12 Mart Muhtırası: Vesayetin Pekişmesi ve Ara Rejim Süreci BÖLÜM 4

12 Mart Muhtırası: Vesayetin Pekişmesi ve Ara Rejim Süreci BÖLÜM 4

(12 Mart 1971- 14 Ekim 1973) 

     Ancak Melen Hükûmeti de bekleneni verememiş, sorunların çözümünde yetersiz kalmıştır. Sıkıyönetimin devam etmesi sözü edilen reformların gerçekleşmesini mümkün kılmamıştır. İşçi sınıfının sessiz kaldığı bu dönemde Üniversiteler de muhaliflerden arındırılmaya çalışılmıştır. Ayrıca anarşinin azaldığı gözlemlenmekle birlikte,91 yönetimde birtakım çıkmazlar yaşanmıştır. Birçok akademisyen, öğretmen, yazar, sendikacı, doktor, avukat, işçi ve öğrenci tutuklanarak askeri cezaevlerine kapatılmıştır. Uzun yargılamalar sonucunda tutukluların çoğuna idam, müebbet hapis ve sürgün cezaları verilmiştir. Bununla birlikte Erim Hükûmetleri döneminde verilen Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idam kararlarının Meclis’te tartışılması sırasında Süleyman Demirel’in Adnan Menderes ve arkadaşlarını kastederek, “Bizden üç gitti, sizden de üç gidecek” sözleri, dönemin siyasi çevrelerinde intikam duygusunun ne kadar ağır bastığı ve sağ-sol kısır çekişmesinin, insan hayatı üzerindeki etki ve yol açtığı sonuçları göstermesi bakımından dikkate şayandır. İsmet İnönü’nün bu idamlara karşı çıkması ve Anayasa Mahkemesi’ne başvurarak, kararın bozulmasını sağlamasına karşın, parlamentonun yoğun direnişi üzerine, 6 Mayıs 1972 tarihinde idam kararlarının infazı gerçekleşmiştir.92 

Öte yandan 5 Mayıs’ta yapılacak olan CHP Kurultayı İsmet İnönü’nün rahatsızlığı dolayısıyla 6 Mayıs’a ertelenmiştir. İnönü, bu sıralarda enerjisinin çoğunu Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idamını engellemeye harcamış, bu yüzden de Kurultay’a hazırlanamamıştır. Kurultay’dan bir gün önce oğlu Ömer’in de içinde bulunduğu uçak Sofya’da kaçırılmış, İnönü çok telaşlanmıştır. Ancak, “Hiçbir pazarlığa girmeyin. Devlet taviz vermez” diyerek de devletin her şeyin üstünde olduğunu göstermiştir. İdamlarını engellemeye çalıştığı üç genç ise kurultayın yapıldığını günün gecesinde idam edilmişlerdir.93 

6 Mayıs 1972’de yapılan 5. Olağanüstü Kurultayda CHP üyeleri, Bülent Ecevit yanlısı Parti Meclisi’ne 507’ye karşılık 709 oyla güvenoyu verince, İsmet İnönü, 8 Mayıs’ta CHP Genel Başkanlığı’ndan istifa etmiştir. Hemen arkasından da parti tüzüğünün 28. maddesi gereğince yeni Genel Başkanlık seçimi için Kurultayın toplantıya çağrılmasını talep etmiştir. 

14 Mayıs’ta toplanan Kurultayda Ecevit tek aday olarak hazır bulunmuştur. Ecevit gerekli oyun 117 fazlasını da alarak CHP’nin yeni Genel Başkanı seçilmiştir.94 Onu tebrik edenlerin başında Deniz Baykal geliyordu. Baykal’ın, Ecevit’e yönelik sadakat cümleleri şöyleydi: “CHP Genel Başkanlığına seçilişinizi siyasal hayatımızda yeni bir dönemin başlangıcı olarak heyecanla, umutla karşıladım. Altında halkımızın mutluluğu için, asıl ama gereken her engeli aşacağımıza, yenilmesi gereken her güçlüğü yeneceğimize güveniyorum. Daha büyük sorumluluklara, daha çetin sınavlara doğru sonsuz başarılar diler, saygılar sunarım.”95 Yeni Genel Başkanla birlikte CHP politikasında da ciddi değişiklikler yaşanmıştır. Bu değişiklikleri tasvip etmeyen İsmet İnönü, 5 Kasım 1972 tarihinde CHP’den istifa etmiştir. İnönü, Parti Meclisi’ne gönderdiği istifa mektubunda “12 Mart şartlarının nazik mahiyetini ciddiyetle muhafaza ettiği bir zamanda, parti politikasının memleket için sakıncalı gördüğüm şekil ve istikamette değiştirilmesi sebebiyle CHP’den ayrılmış olduğumu bilgilerinize 
saygılarımla sunarım.”96 İfadelerini kullanmıştır. 

