonra Yamal-Avrupa-2’nin yapımına geçecektir.20 

Sıvılastırlmıs Doğal Gaz İhracatı (LNG): Doğal gazın yapısı itibari ile transferi petrole göre daha zordur. Yatırım maliyetleri çok yüksek olan boru hatlarının dısında kullanılan bir diğer yöntem LNG’dir. Rusya, sahip olduğu boru hatlarının yanı sıra LNG pazarına da yönelmistir. Rusya Federasyonu’nun Japonya’ya yakın kesimlerinde bulunan Sakhalin Yarımadası’ndaki LNG tesisleri 2009’da faaliyete baslamıstır. (Russia, U.S. Energy Information Administration, http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Russia/russia.pdf (Erisim Tarihi: 05.06.2014). 

Tüm dünyada sürekli olarak doğal gaz talebinin artması ve LNG’nin üretim ve ulastırma maliyetlerinin düsürülmesi (10 sene içinde yaklasık % 35-50) nedeniyle Rusya, LNG’nin tüm dünya piyasasına ulastırılabilmesi amacıyla bir kaç büyük projelerin hazırlanması ve hayata geçirilmesi çabalarını yürütmektedir. Bunlar arasında Shtokman projesi dikkat çekmektedir. Bu proje sayesinde Shtokman yatağından (3 trilyon m3 doğal gaz rezervi) Avrupa, Meksika Boğazı ve Amerika’nın güney sahillerine LNG tasınması planlanmakta  dır. Bu projede üretim kapasitesi yıllık 67,5 milyar m3 olarak hedeflenmekte dir. 

2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,

***