3- Cumhurbaşkanlığı Seçimi ve Sivil Uzlaşı 

Bu dönemin en önemli sorunlarından biri de kuşkusuz Cumhurbaşkanlığı seçimiydi. 28 Mart 1973’te görev süresi bitecek olan Cevdet Sunay’ın yerine, 13 Mart’a kadar yeni Cumhurbaşkanının seçilmesi gerekiyordu. Ancak seçime kadar bir adayın ismi ortaya çıkmadı. Daha önce Cemal Gürsel ve Cevdet Sunay’ın seçilme biçimleri dikkate alınarak, 29 Ağustos 1972’de Genelkurmay Başkanlığına getirilen97 Faruk Gürler’in adaylığı gündeme gelmiştir. 
Ancak Süleyman Demirel, Cumhurbaşkanı Sunay’ın tertip ettiği liderler toplantısı sırasında yaptığı konuşmayla, 5 Mart’ta emekliye sevk edilen98 Gürler’in adaylığını onaylamadıklarını dile getirmiştir. Demirel, burada: “Önce şunu ifade edeyim ki, Erkan-ı Harbiye Reisi ile bir ihtilafımız yoktur… Bu meseleyi ordu ile parlamento, parlamento ile ordu arasında bir şey gibi görmek lazımdır: Erkan-ı Harbiye Reisi Cumhurbaşkanı seçilecekse, bundan sonra her Erkanı Harbiye Reisi seçilir… Teamül haline gelir… Sizin durumunuz ise özellik arz etmişti… Bugün 
o özel şartlar yoktur! O günkü hal ile karıştırmamak lazımdır. O zamanlar biz size talip olmuş idik” dedikten sonra, eğer Genelkurmay Başkanı Cumhurbaşkanı olur gibi bir kaide, yazılı olmasa bile, teamül haline getirirlerse rejimin itibarsızlaşacağını ifade etmiştir.99 

Sivillerin bu direnişi askerleri tekrar harekete geçirmiş ve parti liderleriyle görüşmeler yapılmıştır. Ancak AP Lideri Süleyman Demirel, herhangi bir telkinle karşılaşmamak için bu görüşmelere katılmak istememiştir. Bunun üzerine Yüksek Komuta Konseyi 21 Şubat 1973’te Demirel’i hedef alan bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride sorumsuz bazı politikacıların yersiz beyanları esefle kınandıktan sonra, Silahlı Kuvvetlere yönelik kışkırtıcı sataşmanın son bulması, yurtta huzur ve istikrarın sağlanması gerektiği dile getirilmiştir.100 
Demirel’in çağrıya cevabı ise “AP yalnız millete hesap verir”101 olmuştur. Ayrıca Demirel, yetki ve sorumluluklarını bildiğini de sözlerine eklemiştir. Bu sırada Faruk Gürler, 5 Mart’ta görevinden istifa etmiş ve Cumhurbaşkanı Sunay, Gürler’i Kontenjan Senatörü olarak atamıştır. Toplam dört tur oylamanın yapıldığı 13 Mart’taki Cumhurbaşkanlığı seçiminde Gürler’in karşısına Adalet Partisi’nden Tekin Arıburun ve Demokratik Parti’den Ferruh Bozbeyli aday olarak çıkmıştır. Bu oylamalarda Arıburun 282, 284, 285 ve 276, Gürler 175, 
176, 186 ve 200, Bozbeyli ise 45, 47, 47 ve 48 oy alarak, Cumhurbaşkanı seçilebilmek için yeterli oy çoğunluğunu sağlayamamışlardır.102 

Öte yandan Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’ın görev süresinin 2 yıl daha uzatılması gündeme gelmişse de İnönü ve Demirel’in itirazları bu teklifin daha fazla savunulmasına engel olmuştur. Demirel’in buradaki itirazının sebebi Gürler’in Cumhurbaşkanlığı adaylığına karşı çıkışının Ordu üst kademesi tarafından da anlaşılmasını sağlamak olarak yorumlanmıştır.103 
Önerinin Meclis ve Senato’da da kabul görmemesi üzerine bu defa CHP’nin 
Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin 2 yıl ertelenmesi teklifi gündeme gelmiştir. İlk teklife çok benzeyen bu teklifte reddedilince iki parti Anayasa Mahkemesi Başkanı Muhittin Taylan üzerinde anlaşmaya varmıştır. Ancak Cumhurbaşkanı Sunay, Taylan’ı Kontenjan Senatörü yapmaya yanaşmayınca farklı arayışlara girişilmiştir.104 Böylece ismi daha önce Başbakanlık için geçen Emekli oramiral Fahri Korutürk üzerinde uzlaşılmıştır. Ayrıca Korutürk’ün hâlihazırda Senatör olması da engelleri ortadan kaldırmıştır. 

İlk turda seçilmemesi halinde adaylıktan çekileceğini beyan eden Fahri Korutürk, 6 Nisan’da yapılan oylama sonucunda 557 üyenin 365’inin oyunu alarak Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 6. Cumhurbaşkanı seçilmiştir.105 Böylece Parlamento, kendisine dikte edilmek istenen adayı seçmeyerek, muhtıra dönemi vesayetini kırmış,106 bu sonuç ise sivil iradenin kudretini yeniden ele geçirdiği ve askerin dağınık durumda bulunduğu şeklinde yorumlanmıştır.107 

4- 1973 Seçimleri ve Milli İradenin Tezahürü 

1973 Cumhurbaşkanlığı seçimi, 1961 seçiminin tam aksine bir sonucu simgelemektedir. 1961’de Ordu, kendi adayını rakipsiz seçtirmeyi başarırken, 1973’te bunu gerçekleştirememiş ve askerin kışlaya çekilme sürecine engel olamamıştır. 12 Martta Hükûmetin görevinden ayrılmasını sineye çeken Parlamento, iki yıl sonra kendisine dayatılan model yerine, fiilen askıya alınan çok partili siyasete dönüşü çabuklaştıracağını düşündüğü yolu tercih etmiştir. 1966’da Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay’ı önce Kontenjan Senatörlüğüne, ardından da Cumhurbaşkanlığı’na getiren AP çevreleri, bu defa aynı şeyi yapmamış ve Orgeneral Faruk Gürler’in adaylığına karşı çıkmışlardır. Bu karşı çıkış onun asker olmasından ya da demokratik usullerle aday olmamasından değildir. Nitekim Fahri Korutürk de eski bir askerdir ve onu bizzat Süleyman Demirel önermiştir. Bu karşı çıkışın sebebi, Gürler’in 9 Martçılar diye anılan 
grupla kurduğu yakın ilişkidir. Çünkü bu grup, Demirel Hükûmetini devirip, yönetimi tamamen eline almak istiyordu.108 

Cumhurbaşkanı’nın seçilmesinin ardından Ferit Melen Hükûmeti de 7 Nisan’da istifasını sunmuştur. 10 Nisan’da istifayı kabul eden Fahri Korutürk, 12 Nisan 1973’te Hükûmeti kurmakla Kontenjan Senatörü Naim Talu’yu görevlendirmiştir. Talu Hükûmetinde 13 AP’li, 5 CGP’li, kendisiyle birlikte 5 bağımsız parlamenter ve TBMM dışından iki kişi bulunuyordu.109 

Bülent Ecevit’in “Yeni CHP”si ara rejimin herhangi bir Hükûmeti ile özdeşleşmek istemediği için Talu Hükûmetine Bakan vermeyi kabul etmemiştir.110 16 Nisan 1973 tarihinde Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan ve Millet Meclisi’nde okunan Bakanlar Kurulu, Naim Talu Başkanlığında görevine başlamıştır.111 Hükûmet Programı, Naim Talu tarafından 20 Nisan’da okunmuş,112 24 Nisan’da Program üzerinde görüşmeler yapılmış113 ve 26 Nisan’da yapılan güven oylaması sonucunda Hükûmet, 357 üyenin 261 kabul oyuyla güvenoyu 
almıştır.114 

Programında geçici seçim Hükûmeti olduğunu açıklayan Naim Talu, tüm olumsuzluklara rağmen, ülkeyi 14 Ekim 1973 seçimlerine götürmeyi başarmıştır. 23 Ekim 1973 tarihinde, Talu Hükûmeti şu açıklamayı yaparak görevi bırakmıştır: Yüksek malumları olduğu üzere, Hükûmetimizin ana gayesi memlekette huzuru tesis etmek, gerekli reform kanunlarının gerçekleşmesini sağlamak ve genel seçimlerin salim şartlar altında yapılmasını temin etmek idi. Bu görevlerim yerine getirmiş olduğu inancı içinde bulunan Hükûmetimiz, 18/10/1973 tarihli Bakanlar Kurulu toplantısında, seçimlerin yapılmış olması 
dolayısıyla, seçim neticelerinin Yüksek Seçim Kurulu tarafından ilânını müteakip istifaya karar vermiş bulunmaktadır. Bu itibarla, Bakanlar Kurulunun istifasını Yüksek Makamlarına saygı ile sunar, görev başında bulunduğumuz sürece esirgemediğiniz lütuf kâr yardım ve değerli irşatlarınız dolayısıyla şahsını ve Bakan arkadaşlarım adına yürekten minnet ve şükranlarımızı arz ederim115 
1973 senesi yaz aylarına gelindiği zaman ortam genel seçim havasına hazırdı. Devlet sivil toplum örgütlerine karşı güçlendirilmiş, üniversite ve fabrikalardaki muhalifleri ezmek için mekanizmalar kurulmuştur. Fakat sol ideolojik yaklaşım, tüm bu olup bitenlere bir cevap olarak, yeni Genel Başkan Bülent Ecevit ile birlikte sosyal demokrat bir kimlik kazanan CHP etrafında toplanmıştır. CHP’deki bu sosyal demokrasi, 1971’de kapatılan İşçi Partisi’nin boşluğunu doldurmuştur. Ecevit’in halkçı söyleminin karşılığını bulup, partinin taşra teşkilatından destek görmeye başlaması, onu partinin başına getirmiş ve İnönü’nün hem partiden hem de milletvekilliğinden istifasına sebep olmuştur. Demirel’in AP’si, müdahale 
döneminde askere direndiği için, Ecevit’in CHP’si ise henüz denenmemiş olduğundan seçim sonuçları merakla beklenmeye başlanmıştır.116 
Türlü beklentilerle girilen 1973 seçimlerinde AP, yurt genelinde %29,8’lik oy oranıyla 149 milletvekilliği kazanarak kan kaybetmiş, CHP %33,3’lük oy oranıyla 185 milletvekilliği, MSP ise %11,8 oy oranıyla 48 sandalye kazanmayı başarmıştır. Ayrıca, Demokratik Parti %11,9’luk oy oranıyla 45 milletvekilliği, Cumhuriyetçi Güven Partisi %5,3’lük oy oranıyla 13 milletvekilliği, Milliyetçi Hareket Partisi %3,3’lük oy oranıyla 3 milletvekilliği, Türkiye Birlik Partisi %1,1’lik oy oranıyla 1 milletvekilliği ve Bağımsızlar ise %2,8’lik oy oranıyla 6 
milletvekilliği kazanmışlardır.117 

1973 seçimlerine, sağdaki bölünmelerin seçmence nasıl karşılanacağı ve bu bölünmelerin sola nasıl yansıyacağı düşüncesiyle gidilmiştir. 1970’de Süleyman Demirel karşıtlarının kurduğu Demokratik Parti ile AP bölünmüş ve ciddi oy kaybına uğramıştır. Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan ve şeriatçı sağ kesim tarafından kurulan Milli Nizam Partisi yerine Milli Selamet Partisi kurularak AP oylarının etkisiyle önemli milletvekilliği sayısı yakalanmıştır. Güven Partisi, CHP’den ayrılanların kurduğu Cumhuriyetçi Parti ile birleşerek, milletvekilliği sayısını azaltmış, MHP büyük bir başarı gösterememiş, buna rağmen “ortanın solu” politikasıyla yola çıkan Ecevit’in Yeni CHP’si önemli bir başarı yakalamıştır. Seçimleri izlemeye gelen İngiliz bir gazetecinin gazetesine, “Türk seçimlerini Ecevit denilen bir parti kazandı”118 şeklinde beyanat vermesi de gösteriyor ki, seçimleri gerçekten Ecevit kazanmıştır. Şimdi sıra bu karmaşık denklemden Türkiye’yi idare edecek bir Hükûmet çıkarmaya gelmiştir.119 

Sonuç 

Cumhuriyet tarihinde emir-komuta zinciri içerisinde gerçekleştirilen ilk askeri müdahale olan 12 Mart 1971 Muhtırası, Türk siyasi tarihinde bir ara rejim döneminin yaşanmasına sebep olmuştur. Bu dönemde Parlamento açık kalmış, Hükûmetler güvenoyuyla ayakta kalmış, demokrasi görünüşte varlığını sürdürmüş, ama ağırlık her zaman askerlerde olmuştur.120 

Dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’in tabiriyle, muhtırayla siyasilerin elinden iktidar değil, milletin elinden rejimin özü alınmış ve demokrasi tahrip edilmiştir.121 Bu “Ara Rejim” döneminde Türkiye “Model Hükûmetler” ile yönetilmiş, ancak bu Hükûmetler gerekli görülen reformları gerçekleştirmek yerine, askerler tarafından dikta usulüyle yönlendirilmeye layık görülmüştür. 

Ancak her ne kadar muhtıra verilecek seviyeye getirilmiş bir ülke olsa da Türkiye’nin bundan önceki beş yılına bakıldığında ilginç bilgiler de göze çarpmaktadır. 1965-1970 yılları arasındaki bu dönemde Süleyman Demirel Başbakanlık yapmıştır, Türkiye, en büyük ekonomik büyümeyi gerçekleştirmiş, özgürlükler önemli bir düzeye ulaştırılmış, Anayasa’nın 141. ve 142. maddeleri en az bu dönemde uygulanmış, işçi sınıfının sayısal olarak artması ve örgütlü yapıya geçmesi hız kazanmış, sosyo-ekonomik konularda en fazla yabancı kitap bu dönemde dilimize çevrilmiş, en az bağımlı dış politika bu dönemde izlenmiştir.122 Yine bu dönemde Boğaziçi Köprüsü, Ereğli Demir-Çelik İşletmeleri ve Keban Barajı gibi büyük yatırımlara imza atılmış, enflasyon %5, kalkınma hızı %7 dolaylarında seyretmiştir. Bu kalkınma hızı ise Japonya’dan sonra petrol ülkeleri dışında, dünyanın en yüksek ikinci kalkınma hızı olarak tarihe geçmiştir. Buna göre askeri müdahalenin nedenleri sadece içeride değil, Çağlayangil’in de ifade ettiği gibi, dışarıda da aranmalıdır. Zira iç politika 
uygulamalarında bu kadar iyi olan bir yönetimin, ne toplumun çoğunluğunu ne de askeri rahatsız etmesi düşünülemez. Özellikle ABD’nin Ortadoğu politikalarındaki değişiklik ve bölgede yeni bir düzen öngören yaklaşımı 12 Mart’ın görünmeyen dış etkileri olmuştur. 

Bu dönemde asker, çareyi tarafsız bir ismin kuracağı ve gerekli reformların gerçekleştirileceği bir hükûmette, Başbakan olarak CHP’li Nihat Erim’i uygun görmüştür. Ancak işler istenildiği gibi gitmemiş, özellikle anarşi önlenemezken, Anayasal reformlar da başta siyasi partiler olmak üzere, toplumun büyük kesiminde tepkiyle karşılanmıştır. 6 Mayıs 1972’de Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idamı ise toplumdaki kutuplaşmanın artmasına ve farklı siyasi partilere mensup Hükûmet üyeleri arasında var olan anlaşmazlıkların yeni siyasi 
krizlere dönüşmesine sebep olmuştur. 

2,5 yıl kadar süre bu ara rejim döneminde ikisi Nihat Erim, birisi Ferit Melen ve bir diğeri de Naim Talu tarafından dört ayrı hükûmet kurulmuştur. Bu durum kurulan hükûmetlerin uzun ömürlü olmadığını ve halk iradesinden yoksun yönetimlerin yıkılmaya mahkûm olduğunu göstermiştir. Öte yandan özellikle 1973’teki Cumhurbaşkanlığı seçiminde CHP ile AP’nin Fahri Korutürk’ü ortak aday göstermeleri askerin adayı Faruk Gürler’in seçilememesine, dolayısıyla sivil iradenin asker karşısındaki ilk başarısına işaret etmiştir. Böylece askeri 
vesayetle ülkenin bir yere varamayacağı ve son kararı halkın vereceği gerçeği bir kez daha anlaşılmıştır. Cumhurbaşkanlığı seçimini kimileri ara rejim döneminin bittiği şeklinde yorumlasa da vesayet, gerçek manada 14 Ekim 1973 genel seçimlerinde milli iradeye dönüşle kırılmıştır. 

KAYNAKÇA 

Arşiv Belgeleri ve Resmi Yayınlar 
BCA, 30.18.1.2/252.41.11. 
BCA, 30.11.1.0/357.35.6. 
BCA, 30.11.1.0/393.42.1. 
BCA, 30.18.1.2/264.26.12. 
BCA, 30.18.1.2/264.26.13. 
BCA, 30.18.1.2/266.33.13. 
BCA, 30.11.1.0/393.41.20. 
BCA, 30.18.1.2/286.62.6. 
BCA, 30.18.1.2/295.19.6. 
TC. Resmî Gazete, 12 Mart 1971, S. 13777. 
TC Resmî Gazete, 27 Mart 1971, S. 13791. 
TC Resmî Gazete, 12 Aralık 1971, S. 14040. 
TC Resmî Gazete, 23 Mayıs 1972, S. 14194. 
TC Resmî Gazete, 11 Nisan 1973, S. 14504. 
TC Resmî Gazete, 16 Nisan 1973, S. 14509. 
TC Resmî Gazete, 26 Ekim 1973, S. 14697. 
TC Resmî Gazete, 31 Ekim 1973, S. 14698. 
TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 12, Toplantı: 12, Tarih: 13.3.1973. 
TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 12, Toplantı: 12, Tarih: 6.4.1973. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 12, Toplantı: 2, Tarih: 26.3.1971. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 12, Toplantı: 2, Tarih: 2.4.1971. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 12, Toplantı: 2, Tarih: 5.4.1971. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 19, Toplantı: 3, Tarih: 13.12.1971. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 19, Toplantı. 3, Tarih: 22.12.1971. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 24, Toplantı: 3, Tarih: 22.5.1972. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 24, Toplantı: 3, Tarih: 29.5.1972. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 24, Toplantı: 3, Tarih: 1.6.1972. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 25, Toplantı: 3, Tarih: 5.6.1972. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 16.4.1973. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 20.4.1973. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 24.4.1973. 
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 26.4.1973. 
Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Cilt: 64, Toplantı: 10, Tarih: 30.3.1971. 
Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Cilt: 4, Toplantı: 11, Tarih: 30.5.1972. 

Gazeteler123 

Akşam 
Cumhuriyet 
Günaydın 
Hürriyet 
Milliyet 
New York Times 
Tercüman 

Telif-Tetkik Eserler ve Makaleler 

12 Mart Sonrası Hükûmet Faaliyetleri (12 Mart 1971-12 Mart 1973), Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973. 
AHMAD, Feroz, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007. 
AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), 3. Baskı, Hil Yayınları, İstanbul 2007. 
AKAR, Rıdvan-Can Dündar, Ecevit ve Gizli Arşivi, 2. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2008. 
AKIN, Rıdvan, Gazi’den Günümüze Cumhurbaşkanlığı 1923-2007, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009. 
ALTUĞ, Kurtul, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a, Koza Yayınları, İstanbul 1976. 
ALTUĞ, Kurtul, 12 Mart ve Nihat Erim Olayı, Yenigün Yayınları, İstanbul 1973. 
ARCAYÜREK, Cüneyt, Çankaya’ya Giden Yol 1971-1973, (Cüneyt Arcayürek Açıklıyor- 6), Bilgi Yayınevi, Ankara 1985. 
BAKŞIK, Şeref, CHP İle Bir Ömür, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul 2009. 
Başbakanlık O ve M Daire Başkanlığı, Türkiye Cumhuriyeti Hükûmetleri (1960-1978), II. Cilt, 
Başbakanlık Basımevi, Ankara 1978. 123 Haber niteliğindeki yazıların tarihleri metin içerisinde verilmiştir. 
Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükûmetler, Ankara 1998. 
BATUR, Muhsin, Anılar ve Görüşler (Üç Dönemin Perde Arkası), Milliyet Yayınları, İstanbul 1985. 
BİRAND, M. Ali, Can Dündar ve Bülent Çaplı, 12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi, 9. Baskı, İmge Kitabevi, İstanbul 2008. 
CEM, İsmail, 12 Mart, 1. Cilt (Yazılar), Cem Yayınevi, İstanbul 1973. 
CEM, İsmail, Tarih Açısından 12 Mart, Cilt 2, Cem Yayınevi, İstanbul 1977. 
ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi: 1950’den Günümüze, 4. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2008. 
DONAT, Yavuz, Cumhuriyetin Kara Kutusu Süleyman Demirel Anlatıyor, Merkez Kitapçılık, İstanbul 2005. 
ERİM, Nihat, Günlükler (1925-1979), Cilt II, Haz: Ahmet Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005. 
HEPER, Metin, İsmet İnönü, Çev: Sermet Yalçın, Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008. 
İNÖNÜ, İsmet, Defterler (1919-1973), Cilt II, 3. Baskı, Haz: Ahmet Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008. 
KEMAL, Mehmet, 12 Mart, Öfkeli Generaller ve İşkence, Soyut Yayınları, İstanbul 1974. 
KOÇAŞ, Sadi, 12 Mart Anıları, CEM-MAY Dağıtım, İstanbul 1978. 
MARAŞLI, Erol, Balans Ayarları: Cumhuriyet Döneminde Askeri Muhtıralar, Metropol Yayınları, İstanbul 2008. 
ÖNGİDER, Seyfi, Çankaya’nın Bütün Adamları, 3. Baskı, Aykırı Yayıncılık, İstanbul 2006. 
ÖZBUDUN, Ergun, Çağdaş Türk Politikası: Demokratik Pekişmenin Önündeki Engeller, 2. Baskı, Çev: Ali Resul Usul, Doğan Kitap, İstanbul 2007. 
ÖZDEMİR, Hikmet, “Siyasal Tarih (1960-1980)”, Türkiye Tarihi 4: Çağdaş Türkiye 
(1908-1980), 10. Baskı, Yay. Yön: Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul 2008, s. 227-292. 
SOYSAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 11. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1997. 
TEKİL, Füruzan, Türk Demokrasisi İçinde Süleyman Demirel, Göktürk Yayınları, İstanbul 1976. 
TOKER, Metin, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları: İnönü’nün Son Başbakanlığı, 1961- 1965, 2. Basım, Bilgi Yayınları, İstanbul 1992. 
TOKER, Metin, Not Defterinden (1973 Seçimlerinden 12 Eylüle), Milliyet Yayınları, İstanbul 1981. 
TUNÇAY, Mete (Vd.), Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt 3/1961-1980, 5. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005. 
TURAN, Ahmet, Darbe Arası Türkiye: 27 Mayıs-12 Mart-12 Eylül Anılar, Gözlemler, 
Tanıklıklar, Resital Yayınları, İstanbul 2007. 
TÜİK, İstatistik Göstergeler 1923-2011, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara 2011. 
ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 23. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2009. 

Tutanaklar 

Bedii Faik’in 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutanağı, TBMM Tutanak Hizmetleri 
Başkanlığı [Saat: 11.30-13.15], Türkiye Büyük Millet Meclisi Darbe ve 
Muhtıraları Araştırma Komisyonu Raporu, 2012, s. 386. 
Prof. Dr. Mete Tunçay’ın 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutanağı, TBMM Tutanak 
Hizmetleri Başkanlığı [Saat: 11.42-13.00], Türkiye Büyük Millet Meclisi Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komisyonu Raporu, 2012, s. 417. 
Rasim Cinisli’nin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutanağı, TBMM Tutanak Hizmetleri Başkanlığı [Saat: 18.02-19.05], Türkiye Büyük Millet Meclisi Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komisyonu Raporu, 2012, s. 418. 
Süleyman Demirel’in 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutanağı, TBMM Tutanak Hizmetleri Başkanlığı [Saat: 14.45-18.55], Türkiye Büyük Millet Meclisi Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komisyonu Raporu, 2012, s. 464-465. 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI;

91 Ahmad, Demokrasi..., s. 379-381. 
92 Özdemir, agm, s. 266. 
93 Dündar-Çaplı, age, s. 117-118. 
94 İnönü, Defterler..., C. II, s. 1240-1243. 
95 Akar-Dündar, age, s. 154-155. ; Ecevit’in Genel Başkan seçiliş süreci için Bkz. Tunçay (Vd.), Cumhuriyet..., C. III, s. 290. 
96 Cumhuriyet, 6 Kasım 1972. ; İnönü, Defterler..., C. II, s. 1261. ; New York Times Gazetesi’nde haber, 
Cumhuriyet’in 48 yılının 27’sinde devletin başında bulunan usta siyasetçi İnönü, muhalefet başkanı olarak, 
patisinden istifa etti, şeklinde verildi. New York Times, 9 Mayıs 1972. 
97 BCA, 30.18.1.2/286.62.6. 
98 BCA, 30.18.1.2/295.19.6. 
99 Feroz Ahmad, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 169- 
170. ; Maraşlı, age, s. 260-261. 
100 Türkiye Büyük Millet Meclisi Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komisyonu Raporu, Ankara 2012, s. 513. 
101 Milliyet, 22 Şubat 1973. ; Tercüman, 22 Şubat 1973. ; Hürriyet, 22 Şubat 1973. 
102 TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 12, Toplantı: 12, Tarih: 13.3.1973, s. 144-150. 
103 Cüneyt Arcayürek, Çankaya’ya Giden Yol 1971-1973, (Cüneyt Arcayürek Açıklıyor-6), Bilgi Yayınevi, Ankara 1985, s. 395. 
104 Mehmet Kemal, 12 Mart, Öfkeli Generaller ve İşkence, Soyut Yayınları, İstanbul 1974, s. 188. 
105 TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 12, Toplantı: 12, Tarih: 6.4.1973, s. 222-224. ; İnönü, Defterler..., C. II, s. 1273- 
1274. ; Cumhurbaşkanlığı seçim süreci için ayrıca Bkz. Özdemir, agm, s. 267-269. ; Tunçay (Vd.), Cumhuriyet..., C. III, s. 318. 
106 Akın, Gazi’den..., s. 99-100. 
107 Metin Toker, Not Defterinden (1973 Seçimlerinden 12 Eylüle), Milliyet Yayınları, İstanbul 1981, s. 9. ; 
Cumhurbaşkanı seçim süreci için Bkz. Seyfi Öngider, Çankaya’nın Bütün Adamları, 3. Baskı, Aykırı Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 100-102. 
108 Özdemir, agm, s. 267-268. 
109 İnönü, Defterler..., C. II, s. 1274. ; Ferit Melen, istifasında, “Cumhurbaşkanlığı yüksek makamına seçilmiş 
olmanız nedeni ile Başkam bulunduğum Hükûmet, Anayasa'mızın zatı devletlerine yürütme organının da başı 
olarak tanıdığı yetkileri serbestçe kullanabilmeniz olanağını sağlamak amacıyla ve bunu Demokratik Rejimin bir 
gereği sayarak istifasını takdime karar vermiştir” ifadelerini kullanmıştır. TC Resmî Gazete, 11 Nisan 1973, S. 14504. 
110 Akın, Gazi’den…, s. 102. 
111 Naim Talu Hükûmeti Bakanlar Kurulu için Bkz. TC Resmî Gazete, 16 Nisan 1973, S. 14509. ; Millet Meclisi 
Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 16.4.1973, s. 642-643. ; BPPGM, age, s. 327-331. ; BOMDB, age, s. 269-280. 
112 Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 20.4.1973, s. 694-699. ; Hükûmet 
Programı okunurken, Talu Hükûmetinin geçici bir Hükûmet olduğu ve amacının ülkeyi genel seçimlere götürmek olduğu vurgulanmıştır. 
BOMDB, age, s. 271-280. 
113 Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 24.4.1973, s. 703-751. 
114 Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Cilt: 36, Toplantı: 4, Tarih: 26.4.1973, s. 755-756. 
115 TC Resmî Gazete, 26 Ekim 1973, S. 14697. 
116 Ahmad, Bir Kimlik…, s. 170-171. 
117 TÜİK, İstatistik Göstergeler 1923-2011, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara 2011, s. 117-120. ; TC Resmî Gazete, 31 Ekim 1973, S. 14698. 
118 Milliyet, 1 Ocak 1974. 
119 Akın, Gazi’den…, s. 103. ; Özdemir, agm, s. 269-270. 
120 Toker, age, s. 9. 
121 Donat, age, s. 86. 
122 Cem, 12 Mart, 1. Cilt, s. 122-123. 


***